Dagblaðið Vísir - DV - 05.12.1986, Side 20

20
FÖSTUDAGUR 5. DESEMBER 1986.
Merming
Fegurðin
Hrafnhildur Schram og Hjörleifur Sigurðs-
son - Asgrímur Jónsson. 82 bls.
Lislasafn ASÍ & Lögberg, 1986.
Nú virðist fátt geta hróflað við
þeirri mynd sem hingað til hefur
verið dregin upp af einum af braut-
ryðjendum íslenskrar myndlistar,
Ásgrími Jónssyni listmálara.
I augum flestra er Ásgrímur og
verður hinn hægláti og hlédrægi ein-
fari - integer vitae, scelerisque purus
- sem afsalaði sér venjulegu fjöl-
skyldulífi og veraldarvafstri til að
helga sig allan fegurð og sannleik
listarinnar.
Hvort tveggja taldi Ásgrímur sig
finna i íslensku landslagi og upp-
götvanir hans urðu til þess að kynda
undir þjóðlegum metnaði jafiit sem
listrænum meðal Islendinga.
Einlægur og afdráttarlaus tjáning-
armáti Ásgríms varð einnig til að
tiyggja vinsældir hans, bæði hjá al-
þýðu og menntamönnum.
í verkum hans sáu menn hvorki
kaldranalega rökvísi Jóns Stefáns-
sonar né stjómlaust hugarhvaríl
Kjarvals. Þar virtist allt hreint, tært
og ljúft, eins og í ævintýrunum.
I myndlistársögu sinni lýsir Bjöm
Th. Bjömsson ævikvöldi hins aldna
guðföður íslenskrar málaralistar á
sinn innvirðulega hátt: „I full sextíu
ár, kynslóð af kynslóð, mátti jafnan
kenna hann í broddi fylkingar, stór-
an í lund sem í gerð, óþreytandi að
leggja á hvem nýjan bratta. Ógleym-
anlegur er hann, þessi öldungur, í
stofúnni sinni heima hina síðustu
daga. Líkaminn enn stríður og sterk-
limaður, hljóðlát alvaran með
undirstreng bamslegrar mildi, fas
hans og orð hrein og höfðingleg. Það
undraði heldur engan sem hann
þekkti að í einveru sinni þessa daga
hafði hann dregið upp gjafabréf, þar
sem hann eftirlét íslenzku þjóðinni
allar eigur sínar...“ ( íslenzk mjmd-
list, II. bindi, bls. 140-141).
Skuldin við Ásgrím
Ásgrímur lét einnig eftir sig óvenju
greinargóðar lýsingar á ævi sinni
og lífsviðhorfúm í bókinni Myndir
og minningar sem Tómas Guð-
mundsson skráði (1956 & 1962). Auk
þess em til fleiri áreiðanlegar bækur
og ritgerðir um líf hans og list, bók-
arkom Gunnlaugs Schevings frá
1949, Þjóðsagnabókin frá 1959, með
rómuðum formála Einars Ólafe
Sveinssonar, að ógleymdum kaflan-
um um Ásgrím í Islenzkri myndlist
eftir Bjöm Th., sem er líkast til það
besta sem skrifað hefur verið um
listamanninn til þessa.
Enn á list Ásgríms erindi við okk-
ur - og öfugt. Háþróuð litgreining
og prenttækni nútímans skyldar
okkur beinlínis til að gera á henni
tilhlýðilega heildarúttekt, setja á
bók gott og einkennandi úrval teikn-
inga listamannsins, vatnslitamynda
og olíumálverka, og leitast við að
setja allt þetta myndefni í skiljanlegt
samhengi með læsilegum skýringar-
texta.
Þetta hafa nágrannaþjóðir okkar
gert fyrir brautryðjendur sína, Jack
Yeats, Munch, Jöm og fleiri.
I slíkri bók mætti að ósekju fjalla
um myndlist Ásgríms á nærgöngulli
hátt en tíðkast hefur til þessa.
Vissulega er ekki út í hött að líkja
henni við tónlist Mozarts, eins og
svo oft hefur verið gert, svo fremi
við höfum hugfast að hið ástsæla
tónskáld samdi ekki aðeins lauflétt
divertimenti og glettnislega
strengjakvartetta heldur einnig al-
vömþmngin og hádramatísk verk
eins og Don Giovanni og Sálumess-
una.
Tilvistarlegar forsendur
Ýmis ummæli Ásgríms, svo og at-
burðir í myndum hans, gefa tilefni
til að skyggnast undir hið slétta og
fellda yfirborð listar hans. Hygg ég
þá að við munum fyrirhitta marg-
Myndlist
Aðalsteinn IngóHsson
slungnari persónuleika og listamann
en okkur óraði fyrir.
Til dæmis virðist mér ekki ólíklegt
að þær breytingar, sem urðu á mynd-
list Ásgríms um og eftir 1940, hafi
ekki aðeins stafað afbeinni listrænni
þörf og síðbúnum áhrifum Van
Goghs (og Þýskalandsfarar) svo að-
eins tvær ástæður séu tilgreindar
heldur eigi þær sér einnig tilvistar-
legar forsendur.
Af óþekktum orsökum virðist hin
rólynda náttúruskoðun listamanns-
ins hafa vikið fyrir endurvakinni
meðvitundinni um það að náttúran
er ekki alltaf stöðugt fyrirbæri og
hliðhollt manninum heldur vægðar-
laust eyðingarafl.
Til að nálgast þetta „flúx“ á nátt-
lirukröftunum greip Ásgrímur til æ
ákafari vinnubragða í málverkum
sínum, magnaði upp liti og bylti
formum, uns myndflöturinn varð að
miklum ólgusjó.
sem saluhjálp
Ásgrimur Jonsson - Sjálfsmynd, ca
1900.
Ekki má heldur horfa framhjá sál-
fræðilegu inntaki margra þjóð-
sagnamynda Ásgríms. Segja ekki
allar þessar myndir um tröll, sem
eltast við ungar konur, eitthvað um
hugmyndir listamannsins um mann-
legt eðli, og í leiðinni, um hans eigin
persónu?
í leiðinni mætti sem best velta fyr-
ir sér listrænni tvíhyggju Ásgríms. í
olíumálverkum sínum er hann ex-
pressjónisti, í víðasta skilningi þess
hugtaks, sem endurgerir það sem
hann sér, skapar því nýjar áherslur
og umbreytir litum.
í vatnslitamyndum hans kemur
fram hin impressjómska skaphöfh
hans, löngun hans til að festa á
pappír hrynjandi landslags og birt-
una sem er aflvaki þeirrar hrynjandi.
Líður list Ásgríms fyrir þessa tví-
hyggju eða nýtur hún góðs af henni?
Gaman væri að fá á prent einhver
svör við þessari spumingu og fleiri
slíkum. Raunar borgar sig varla að
vera að gefa út nýja bók um Ásgrím
án þess að leggja eitthvað nýtt og
merkilegt til hans mála.
Ágæt litprentun
Því hlýtur lesandinn að verða fyr-
ir einhveijum vonbrigðum með nýja
bók um Ásgrím sem kemur út í bóka-
flokknum Islensk myndlist, útgef-
andi Lögberg og Listasafn ASÍ.
Byrjum á jákvæðu hliðinni. Bókin
er falleg útlits, þótt eflaust orki tví-
mælis að að prenta myndir á hlið,
eins og gert er við fjórar myndir aft-
ast. Ekki sé ég heldur tilgang þess
að staðsetja pínulitla svart-hvíta eft-
M
Ásgrimur Jónsson - Sjálfsmynd, ca
1940?
irprentun af landslagi Van Goghs
(Saint-Remy, 1899), uppi í homi hjá
portretti af Þórami B. Þorlákssyni
(bls.17).
Prentun litmynda hefur og tekist
með miklum ágætum, sennilega bet-
ur en í nokkurri annarri bók í
þessum flokki.
En þær em bara allt of fáar (57
stykki), þegar tekið er tillit til þess
að bókin á að heita „úttekt", og allt
of fáar myndanna koma lesandanum
á óvart.
Svart-hvítar teikningai- em átta
talsins, þar með taldar þjóðsagna-
teikningar.
Ekki finnst mér heldur nógu mikið
á textum þeirra Hrafnhildar Schram
og Hjörleife Sigurðssonar að græða. .
Aðfararorð Hrafnhildar em að
vísu bæði nærfærin og elskuleg og
er á bókina líður kemur hún fram
með ýmsar gagnlegar upplýsingar.
Til dæmis hefúr hún uppi á lýsingu
á leiktjaldinu sem Ásgrímur málaði
á Bíldudal ca 1896, lætur gera úttekt
á nótnaörkum þeim sem listamaður-
inn lét eftir sig, upplýsir tengsl milli
fyrstu þjóðsagnamynda Ásgríms og
teikninga danska listamannsins
Otto Sinding, og hefúr ýmislegt
skynsamlegt fram að færa varðandi
eldgosaminnið i verkum hans.
Fram og til baka
Á hinn bóginn er stórar gloppur
að finna i texta hennar. Af honum
verður til dæmis ekki ljóst hvemig
landslagsmálverk Ásgríms þróaðist
og hvemig afstaða hans til landslags
breyttist með aldrinum.
Þó teljum við Ásgrím meðal helstu
landslagsmálara okkar.
Sömuleiðis hleypur hún fram og
til baka í texta sínum sem gerir les-
anda erfitt fyrir.
Annars staðar er umfjöllun hennar
fremur stuttaraleg og á stundum.
ónákvæm. Hún minnist á háskann
í þjóðsagnamyndunum en getur
stuttu seinna um hrifhingu lista-
mannsins á íslensku þjóðsagnaefiii.
Var Ásgrímur þá sér meðvitaður
um þennan háska?
í sama kafla flokkar höfundur
þjóðsagnamyndimar almennt undir
symbólisma (táknhyggju) án þess að
fara nánar út í það hvað þær eiga
að tákna. Skömmu síðar leggur hún
út af frásagnargildi þessara sömu
mynda og er þannig komin í mótsögn
við sjálfa sig því strangt til tekið
fara táknhyggja og frásögn ekki
saman.
Ég er heldur ekki sammála túlkun-
inni á vatnslitamyndinni frá Bama-
fossum sem höfundur segir vera frá
1904 og sér byijendaeinkenni á. Mér
finnst Ásgrímur einmitt fara frjáls-
lega bæði með liti og mótíf i þessari
mynd sem bendir til bærilegrar
kunnáttu i hinni strembnu vatnslita-
kúnst.
Stefnulaust
í síðari hluta bókarinnar er Hjör-
leifi Sigurðssyni ætlað að fjalla um
síðari málverk Ásgríms. Og hér verð
ég að játa upp á sjálfan mig skiln-
ingsleysi því ég skil hvorki upp né
niður í því sem höfundur er að fara.
Hjörleifúr hleypur úr einu í annað,
að mér sýnist fúllkomlega stefnu-
laust, hefur uppi sérkennilegar
athugasemdir, meðal annars um
„dulargáfur frændkvennanna á
Húsafelli", en er óðar rokinn frá
þeim yfir í langar og oft tilefnis-
lausar tilvitnanir í Myndir og
minningar Ásgríms sjálfe.
Ég fæ heldur engan botn í hugleið-
ingar hans um það hvemig Húsafell
særði fram expressjónismann í Ás-
grími. Ég er heldur ekki trúaður á
það að sýning Svavars Guðnasonar,
sem haldin var árið 1945, hafi haft
afgerandi áhrif á þróun síðari mál-
verka Ásgríms þvi sú þróun var
hafin fyrir alvöru fimm árum áður
en Svavar sýndi.
Sem sagt, snotur bók, góð fyrir
augað, en ansi langt frá því að vera
sú úttekt' á list Ásgríms sem við
þurftum á að halda og okkur hafði
verið lofað.
-ai
Sundurleitar myndir
Níutíu kílómetrar á sextíu mínútum Út um sjoppudymar
Bragi Ólafsson:
Dragsúgur
Smekkleysa sado/maso 1986, 56 bls.
Þetta er fyrsta ljóðabók höfundar sem hefur
áður birt ljóð í tímaritum og las vel upp á ljóð-
snældunni Fellibylurinn Gloría. Sum þeirra
ljóða birtast hér en annarra sakna ég, t.d.
„Nokkrir ruddar" sem kom í Tímariti Máls
og menningar. Hér eru 23 ljóð, sum löng.
Ekki finnst mér tímabært að tala um einhver
megineinkenni ljóðanna, en Bragi skapar sam-
ræmdan hugblæ í mörgum ljóðum, t.d. þrúgandi
tómleika fjölskylduboðs í „Kvöldjakki manns-
ins hennar“. Oft fylgir þessu einhver óhugnaður
sem er einkum þjakandi vegna þess að ekki er
vitað hvað veldur. Við skulum líta á dæmi
þessa, þar sem talandinn sést einn á ferð á land-
svæði sem hann getur ekki áttað sig á, kortið
gerir einungis farinn veg skiljanlegan, það sem
sést út um gluggann eru hugarfóstur hans, og
til öryggis er aðeins eitthvert lítilfjörlegt góð-
meti aö maula. Ljóðið hefet á upplýsingum um
sjálfcagða hluti, því annað en slíkt sést ekki.
En því lýkur á óskiljanlegri ógn sem býr í
myrkrinu, og spuming hvort samferðakonan
er enn á lífi.
Það eru steinar við veginn
og grasbreiðan teygir sig
út í einhverja hræðilega gleymsku.
í hanskahólfinu er kort
af veginum fyrir aftan.
Og þar er harðfiskur í poka
og brjóstsykur.
Þar sem rökkrið mætir framljósunum
á ég heima,
og myndimar í rúðunum
eru myndir sem ég málaði sjálfur.
En María, ef þú ert lifendi,
skaltu halla þér aftur í sætinu
því nú tekur við okkur tenntur himinn.
Sjoppa við þjóðveginn
Annað ljóð dregur upp mynd af sjoppu við
þjóðveginn. Þar tekst vel að skapa tilfinningu
fyrir eyðileika með andstæðum. Fjöllin eru sögð
„stórkostleg". en nánar að gætt er aðeins grámi
þeirra umtalsverður. Af sama tagi er lyktin,
hún er af ryki. Skemmtun er auglýst, en við
nánari aðgæslu reynist hún vera löngu liðin,
rétt eins og einu sinni skeði þama atburður,
það undirstrikar enn betur tómleikann núna. I
stíl við þetta er lífenautnin á staðnum, þessi
ofuráhersla sem lögð er á svo hversdagslegan
hlut sem að borða pylsu með öllu.
Stórkostleg fjöllin, þaðan sem ég stend í sjoppu-
dyrunum. Þaðan sjást fjöllin, fíeiri en eitt, og
ég horfi á þau. Flest eru þau brún eða grá.
Ég vil pylsu. Nú vil ég pylsu með öllu sem til-
heyrir pyfsum. Nú vil ég borða pylsu og horfa á
fjöll.
Bókmenntir
Örn Ólafsson
Vissirðu að hér bakvið voru oh'utankar og einu
sinni varð sprenging, segir afgreiðslumaður. Við
seldum hér bensín á bílana sem fóru framhjá.
Til hliðar við lúguna er auglýsing um dansleik á
liðnu vori. Grábrúnu fjöllin speglast í
glugganum,
ég finn lykt af ryki og sól.
Nei, ég er aftur við dymar og pokinn utan um
kjötið springur undan tönnunum.
Oþol biðarinnar
Ekki em öll ljóðin svona vel heppnuð, t.d.
finnst mér „Þessi fallega kona“ litlu miðla. En
yfirleitt er þetta vandað, og tekst að skapa sér-
kennilegan hugblæ, einkum í lengstu ljóðunum,
sem ekki rúmast hér. Stundum em þetta sund-
urleitar ljóðmyndir, en betur að gætt má finna
samhengi, svo sem í þessu:
Komutími
Ókyrr rykkom á marmaragólfi.
Dragsúgur.
Grænt epli.
Blóðsletta á ísskápshurð,
skóhljóð í baðvatni.
Kaldur veggur.
Ókomin kona
með rauðar varir
að næturlagi.
Þessar sundurleitu myndir raðast saman eins
og af tilviljun. En þeim mun betur sýna þær
óþol biðarinnar eftir konunni sem birtist í losta-
fúllri mynd í lok ljóðsins, það beinist allt að
þeim lokum. Mér sýnist þetta því ekki neinn
surrealismi, þrátt fyrir fjarstæðuna: „skóhljóð
í baðvatni", mér finnst slík lýsing sýna ofur-
spennta bið skynjunarinnar.