Dagblaðið Vísir - DV - 02.07.1983, Blaðsíða 14

14
DV. LAUGARDAGUR 2. JUU1983.
Fyrsti „einstaklmgshyggju-
maðnr” veraldarsögunnar
Fátt athyglisverðara hafa Forn-
Egyptar eftir sig látið en veggmál-
verkin og höggmyndirnar af Aknaton
konungi og hinni fögru konu hans, Nef-
ertiti, svo og litlu prinsessunum
þeirra. Hispursleysi einkennir þessi
verk, töfrandi raunsæi, innileiki sem
egypska list skorti oft fyrr og síðar. I
einu verkanna sjást konungur og
drottning faðma hvort annað, á öðrum
má sjá drottninguna sitjandi á hné
maka sins. Þá sést konungurinn lika
sitja í stóli og konan á mjúku hægindi
beint á móti honum. Og dætur þeirra,
kornungar, sitja ýmist í kjöltu móður
sinnar eða þær sitja eða standa við hlið
foreldra sinna. A einni myndinni til
gefur aö líta konung og drottningu í
skrautlegum konungsvagni: Nefertiti
rís upp til hálfs eins og hún ætli að fara
að kyssa lífsförunautinn meðan Merta-
ton, litla prinsessan sem er orðin nógu
stór til'að horfa út um glugga vagnsins,
sýnir mikinn áhuga á leik nokkurra
hrossa fyrir utan. Á þessu líflega múr-
málverld eru tvær prinsessanna nakt-
ar að öðru leyti en því að þær eru með
perluhálsfestar. Þær láta vel hvor að
annarri þar sem þær sit ja á sessum við
fætur foreldra sinna.
I framhaldi af því sem hér hefur
verið sagt verður að játa að myndimar
eru engan veginn þær fegurstu sem
konunglegu málurunum hefur verið
falið að gera. Það er ekki borið mikið í
þær en myndirnar bera hins vegar öll
einkenni trúveröugs lífs. Þetta er ofur
skiljanlegt þegar hugsað er til þess að
konungurinn sem pantaði myndirnar
tók sér titilinn — jafnskjótt og hann
settist í hásæti faraóanna — „sá sem
elskar sannleikann”.
/
Hann kom til valda eftir föður sinn
Amenhotep ni. og til að byrja með bar
hann sama nafn. Það var árið 1380
fyrir Krist að hann tók við völdum og
að því er talið er ríkti hann í tvo ára-
tugi. Fræðimenn greinir 4 um hve
gamall hann hafi verið er honum var
réttur ríkissprotinn. Sumir halda að
hann hafi þá aðeins veriö á barnsaldri,
aðrir aö hann hafi verið fullþroska
maður.
Átjánda konungsættin — sem Akna-
ton var af—skilaði Egyptum nokkrum
af þeirra mestu og farsælustu þjóð-
höfðingjum, Amenhotep m. haföi setið
að völdum í fullan hálfan f jórða áratug
og hann arfleiddi son sinn að ríki sem í
var velmegun og viturleg stjóm. Og
svo víðlent var það að nafniö keisara-
dæmi ætti betur við en konungsríki. En
Amenhotep IV. var mjög ólíkur föður
sínum sem hafði hlotið nafngiftina
Amenhotep mikli.
Allt frá upphafi rikisstjómar sinnar
var hann mjög undir áhrifum kvenna,
fyrst Tiy drottningar, móður sinnar, og
eftir giftingu, konu sinnar, Nefertiti
drottningar. Og það er auðvelt að trúa
því þegar við höfum æsku hans í huga,
en þegar hann var fullvaxta beindist
áhugi hans meira að rólegum leikjum i
höll sinni en áhættu og hita hernaðar,
það er að segja vegna áhrifanna frá
konum. Augljóst er að hann var ekki
vel fallinn til stjórnsýslu sem heimtar
oft strangar aðgerðir og snöggar
ákvarðanir. Þetta var ekki alls kostar
gott þar sem óróleika gætti á egypsku
landamærunum, bæði í Afríku og Asíu.
Landsstjóramir í útjöðrum ríkisins
áttu fullt í fangi með að halda íbúunum
í skefjum og þrábeiðni þeirra um
aukinn liðstyrk virtist hinn ungi faraó
ekki taka til greina. Hann hafði í raun
engan áhuga á þessum málum. Það
vom ekki st jórnmál heldur trúmál sem
áttu hug hans allan. Heimspekileg
guöfræði prestanna var honum meira
virði en allar nýlendurnar í Asíu. Og
því var það að í staðinn fyrir að efla
her og senda til Sýrlands, þar sem lið-
styrks var mest þörf, sökkti hann sér
niður í heimspekilegar hugleiðingar
sem síöar gerðu hann eftirminnilegast-
an allra faraóa — í raun og veru fyrsta
„einstaklingshyggjumanninn” í sögu
mannkynsins.
Kunnur, breskur prófessor i sögu
heldur þessu fram og sjáifsagt með
réttu. Frumleiki hans var einstæöur á
sviði mannlegrar hugsunar en kom
honum lítt að gagni sem stjórnanda
ríkis. Til þess dugði hann engan veg-
inn.
Aknaton krafðist trúarbyltingar
undir merki miskunnseminnar. Gömlu
guöimir — við vitum um full tvö þús-
und nöfn þeirra — voru enn dýrkaðir í
helgidómum um allt landiö en það
gætti vaxandi óánægju með þá; einn
var dýrkaður á þessum stað en annar á
nálægu svæði. Þeir fullnægðu ekki
trúarlegri þörf þessa stórveldis sem
Egyptaland var á þessum tíma:
„Guðirnir okkar eru of litlir!” Þannig
hugsuðu margir egypskir andans
menn á þessum dögum. Hver borg og
bær átti sína sérstæðu guðsdýrkun en
hún gat ekki aðlagast hinu víðlenda
ríki.
„Það er engin tilviljun,” segir próf-
essorinn sem vitnað er í hér að
framan, „að hugmyndin um hagnýtan
allsherjarguð varð til í Egyptalandi á
þeim stundum er konungur veitti
viðtöku sköttum undirokaöra þjóða á
þessum tímum.”
Hugsanir í þessa átt höfðu átt heima
í sál Aknatons allt frá því hann hafði
þroska til að hugsa sjálfstætt og það
átti eftir að koma í ljós því jafnskjótt
og hann tók við stjórnartaumunum
ákvað hann að koma þeim í fram-
kvæmd. Væri um einn æðstan guð aö
ræöa fyrir alla þegna hans þá var hann
Amen eða Amon, sem var ríkisguðinn í
Þebu (fyrrum höfuðborg Egypta-
lands), og mjög oft var nafn hans tengt
Ra, sólguðinum, en höfuðdýrkunar-
staður hans var On (Heliópolis) í
óshólmum Nílar. Nafnið „Amenhotep”
sem Aknaton kallaði sig fyrst þýðir
lrAmen er ánægður”, en hvemig sem
það var nú með guðinn sem konungur-
inn var heitinn eftir var konungurinn
ekki ánægður. Hann ákvað að hverfa
frá þeirri tísku eða stíl sem ráðandi
var síðan hann settist í hásætiö og tók
upp nafnið Aknaton. Þaö nafn þýðir
„andi Atons”, en Aton var nafn guðs-
ins sem hafði sólarkringluna að
sýnilegu tákni. Það er engin ástæða til
þess í framhaldi af þessu aö ætla að
konungurinn hafi hugsað sér að sólin
væri guð, en vel má það vera að hann
hafi tignað hitaorkuna sem guö, þá
orku sem viðheldur lífi á jörðunni. Þá
skoðun styðja höggmyndir af konungs-
fjölskyldunni sem konungur kom fyrir
í höll sinni og öðrum byggingum. I
þeim sjáum við Aknaton og Nefertiti
og dætur þeirra lauga sig í ljósgeislum
frá sólinni, geislum sem minna á
hendur og hver og ein þeirra seilist
eftir tákni lífsins.
Þessi ytri tákn stríddu algjörlega
gegn erfðavenjunni.
///
Allt til þessa tíma höfðu guðimir
verið kynntir í mynd manna og dýra
eða þá að hálfu menn og að hálfu dýr. I
einfaldleika sínum efuðust Egyptar
aldrei um það að þessar skrítnu út-
gáfur væru til á himni og jörðu og þó að
uppfræddu stéttirnar kunni að hafa
haft einhverjar aðrar hugmyndir um
guðdóminn, þá voru fáir úr þeirra hópi
búnir undir það að breyta til um tákn
guðanna sem þeir og forfeður þeirra
höfðu tignað allt frá grárri fomeskju.
En Aknaton hafði enga þolinmæði til að
taka mark á efasemdum þeirra og
hann ákvað að hrinda trúarbyltingunni
af stað án tillits til þess hvað aðrir
hugsuðu og segðu. Hann hafði það
markmið eitt að segja skilið við for-
tíðina i trúarlegum efnum þar sem hún
Stytta í Louvre-safninu í Paris af „villutrúarkonungnum” Aknaton, sem reyndi
að breyta trúarbrögðum beimsins.
hafði aðeins haft spillingu og blekkingu
í för með sér að hans áliti.
Sem faraó vom valdi hans engin tak-
mörk sett og nú ætlaði hann aö beita
því. Hann fyrirskipaði að Atondýrkun
skyldi verða trúarbrögð ríkisins. Hann
gaf Þebu nýtt nafn; „borg ljóma
Atons” og i hinu allra helgasta í Amon-
helgidóminum, þar sem hinn gamli
guð hafði staðiö, breytti allt um svip,
ný guðsdýrkun var þar hafin með mik-
illi viðhöfn. Prestastéttin í Amon var
fjölmenn og hafði mikil áhrif og hún
var studd af stéttarbræðrum víðsveg-
ar um landið, en nú virtust prestamir
vanmegnugir að verja eignir sínar og
fríðindi. Þeir voru reknir frá embætt-
um, guðsþjónusta í fornum stíl hvarf
með öllu og gefnar voru út skipanir um
að má nöfn presta hvarvetna út af
minnismerkjum. Na&i Amons var
einkum fordæmt og mikil hefur skelf-
ing lýðsins verið þegar hann sá verka-
menn önnum kafna viö að afmá nafn
guðs síns af styttum forfeðra Akna-
tons, en þær höfðu prýtt veggi hofanna
miklu í Kamak. Jafnvel styttunni af
frá noröri til suðurs, og átta til sautján
milna breitt milli hamra). Þama
skyldi heilög borg Atons standa.
Svæðið var einangrað með fjórtán
merkjum sem höggvin vom í klettana
umhverfis, þrjú vom á vesturbakka
Nílar og ellefu austanmegin.
Merki þessi sjást enn og eru meðal
merkilegustu leifa um fornmenningu
Egypta. Hið hæsta þeirra ertuttugu og
sex feta hátt. A hverju og einu er áletr-
un, stundum upp í átta línur og fyrir
ofan eru myndir af Aknaton og Nefer-
titi og dætrum þeirra undir geislum
sólarinnar. Aton sjálfur hefur ráðið
legu borgarinnar, hafði Aknaton átt að
hafa sagt, og nafnið sem hann gaf
borginni var Akhetaton, en það merkir
„sjóndeildarhringur Atons”. Nútíma-
nafn þessarar borgar er Tell-el-
Amama og þar em leifar af hofum og
höllum innan umatjómarbyggingar og
einkabústaði sem reistar vom undir
eftirliti konunglegs húsameistara
sem hét Bek, að því er sagt er, en
vitanlega var hans hátign leiðbeinandi
meistarans.
Sólargeislamir — tákn Atons, hins eina guðs Aknatons — brotna á blessandi
böndum þeirra.
föður hans var ekki hlíft og nafn hans
var gert ólæsilegt. Orðið „guðir” var
bannorð þvi að nú haföi konungurinn
lýst yfir því að engir guðir væru lengur
til heldur væri til einn guð og aðeins
einn.
IV
Reiði og vanþóknun Þebubúa snerist
í hatur. Þá ákvað Aknaton að yfirgefa
borgina og byggja nýja höfuðborg á
stað sem óflekkaður væri af fordómum
og fornum minningum. Og hann valdi
henni stað mitt á milli Þebu og Nílarós-
anna, á sléttu sem takmarkaðist á þrjá
vegu af hömrum og að einu leytinu af
Níl. Til þessa staðar ók hinn ungi faraó
í vagni með tveimur hestum fyrir á
sjötta ríkisstjómarári sínu. I fylgd
með honum var fjöldi embættismanna
og aðrir tignarmenn. Hann afmarkaði
og helgaði vítt landsvæði (átta mílur
Aknaton sá borgina vaxa — borgina
sem einn af hans æðstu mönnum lýsti
svo (lýsingin er enn til): „Að sjá
fegurð hennar (borgarinnar) vekur
fögnuð. Hún er yndisleg og falleg og
þegar menn s já hana er eins og þeir fái
innsýníhimininn.”
Daginn sem lokið var smíði helgi-
dómsins ók Aknaton þangað í vagni
sínum ásamt Nefertiti og fjórum dætr-
um þeirra og glæsilegu fylgdarliði og
var fagnað með húrrahrópi. A altarið
hafði verið hlaöið fórnargjöfum og er
sagt að við helgiathöfnina um kvöldið
hafi Nefertiti þjónað með sinni,, yndis-
legu rödd” og „fögru höndinni” og að
hún hafi tekið mikinn þátt i tónlistinni
sem höfð var þar í frammi.
V
Það er alls ekki fráleitt að gera ráð
fyrir því að fléttaður hafi verið inn í