Dagblaðið Vísir - DV - 02.07.1987, Blaðsíða 12

12
FIMMTUDAGUR 2. JÚLÍ 1987.
Neytendur
Grænmetismarkaður Sölufélagsins:
Eru einokunariög um græn-
metisverslun á næsta leiti?
Þetta er nýjasta myndin af grænmeti á haugunum. Það er svo sem engin ný bóla að grænmeti sé hent á haugana. í myndasafni DV eru til myndir frá
1985, 1981 og 1978 af tómötum á haugunum.
Tómatamir og gúrkumar á rusla-
haugunum í síðustu viku hafa ekki
dregið úr deilunum sem staðið hafa
um hinn svokallaða grænmetis-
markað Sölufélagsins og starfsreglur
landbúnaðarráðherra um innflutn-
ing á grænmeti.
Deilumar, sem nú hafa staðið um
breytingar á grænmetisversluninni,
ættu ekki að koma neinum á óvart.
Fyrir einungis þremur árum var í
gildi reglugerð um grænmetisversl-
un hér á landi sem virtist fyrst og
fremst hafa það markmið að halda
grænmetisneyslu þjóðarinnar í lág-
marki. Það er reyndar með ólíkind-
um hvemig stjómmálamenn í
lýðfrjálsu landi komust upp með þá
fomeskju, allt til ársins 1985.
Forneskjuleg grænmetisviö-
skipti
Fram til ársins 1984 vom grænmetis-
viðskiptin ekki í neinu samræmi við
almenna nútíma viðskiptahætti hér
á landi. íslendingar urðu að sætta
sig við niðurlægjandi og oft heilsu-
spillandi neysluskömmtun sem helst
verður borin saman við skömmtun-
arstjómun í alræðisríkjum, eða þá
einokunarverslun sem var afnumin
hér á landi fyrir sléttum tvö hundmð
árum.
Um langt árabil hafði hér verið
nánast algjör einokun á allri græn-
metisverslun en tvö fyrirtæki sáu þá
um heildsöluna og dreifinguna,
Grænmetisverslun landbúnaðarins
og Sölufélag garðyrkjumanna.
Grænmetisverslun landbúnaðar-
ins hafði einokunarrétt á öllum
innílutningi grænmetis en hafði svo
einnig með höndum heildsölu, dreif-
ingu og verðmyndun á útiræktuðu,
íslensku grænmeti. Sölufélagið sá
um heildsölu og dreifingu á mestum
hluta af ylræktuðu, íslensku græn-
meti og nokkrum hluta af íslensku
garðagrænmeti á sumrin og haustin.
Þáttaskil 1984 með finnsku
kartöflunum
í apríl árið 1984 urðu svo þáttaskil
í þessum efnum. Grænmetisverslun-
in hafði þá fest kaup á tveimur
þúsundum lesta af finnskum kartöfl-
um, sem reyndust stórskemmdar, ef
ekki óætar með öllu. Þegar betur
var að gáð hafði Samband íslenskra
samvinnufélaga flutt þetta svínafóð-
ur til landsins og þegið umboðslaun
fyrir.
Þessi „vörugæði" voru engin ný-
lunda fyrir íslenska neytendur en
nú var mælirinn hins vegar fullur
hjá kaupmönnum, neytendum og
samtökum þeirra.
Forsvarsmenn Grænmetisverslun-
arinnar höfðu hins vegar ekkert
lært og engu gleymt og svöruðu í
fyrstu allri gagnrýni með skætingi.
Forsætisráðherra gaf þá vilyrði
fynr því að heildsalar fengju að leysa
úr tolli kartóflur sem þeir myndu
festa kaup á erlendis. Heildverslun
Eggerts Kristjánssonar og Hagkaup
pöntuðu þá kartöflur erlendis frá og
fóru þess á leit að fá að leysa þær
úr tolli. Leyfið var veitt, enda ekki
á öðru stætt, ekki einu sinni fyrir
Jón Helgason.
Hér hafði því opnast glufa fyrir
frjálsari viðskiptahætti enda var
gert ráð fyrir því að heildsalar fengju
að flytja inn grænmeti á meðan ís-
lensk framleiðsla væri ekki á boð-
stólum.
Haustið 1984 tóku svo heildsalar
að semja beint við íslenska græn-
metisbændur sem urðu yfirleitt mjög
ánægðir með viðskiptin. Nú var út-
séð um hag Grænmetisverslunar
landbúnaðarins enda var því fyrir-
tæki flest betur gefið en að standa í
heiðarlegri samkeppni. Sölufélagið
hélt hins vegar áfram heildsölu og
dreifingu á íslensku grænmeti en
hafði þó misst spón úr aski sínum .
Árið 1985 var svo samþykkt ný
reglugerð um innflutning og sölu á
grænmeti en sú reglugerð staðfesti
þá þróun í frjálsræðisátt sem hér
hafði átt sér stað. Þó hafa allir aðil-
ar málsins verið sammála um það
að vemda íslenska grænmetisrækt-
un fyrir ótakmörkuðum innflutningi
erlends grænmetis. Ágreiningurinn
hefur hins vegar staðið um hitt
hversu langt skuli ganga og hvaða
leið skuli farin í þessu skyni.
Framlelðendum gengur illa
að aðlaga sig markaðinum
í rúm tvö ár virtist grænmetis-
verslun í landinu ætla að aðlaga sig
nýjum og frjálsari viðskiptaháttum,
en sumrin 1985 og 86 lækkaði ís-
lenskt grænmeti meira en dæmi voru
til áður þegar mest framboð var af
þessari vöm. Þar með var þó ekki
sagt að íslenskir grænmetisbændur
yrðu að selja afurðir sínar á útsölu
um aldur og ævi, en islensk fram-
leiðsla átti eftir að aðlaga sig nýjum
aðstæðum.
í byrjun þessa árs tóku svo nokkr-
ir grænmetisbændur að funda með
félögum sínum úr Sölufélaginu og
var yfirlýstur tilgangur fundanna sá
að kanna möguleika á grænmetis-
markaði fyrir bændur og heildsala.
Þegar á fundina leið virtist sá
ásetningur verða æ augljósari að nú
ætti ekki að stofna grænmetismark-
að þar sem dreifingaraðilar gætu
boðið í tilteknar sendingar heldur
skyldi komið á sölusamlagi sem
myndi ákveða verðið á öllu framboð-
inu.
„Grænmetismarkaður“ setur
skilmála
Þegar leið fram á vorið kom svo í
ljós, að samlagssinnar, með Sölufé-
lagið í broddi fylkingar, höfðu tekið
málin föstum tökum, enda hefur
Sölufélagið nú náð samningi við
90-95% allra íslenskra grænmetis-
bænda, og það hlutfall á sennilega
enn eftir að hækka.
Við þessar aðstæður setti „græn-
metismarkaður" Sölufélagsins heild-
sölum skilmála sem kváðu á um það
að þeir yrðu að segja lausum öllum
samningum við bændur, ef heildsal-
ar ætluðu að hafa viðskipti við
„grænmetismarkaðinn".
Þessum kostum vildi heildsalan
Mata ekki una, og kærði málsvara
„grænmetismarkaðarins" til Verð-
lagsstofhunar. Ráðamenn hjá
Verðlagsstofnun bentu þá málsvör-
um „grænmetismarkaðarins" á að
þeir væru með sínum óvenjufega
skilmála að brjóta lög um verðlag,
samkeppnishömlur og óréttmæta
viðskiptahætti. Ef „grænmetismark-
aðurinn“ legði ekki þessa skilmála
af, mættu þeir búast við kæru fyrir
lögbrot.
Nú dró „grænmetismarkaðurinn"
skilmála sína til baka enda vart á
öðru stætt. Mata fær því að versla
við „grænmetismarkaðinn" án þess
að segja upp sínum grænmetis-
bændum. Hins vegar var hér um
skammvinnan vamarsigur að ræða
því grænmetisbændur sem selt hafa
Mata afurðir sínar munu ekki end-
umýja samninga við heildsöluna á
komandi hausti.
Félagslegar þvinganir
Ráðamenn hjá Mata og Hagkaup
hafa svo oft lýst því yfir að þeir
grænmetisbændur, sem hingað til
hafa verslað við þá, hafi verið beittir
„félagslegum þvingunum" af sveit-
ungum sínum og starfsbræðrum, í
því skyni að fá þá til að snúa baki
við heildsölufyrirtækjunum. Full-
yrðingar sem þessar verða sennilega
seint sannaðar en ásakanir af þess-
um toga gefa vísbendingu um þá
vonsku sem hlaupin er í grænmetis-
deiluna.
Leynireglur landbúnaðarráð-
herra
Á sama tíma og Sölufélagið var
að ná undir sig allflestum græn-
metisbændum varð svo uppvíst um
starfsreglur landbúnaðarráðherra
en samkvæmt þeim reglum mun
Sölufélagið fá einkaleyfi á öllum inn-
flutningi grænmetis á hinum svo-
nefndu „gráu svæðum", þ.e.a.s. á
þeim tíma á vorin og haustin þegar
íslenskt grænmeti annar ekki eftir-
spum en er þó til að einhveiju marki.
Þeir aðilar, sem í rúm tvö ár hafa
tekið að sér dreifingu og innflutning
á grænmeti en hefur nú verið stjakað
út af markaðnum, eru að vonum
ekki ánægðir með þessa þróun mál-
anna og sumir þeirra halda því fram
að umsvif og samningsumleitanir
Sölufélagsins séu á góðri leið með
að koma viðskiptaháttum um græn-
meti í sama horf og þau mál voru
fyrir 1984. Framtíðin mun hins vegar
leiða í ljós hvort þeir reynast
sannspáir í þeim efhum.
KGK
íslendingar hafa löngum verið frekar sparir á neyslu grænmetis. Eftir að
slakaö var á klónni og einokunarverslun meö grænmeti var aflögð jókst
neyslan. Nú getur samdráttur verið í augsýn ef skella á höftum aftur á
verslun meö grænmeti eins og stefnir í.