Alþýðublaðið - 01.12.1967, Blaðsíða 8

8
JólablaJ AlþýffublaBsins 1367
sem er
Á fyrri helming 16. aldar urðu
miklar breytingar um norðan-
verða Evrópu. Straumar nýrra
stefnu fóru um löndin, fleyttu
á braut því foma og urðu ríkir
í áhrifum og mótun hins kom-
andi, jafnt i trúarlegum og menn
ingarlegum efnum, en þó ö'lu
fremst í stjómmálum. Svo varð
einnig á íslandi, þó að breyt-
ingar yrðu hér með öðru svip-
móti og fráskildar því, er varð
í næstu löndum, sérstaklega í
fyrstu mótun. Þetta varð í fullu
samræmi við þróunina, er orðið
hafði frá fyrstu tíð kristninn-
ar í landinu. Kristnitakan hér
komst á með sérstæðari hætti en
í öðrum norrænum löndum.
Þróun og áhrif kirkjuvaldsins í
kaþólskri tíð, varð líka önnur.
Meginstraumar alþjóðlegu kirkj-
unnar i Róm, náðu sjaldan ai-
geram tökum á íslenzku kirkj-
unni. Vandamál íslands urðu
sjaldan ráðin af legátum páfa,
heldur urðu innlendir menn að
leysa þau af vild og ráðum hags-
muna sinna og valdastreitu, þótt
þeir á stundum, yrðu að sæta á-
byrgð síðar. Aldrei er þetta jafn
'augljóst og á 14. öld, enda varð
landið þá um árabil einangr-
að og siglingar sáralitlar, vegna
Svartadauða á Norðurlöndum, og
margs konar óstjórnar og deilna
þar.
Saga 15. aldar er döpur - full-
komin raunasaga, þó eru þar
nokkrir glampar er lýsa eins og
blys um nótt. Öldin gekk í garð
með skelfingum Svartadauða, og
í lok hennar geisaði önnur sótt
er varð mjög mannskæð. Sú síð
ari er venjulega nefnd Plágan
síðari. Þessar mannskæðu sóttir
höfðu mikil áhrif í þjóðlífinu,
efnahagsleg og stjórnmilaleg.
Jarfeignir og önnur verðmæti,
söfnuðust á fáar hendur, og nýj
ar ættir hófust. — Kirkjuvaldinu
varð þetta kærkomið tækifæri
til að láta greipar sópa og stór-
auðgaðist. Enda hefur kaþólska
kirkjan aldrei orðið jafnrík í
landinu og valdamikil og í lok
15. aldar og í byrjun hinnar 16.
En það sem verst var og olli
mestum sköpum í íslenzku þjóð
félagi, var, að menning lands-
manna stórhrakaði, svo að hún
bar ekki sitt bar lengur, og er
lendir straumar í þeim efnum
runnu án samræmis við það er
áður var í íslenzku þjóðlífi. Stóls
skólarnir fornu, biðu mikinn
hnekki, svo að í byrjun 16.
aldar, var svo komið, að erfið-
lega gekk að fá velmenntaða
/
presta til þjónustu. Afleiðingarn
ar urðu, að alþýða fékk ekki
lengur þann styrk til andlegs
atgervis, eins og hún hlaut áð-
ur frá klerkastéttinni, og mátti
þó ekki minni vera. Bóklegum
menntum hnignaði, svo að sagn-
aritun leið að mestu undir lok.
En hins vegar var nokkur Ijóða
gerð, aðallega andlegur kveð-
skapur og rímur.
í raun réttri verkaði kaþólska
kirkjan síðustu aldarinar. tvær
sem nokkurskonar svefnlyf jagerð
í þjóðlífinu hvað menningu lands
ins snerti. Margir fyrstu boð-
endur siðskipanna hérlendis,
voru stórbrotnir og vel mennt-
aðir menn. Saga þeirra er rík
í litum og aðfaramikil I atburð-
um. Hugsjóuir þeirra og boð-
skapur, var sókn og innsæi 1
framvindu hins ókomna, eins og
hún var þar sem blikur
feigðar hins hnignandi siðar voru
á lofti. En atburðir og atvik er
urðu fjarri íslandi, ollu því að
hugsjónirnar og framsýnin, varð
ekki að veruleika. ísland lenti
í klóm konungsvaldsins, þegar
það slapp úr gini kaþólsku kirkj-
unnar.
En þrátt fyrir allt, fylgdi I
fótspor siðskiptanna mennt
hins nýja, er endurnýjaðist, er
stundir liðu í anda og raunsæi
fornmenntastefnunnar, er barst
til íslands með siðskiptunum,
og varð gróskumikil í ætt fyrsta
biskups hins nýja siðar. En sið-
skiptin færðu íslandi og, það
bezta úr menntaheimi Norður-
álfunnar, prentlistina. Sá mað-
ur, er mest og bezt vann að því
að hún öðlaðist verðugan sess í
íslenzku þjóðlífi, kemur lítt við
deilur samtíðarinnar. Hann var
kyrrlátur maður, er vann starf
sitt í hljóði, langt frá skarkala
samtíðarinnar, þrátt fyrir það,
að hann hrifist ungur af hinum
nýja sið hugsjónum hans og
framavon. Þessi maður er Odd-
ur Gottskálksson, biskupssonur
frá Hólum í Hjaltadal, síðast lög-
maður yfir íslandi norðan og
vestan.
2.
Um miðbik 13. aldar urðu þau
þáttaskil í veitingu biskupsem-
bættis í landinu, að norskir bisk
upar sátu báða biskupsstóla lands
ins. Fór svo fram allt fram á
16. öld, að útlendir biskupar
sátu stólana annað veifið. Sum
ir þessara manna voru ævin-
týramenn og eru þekktir að
ýmsu misjöfnu. Síðastur er-
lendra biskupa var Gottskálk
Nikulásson á Hólum í Hjaltadal
er tók biskupstign árið 1498.
föðurbróðir hans, Ólafur Rögnv.-
son, var einnig Hólabiskup og
var siðavandur refsigjarn og auðg
aði dómkirkjuna á Hólum mjög
um sína daga. Gottskálk bisk-
up var stjómsamur og fégjarn,
og kunni vel að halda á- valdi
kirkjunnar enda auðgaðist stóll-
in mikið um hans daga. Gott-
skálk biskup hefur hlotið harðan
an dóm í íslenzkri sögu, og al-
þýða manna kaus honum nafn-
ið, hinn grimml. En líklegt er,
að þetta sé ekki að öllu leyti
réttur dómur. Gottskálk varð
biskup til dauðadags ?. desem-
ber 1520.
' Gottskálk biskup átti börn
nokkur með íslenzkum konum,
eins og títt var um erlenda
kaþólska biskupa hér á landi.
Tvö < barna hans, að vísu hálf-
systkini, eru fræg í sögunni,
Kristín og Oddur lögmaður.
Kristín átti fyrr Þorvarð lög-
mann Erlendsson, en síðar Jón
sýslumann Einarsson á Geita-
skarði í Langadal nyðra. Hún
var merkiskona og skörungur.
EFIIR
JÓN
GÍSLASON
Móðir Odds lögmanns, var
Guðrún Eiríksdóttir slógnefs,
Loftssonar ríka Guttormssonar.
Alsystir hans var Guðrún, er
heitkona Gissurar biskups Ein-
arssonar, er hann fór utan til
biskupsvígslu. Hún reyndist
honum ótrú, og varð þunguð af
völdum friðils síns, og eignað-
ist þríbura. Varð ekki meira af
ástum biskups og hennar.
Ekki er vitað með vissu um
fæðingarár Odds Gottskálks-
sonar, og er erfitt að henda
reiður á, hvenær hann fæddist.
Hann fór ungur til Noregs til
föðurfrænda sinna, og hlaut þar
ágæta menntun, bæði þar í
landi og í Danmörku og í
Þýzkalandi. Naut hann mjög
handleiðslu föðurbróður síns,
Guttorms Nikulássonar lög-
manns i Björgvin. Nam hann af
honum lög, en þá voru lög enn
nær þau sömu í Noregi og á ís-
landi. Þá var við Björgvinjar-
skóla einn lærðasti maður Nor-
egs, Geble Pétursson. Hann
hafði numið í háskólanum í
í Hollanli og Belgíu. Hann var
vinur íslendinga og reyndist þeim
vel, þegar á reyndi, sérstaklega
Gissuri biskupi Einarssyni.
Oddur Gottskálksson varð á
ungum aldri í áliti sökum mennta
sinna og gáfna. Þótti hann sér-
staklega góður málamaður, jafnt
í dönsku, þýzku og latínu. Hann
varð hinn lærðasti guðfræðing-
ur, en tók aldrei vígslu, þótt
hann ætti þess kost bæði ytra
og á íslandi. Sennilegt er, að
hann hafi ekki viljað vígjast
sökum þess, að hann var stirð-
mæltur, og því fundið vanmátt
sinn til að predika, en á það
reyndi mjög hjá siðskipta prest-
um, að þeir væru mælskir og
skörulegir í framsetningu ræðna
og kenninga.
Oddur varð snemma hrifinn
af hinum nýja sið, og er saga
til af því, hvernig hann sner-
ist til hans. Lýsir hún vel skap-
gerð hans, íhygli og festu, er
virðist hafa einkennt hann alla
ævi.
Oddur undraðist það, hve
margir vitrir og hyggnir menn
snerust frá kaþólskri trú til hins
nýja siðar. En sjálfum skildist
honum samt sem áður ekki á’-
gæti hans í fyrstu, né hinn
leyndadómsfulli boðskapur hans.
þótti honum þetta undarlegt, og
braut um það heilann. Þar kom
að hann einsetti sér að prófa
og reyna hvor væri betri og
sannari. Hann tók það ráð að
vaka í þrjár nætur í röð. Reis
hann á fætur nótt eina í nær-
klæðum einum fata. þegar allir
voru komnir í fasta svefn. Lagð-
ist hann á bæn og bað guð þess
innilega að opna hjarta sitt og
birta sér og innblása hinn rétta
skilning á því mikla leyndar- og
vandamáli, hvor siðurinn væri
sannari og réttari. Vann hann
jafnframt heit, að hann skyldi
alla ævi duga og fylgja þeim
siðnum, er sér birtist réttari.
Þegar þrjár nætur voru liðn-
ar, voru þau umskipti orðin, að
Oddur hafði gleymt öllum forn-
um trúarfræðum, eins og hann
hefði aldrei neitt af þeim heyrt
eða numið. En £ þess stað var
hinn nýi siður og trúfræði hon-
um svo augljós og skýr, 'að hann
skildi gjörla og kunni vel að út-
lista þau. Fór hann þá strax
til útvegunar á Nýjatestament-
inu og ýmsum bókum öðrum,
og naut þeirra ríkulega til lær-
dóms og ástundunar.
Saga þessi er er í raun réttri
táknræn fyrir marga frumherja
siðskiptanna. Þeir öðluðust sið-
breytinguna af íhugun, oft eftir
langt og erfitt sálarstríð.
3.
Lítið er vitað um Odd fram-
an af ævi hans. Að loknu námi
leitaði hugur hans til ættlands
móður sinnar. Vafalaust stóðu
honum opnar leiðir til góðra
embætta ytra. En uppúr 1530
virðist hann hafa orðið á vegi
Ögmundar biskups Pálssonar, er
biskup var í Danaveldi. Réðist
hann til þjónustu hjá biskupi
og er með vissu kominn hingað
til lands árið 1536, því þá er
hann einn dómari í tylftardómi
um vígsmál. Líklegt er, að Ög-
mundur biskup hafi boðið Oddi
kostakjör, því biskup skorti
mjög vel menntaðan mann til
bréfaskrifta og annarra vanda-
samra starfa, því hvort tveggja
var, að slíkir voru fáir á ís-
landi, og hitt, að biskup var
snemma sjóndapur. Oddur var
fyrst í stað nefndur Oddur hinn
norski á íslandi, og svo nefnir
hann sig sjálfur.
í Skálholti komst Oddur brátt
í vinfengi við skoðunarbræður
sína í trúmálum, þá Gissur Ein-
arsson, síðar biskup, Odd Eyj-
ólfsson frá Haga á Barðaströnd
og Gísla Jónsson, síðar Skál-
holtsbiskup. Tókst með þeim
góð vinátta. Þeir hófu fljótt að
leggja stund á lærdóm nýja sið-
arins af kappi, þó í pukri væri.
Oddur hefur vafalaust verið