Dagblaðið Vísir - DV - 23.06.1984, Qupperneq 17

DV.LAUGARDAGUR23.JONl 1984. - -
17
rauði við Þorgerði komu sína: „Ég vil
að þú látir heita eftir mér, ef þú átt
svein, því að eigi ertu kona heil...”
(22.kafli).
„Hún fór eigi ein saman, þá er þetta
var. ..” segir í Gísla sögu Súrssonar.
(18. kafli).
„Helga kona hans var kviöug að
barni.” Þórðar saga hræðu (útg. 1900
bls.VIII).
1 Grágás segir á einum stað: „Ef
kona sú er ólétt er hún á eigi
bónda...”
1 Flóamannasögu er tekið svo til
orða í 22. kafla: „Þórey var mjög
þunguð.”
Og um barnsfæðingar eru einnig til
ýmis orðatiltæki:
„.. .þú hefir fætt viröulegan burð og
mjög ógurlegan.” (Flateyjarbók III.,
143).
„.. .litlu síðar fékk Signý sótt, þá er
hún skyldi léttari verða, og horfði þar
mjög þunglega um sóttarfar
hennar...” (Harðar saga og Hólm-
verja,1934bls.l2).
Fyrsta fæðingarstofnun á íslandi, húsið Landlyst í Vestmannaeyjum, þar
sem Sólveig Pálsdóttir hóf móttöku sængurkvenna um miðja siðustu öld.
Heiðursfélagar Ljósmæðrafélags íslands á 60 ára afmæli félagsins 2. maí
1979. Frá vinstri: Þórdís Ólafsdóttir, Sigurbjörg Jónsdóttir, Jóhanna M.
Þorsteinsdóttir, Pálmi Guðmundsson, fyrir hönd Jensínu Óladóttur móður
sinnar, og Sigríður Pétursdóttir, fyrir hönd afa sins, Haralds Péturssonar.
Stjórn Ljósmæðrafélags íslands og ritnefnd við störf vegna útgáfu rit-
verksins Ljósmæður á íslandi. Frá vinstri: Dóra G. Sigfúsdóttir, Sigurbjörg
Guðmundsdóttir, Anna G. Ástþórsdóttir, Soffia R. Valdimarsdóttir, Stein-
unn Finnbogadóttir, Guðrún Lilja Magnúsdóttir, Sólveig Matthiasdóttir,
Margrét S. Sigurmonsdóttir, Hulda Þórarinsdóttir. Á myndina vantar
Halldóru S. Ásgrímsdóttur. Ritnefnd og stjórn vinna nú að dreifingu
ristins.
-------------------------------\
....Lofthænu elnaðl sóttin til þess
aö hún varð léttari að sveinbarni.”
(Fornaldarsögur Norðurlanda II.,
202).
„Ló hún á gólfi og gat eigi fætt.”
(Biskupasögur III., bls. 4).
Ljósfeður
Ekki voru það konur einvörðungu
sem fengust við fæöingarhjálp. Karl-
menn komu þar líka viö sögu og voru
oft kallaöir yfirsetumenn. En eins og
yfirsetukonur voru kallaöar ljósmæður
voru þeir líka kallaðir ljósfeður.
Ekki var þaö nafn þó tilkomið er álf-
konan seiddi Göngu-Hrólf til sín til að
hjálpa dóttur sinni, en henni var það
skapað aö komast ekki frá eldi sínu
nema aö mennskur maður hefði
hendur á henni. Hún hafði legið nítján
dægur á gólfi er álfkonan náði í Göngu-
Hrólf. „Hann kom þar að, er konan lá,
og var lítt haldin, en þegar Hrólfur fór
um hana höndum varð hún skjótt létt-
ari.”
Fjölmargir síðari tíma íslenskir
karlmenn tóku á móti bömum, en
aðeins er vitað um einn sem lærði ljós-
móöurfræði sérstaklega. Þessi maður
var Jón Halldórsson fæddur um 1730,
déinn 1793. Jón þessi lauk samkvæmt
vottorði yfirsetuprófi hjá Jóni Péturs-
syni fjórðungslækni árið 1776.
Sumir þessara ljósfeöra tóku
á móti miklum fjölda barna eins
og til dæmis Jónas Jónsson (1840—
1927) í Hróarsdal í Skagafirði.
en hann tók á móti nær 500 bömum og
þá sennilega öllum sínum 30. Sveinn
Sveinsson (1799—1877) á Hólum í
Hjaltadal var yfirsetumaður eða Ijós-
faðir um 46 ára skeið og tók á móti yfir
600 bömum og vegna þessa starfs síns
fór hann fram á það við landsyfirvöld
að hann fengi dálítil eftirlaun frá hinu
opinbera, til jafns á viö ljósmæður.
Landshöfðingi taldi landssjóö ekki
skyldugan til að greiða Sveini eftirlaun
en lagði það til við sýslunefnd Skaga-
fjarðar að hún léti eitthvað af hendi
rakna til Sveins. Hún þóttist þó ekki
geta fundið næga ástæðu eða heimild
til að veita fé af sýslusjóði í þessu
skyni, en til að gera eitthvað skutu
fundarmenn saman 30 krónum sem
þeirsenduSveini.
Til er ljóö um einn ljósfeðranna,
Magnús Magnússon (1842—1925)
hreppstjóra á Hrófbergi í Steingríms-
firöi, en ljóðið er eftir Jörund Gestsson
á Hellu sem var eitt af ljósubömum
Magnúsar.
Líknarstarfið lengi ötull vann hann
ljúfur æ og gegn aö sjúkrabeöi
f hjálpseminni fagurt lífsstarf
fann’ ann
fjöldans græddi mein af snilld og
gleði.
Trúin á hið góða hún var happ ’ans.
Helft ’ans eigin lífs var þroskun
andans.
Söknum vér nú mest hins mikla
landans.
Manndygðin var skjaldarmerki
kappans.
Huldufólk
Stundum var haft á oröi í fyrri tíð um
ljósmæður að ekki væri einleikið
hversu heppnar þær væm í starfi.
Þegar sagt var að eitthvað væri ekki
einleikið þá áttu menn við að annað-
hvort kæmi þar til galdrar eða huldu-
fólk, og alltaf huldufólk þegar ljós-
mæður áttu í hlut.
Þorbjörg Þorláksdóttir, systir þjóð-
skáldsins á Bægisá, gegndi ljósmóður-
störf um í Fljótshlíð í Rangárvallasýslu
í nærri hálfa öld. „Svo heppin ljós-
móðir var Þorbjörg, að varla þótti ein-
leikið. En þannig stóð á því, að hún
hafði hjálpað huldukonu í bamsnauð á
yngri árum sinum, en þeim sem þess
verður auðiö fylgir ávallt lán og heppni
í ljósmóðurstörfum upp frá því."
Þannig segir í þjóðsögunni um Þor-
björgu.
Önnur þjóðsaga, sagan af Oddnýju
yfirsetukonu, er á þessa leið:
„Oddný Daðadóttir frá Illugastöðum
í Laxárdal giftist Jóni nokkrum og
bjuggu þau hjón að Spákonufelli. Þá er
Oddný ólst upp í föðurgarði, var það
eitt sinn að hún var að þvo við bæjar-
læk; kom þá til hennar maður, er hún
þekkti ekki, og baö hana að fara meö
sér og sitja yfir konu sinni. Oddný
kvaðst ekki vita, hvert ferðinni væri
heitið, en maöurinn kvaðst mundu sjá
fyrir því, og varð úr að hún fór með
manninum. Þau héldu nú áfram um
hríð, til þess er Oddný vissi ógjörla,
hvar þau væru komin; tók maöurinn
hana þá og bar um stund, þar til þau
komu í bæjardyr nokkrar. Oddný
fleygði vettlingum sínum í dymar, því
að það var trú manna að þótt menn
fæm inn til huldufólks, gætu menn rat-
að út, ef þeir gerðu það. Maðurinn sá
tiltæki Oddnýjar og sagði að þess væri
lítt þörf, því hana mundi ekki saka. Þá
er Oddný kom inn, sá hún, að kona lá
þar á gólfi. Hún sat yfir henni, og kon-
an ól barnið. Hún fékk nú Oddnýju glas
með einhverjum legi í og bað hana að
bera hann í augu barninu, brá hún
votri f jöðrinni á annað auga sitt og sá
hún huldufólk eftir það. Að skilnaöi gaf
huldukonan Oddnýju treyju góða,
silfurbelti og enn einhvem grip og bað
hana lóga þeim hvorki né taka þá upp
fyrr en á heiðursdegi sínum. Oddný
enti það. Huldukonan mælti og svo
fyrir, að góöar og heppnar yfirsetu-
konur skyldu jafnan verða í níunda lið.
Þykir þetta hafa ræst. Því næst fór
huldumaðurinn aftur með Oddnýju að
læknum, þar sem hann hafði tekið
hana.
Mörgum árum seinna var Oddný
stödd í búð aö Spákonufellshöföa;
þekkti hún þar aftur huldumanninn og
sá að hann tók margt af pöllum. Hún
þóttist vita, að enginn sæi hann annar,
og mælti til hans í hálfum hljóðum:
„Hvaða ósköp tekur þú út maður.”
Huldumaðurinn svaraði engu, en
strauk annarri hendinni um þaö auga
Oddnýjar, er hún hafði borið huldu-
löginn í, og sá hún ekki huldufólk upp
fráþví.”
Óvenjuleg fæðing
Á undanfömum öldum og langt fram
á 20. öld var sá sjálfsagði háttur hafður
á við bamsburð að ljósmóðir og
latíknir, ef til hans var leitað, kom til
konunnar, en nú hefur þetta snúist við
með tilkomu fæðingarstofnana, að nú
er það kona með barn í burðarliðnum
sem heldur út af heimili sínu til þess að
fá aðstoð viö fæðingu.
Hér á eftir fylgir aö lokum ein frá-
sögn af óvenjulegri bamsfæðingu. Er
hún frá Köldukinn í Suður-Þingeyjar-
sýslu.
„Aöfaranótt 4. febrúar 1968 gekk af-
takaveður yfir mestan hluta landsins,
og urðu miklir skaöar af því víða.
Þessa umræddu nótt, klukkan rúmlega
f jögur vöknuðum við hjónin við það, að
Helgi á Hálsi stóð alsnjóugur og laf-
móður við rúmið okkar og hnlfhrópaði:
„Baldvin, vaknaðu! Tóta er að eiga
barnið.”
Baldvin reis felmtri sleginn upp við
dogg: „Hvaðmeðþaðvinurinn!”
„Við komumst ekki lengra með
bilinn. Hann er niðri á vegi, og við
y erðum aö koma konunni heim. ”
Ég glaðvaknaði og þaut fram úr,
vakti syni okkar tvo og tengdadóttur.
Brugðu þau öll skjótt við. Mín fyrsta
hugsun var sú að ná tali af lækni á
Húsavík, og biðja um aðstoð. Fór ég
því og hringdi á símstöðina á Fosshóli,
en áður en ég lyfti símtólinu, var úti-
dyrahurðinni hrundið upp og Hrólfur á
Hálsi geystist inn og kallaði: „Sigrún,
þú verður aö koma með mér! Barnið er
alvegaöfæðast!”
„Sængin er volg"
Hér þýddu engar vangaveltur. Dreif
ég mig því í nauðsynlegustu flíkur og
þaut út. En er ég kom fyrir húshomiö,
þreif vestanofviðrið mig, og vissi ég
ekki fyrr en ég stóð á haus í skafli niðri
í varpa. Þar dró Hrólfur mig upp og
draslaði mér niður að bíl.
Áður en ég fór út, bað ég Baldur son
minn að taka viö símanum og biðja um
aðstoö frá Húsavíkursjúkrahúsi.
Baldvin Kristin sendum við til aö vekja
Svanhildi mágkonu mína á Ofeigs-
stöðum og biðja hana um að aðstoða
Sigrúnu tengdadóttur mína, við aö
undirbúa komu sængurkonunnar.
Hann hljóp því suður í Ofeigsstaði og
inn til Svanhildar og Einars bónda
hennar, þreif ofan af þeim sængina og
skipaði Svanhildi að fara út í Rangá,
því Tóta á Hálsi væri að eiga bam í bíl
niðri á vegi. „Viö ætlum aö reyna aö
koma henni heim,” sagði hann. Síðan
hljóp hann út með sængina innanundir
úlpunni. Þaö stóð á endum, að þeir
Helgi og Baldvin komu að bílnum með
hurö og svefnpoka um leið og Baldvin
Kristinn kom og stakk sænginni inn í
bílinn ogsagði: „Sængin er volg.”
Til allrar hamingju var bamið ekki
fætt, og treystum við því á guð og
lukkuna og bjuggum um konuna eftir
fóngum á huröinni. En allir geta skilið,
hve þægilegt það hefur veriö að koma
konu í barnsnauð 300 metra leið á hurð
upp brekku í kloffönn og hafa stór-
hríðina beint í fangið. Enda hef ég
aldrei komist í aðra eins þrekraun eins
og þá, að koma sjálfri mér heim. Allt
gekk þó vel.
Barnið fæðist
Þegar við komum upp undir varpa,
varð aldimmt. Rafmagnið haföi rofn-
að. Þá stundi Hrólfur upp: „Allt er á
sömu bókina lært.” Til allrar guðs-
lukku kom þó rafmagnið um leiö og við
komumíbæinn.
Jafnsnemma og við náöum dúðunum
utan af konunni fæddist stór og mikill
drengur og hóf upp raust sína. Sveipaði
ég hann handklæöi og bað tengda-
móður mína að varðveita hann á
meðan ég talaði við lækni. Konan var
róleg og tók öllu með stakri hugprýði.
Símstöðin á Fosshóli hélt opnum
síma við sjúkrahúsið á Húsavík. Náði
ég strax í lækni og spurði hann móö og
inásandi hvort ekki væru læknir og
ljósmóðir á leið til okkar. Svaraði hann
því aö verið væri að útbúa sjúkra-,
bílinn. Eg sagði þonum aö hér væri
fæddur drengur og bað hann segja mér
hvemig ég ætti að skilja á milli.
Svaraði hann að ég skyldi setja skutul-
bragð á naflastrenginn. Þar sem
ekkert okkar hafði verið til sjós batt ég
bara venjulegan hnút á bendlabandið
og blessaðist það vel.
Klukkan hálfátta um morguninn
kom svo læknirinn loksins meö sjúkra-
bíl og tvo vaska menn með sér. Roguðu
þeir sjúkrakörfu á milli sín.
Fyrsta verk læknisins var að taka
kassa einn mikinn upp úr körfunni, og
fór hann þar að tína allskyns matar- og
drykkjarföng upp á borð.
Þá varð sængurkonunni aö orði:
„Hélduð þið að ég fengi ekkert að éta
hér? ”
Hvernig sem læknirinn leitaði í pússi
sínu; fann hann hvorki deyfilyf né
sprautu. Hann bað okkur því aö
aðstoða sig við smáaðgerð, sem gera
þyrfti á konunni, og sagði okkur að
halda við hana, því þetta væri kvala-
fullt. Þá sagði Tóta: „£g finn aldrei
til.” Og þaðreyndist rétt.
Þar sem læknirinn taldi líöan móður
og bams í góðu lagi og yfirfullt var út
úr dyrum á sjúkrahúsinu fór hann til
baka með sitt friða föruneyti, tóma
sjúkrakörfu og allt nestið. En Þór-
hildur og litli sveinninn gistu á Rangá í
12 daga og heilsaðist vel.
Um vorið í sól og sunnanþey hélt ég
litla stórhríðardrengnum mínum undir
skím í Þóroddsstaðarkirkju og hlaut
hann nafnið Halldór Rafn.”
-SþS.