Dagur - 03.02.1944, Blaðsíða 3

Fimmtudaginn 3. febrúar 1944
3
Jónas Jónsson:
HVERNIG ER OSS STJÓRNAÐ?
Alþingi er nýlega kornið saman. Vonir eru tengdar við störf
þess um að ísland verði að lokum stjómfrjálst, eftir margra alda
kúgunarsamband við Noreg og Danmörku. En jafnhliða réttmæt-
um fögnuði yfir væntanlegum framgangi þessa mikla máls, spyr
þjóðin um, hver muni verða störf Alþingis, og hvernig landinu
verði stjórnað á næstu mánuðum.
Menn eiga ekki að spá, í mesta lagi benda á líkur. Eg álít, að
núverandi stjórn eigi að fara með völd fyrst um sinn, eða önnur
henni algerlega hliðstæð, ef núverandi ráðherrar vilja ekki halda
áfram. Mannaval í ríkisstjórninni er í bezta lagi, eftir því sem
efni standa til hér á landi. Hún vinnur hin daglegu störf á venju-
legan hátt og stundum heldur betur en gerist. En hún hefir ekki
þingfylgi og ekki skipulegt þjóðfylgi. Hér þarf að gera eitt verk,
og það er ekki gert. Það þarf að framkvæma tillögu Búnaðarþings
í fyrravetur, færa dýrtíðina niður á þann hátt, að jöfnum höndum
verði lækkað verð á innlendum afurðum, kaup hjá atvinnurek-
endum og laun hjá ríki og bæjarfélögum. Ríkisstjórnin hefir
reynt að beita sér fyrir þessu, en hvorki fengið stuðning þings né
þjóðar. Allur þorri manna í öllum stéttum vill græða á dýrtíð-
inni eins lengi og unnt er. Menn keyra vagn gróðans með ofsa-
hraða, og stefna beint fram af hengifluginu, í atvinnuleysi, fall
krónunnar og gereyðingu erlendra inneigna. Meðan meginþorri
þjóðarinnar er aðallega önnum kafinn við að veiða hundrað
krónu seðla, verður að stjórna landinu á þann hátt, sem nú er
gert, hindra dýrtíðina frá að vaxa, og bíða þar til gróðavíman
rennur af þjóðinni. Þegar skynsamleg varúðartilfinning hefir
gripið menn, þannig að þeir vilja hindra að hér komi atvinnu-
leysi, krónan verði að fimmeyring og mannfélagið verði eins og
stjórnlaust skip, þá gera borgarar landsins, þeir sem eitthvað hafa
að missa, með sér bandalag, veita þessari stjórn, óbreyttri, lítið
breyttri eða nýrri stjórn, nægilegan stuðning til að taka atvinnu-
lífið og fjármálin nauðsynlegum tökum. Meðan beðið er hins
nýja tíma, má þjóðin vera þakklát fyrir að hafa þá ríkisstjóm,
sem henni var fengin.
FJARSTOFNAR OG FJÁRSKIPTI
Bændastéttin hefir í 10 ár búið við voða karakúl-pestanna. Vis-
índin hafa ekkert getað hjálpað, þekkja ekki sjúkdóminn, ekki
eðli hans, og enn síður gagnleg varnarlyf. Að síðustu hefir þea
helzt gætt í því máli, að óreyndir menn hafa boðizt til að verða
„vísindamenn" í baráttu við pestina, ef þeir fengju nógu marga
aðstoðarmenn við væntanlegar rannsóknir og óhindraðan aðgang
að ríkissjóði til að kosta þá starfsemi. Erlendis verða menn ágætir
í vísindum með löngu og hörðu rannsóknarstarfi, sem leiðir til
mikilla uppgötvana. Hér eru menn byrjaðir að kalla sig vísinda-
menn, áður en dagsverkið er hafið.
Pestamálið kemur að vísu mest við bændastétt landsins, en um
leið allri þjóðinni. Ef beztu sveitir verða svo að segja sauðlausar,
hverfur fólkið á burt, og byggðin leggst í eyði. Eg nefni sem dæmi
tvær blómlegar byggðir í Suður- og Norður-Þingeyjarsýslu, Mý-
vatnssveit og Kelduhverfi. Pestin herjar í báðum þessum sveitum.
Þær geta orðið sama sem sauðlausar eftir nokkur missiri, ef ekki
eru fundin bjargráð. Og í þessum sveitum er sauðfjárrækt, í sam-
bandi við prýðileg heimalönd og góðar afréttir undirstaða allrar
lífsafkomu í þessum byggðum. Ef þar þrífst ekki sauðfé, verða
þessar byggðir í eyði, nema þegar fólk kemur frá ströndinni um
mitt sumarið til að njóta fegurðar náttúrunnar og líta á sögustaði,
þar sem Skúli fógeti og Þorgils gjallandi fæddust upp endur fyrir
löngu. En það sem hér er sagt um Kelduhverfi og Mývatnssveit, á
við aðrar byggðir í tugatali, bæði í Þingeyjarsýslum og annars
staðar á landinu.
Bændurnir hafa tekið pestarmálin í sínar hendur. Þeir hafa
reynt að hindra eða tefja útbreiðslu sýkinnar með girðingum og
varðsveitum. Þeir hafa skipt um fé í einum hrepp í Þingeyjar-
sýslu, og þeir hafa veitt allmiklu féúralmannasjóðumtilaðfreista
að ala upp kynstofn af íslenzku fé, sem gæti staðizt pestina. Meðan
peningaflóð er í landinu, flýtur þetta umtalslítið. En eftir stutta
stund kemur verðhrunið og fátækt ríkissjóðs. Þá, ef ekki fyrr,
verður að grípa til neyðarúrræða.
Úr því að bændastéttin hefir tekið málið að sér, og á líka mest
undir, hversu þar tekst til, verður að sinna fjárpestarmálum meir
en gert hefir verið. Um það verða að byrja umræður og leit að úr-
bótum, sem framkvæmanlegar eru. Búnaðarsamböndin og Bún-
aðarfélag íslands verða að láta málið miklu meira taka til sín,
heldur en verið hefir. Eg vil nefna dæmi þessu til sönnunar. Allur
fjárstofninn milli Jökulsár á FjöllumogSkjálfandafljóts.erívoða.
Á sumum bæjum á pestarsvæðinu eru 10—12 ær eftir af 100, og á
þessum stofni á heil fjölskylda að lifa. Fjárskipti hafa verið reynd
í einum hreppi á þessu svæði og gefizt vel. Meiri hluti manna
milli þessara stóru vatna vill reyna fjárskipti. En löggjöf um þetta
DAGUR
-------------------: —----------------------
efni er óheppileg og nær ekki tilgangi sínum. Þess vegna geta fjár-
skiptin dregizt ár eftir ár, og hallæri pestarinnar þrengt meir og
meir að fólkinu. En jafnvel í svo augljósu máli er enginn almenn-
ur áhugi eða skilningur. Menn berast með straumnum og hafast
lítt að. Og þó er karakúlpestin eins og stóreldur í borg, sem færir
út svæðið, tekur götu eftir götu, ef ekki er að hafzt.
í sumum landshlutum hafa bændur tekjur af öðru en sauð-
fjárrækt. Þeir búa við mjólkuriðnað, álitlega garðrækt eða hrossa-
uppeldi, sem gefur nokkra tekjubót. Á þessum stöðum er lieppi-
legt að halda áfram að ala upp stofn með viðnámsþrótti gegn pest-
inni. Auk þess telja sumir búfróðir menn sennilegt, að undir
vissum kringumstæðum megi fá hrausta dilka til slátrunar með
vissri kynblöndunaraðferð, þar sem pestin kemur ekki til greina.
En þar sem ekkert er um að ræða nema sauðfjárrækt, verður að
hefjast handa með að skipta landinu í hæfilega stór hólf, og koma
við fjárskiptum. Ef sýkin kemst í eitt hólfið, verður að skipta
þar að nýju. Sauðfjárhéruðin íslenzku mega aldrei vera sauðlaus,
því að þá verða þau mannlaus. Og ísland má ekki við því, að
leggja byggð sína í eyði.
HJÁLMARSTEFÁNSSON
F. 1869. - D. 1943.
DÁNARMINNING.
Hjálmar Stefánsson var Mý-
vetningur að ætt og uppruna.
Stefán faðir hans var sonur
Gamalíels skálds — þess er orti
Griðkurímu, snemma á 19. öld,
en hún var svo snjallt gaman-
kvæði að enn lifir á vörum
manna. Kona Gamalíels, og
móðir Stefáns hét Helga og var
frá Vogum, af sama ættstofni og
Benedikt Gröndal. Móðir
Hjálmars var Björg Helgadóttir
frá Skútustöðum, og Helgu Sig-
mundsdóttur frá Belg. Stór,
þróttmikill og sérkennilegur ætt-
stofn er frá þeim hjónum runn-
inn. Tvímenningar við Hjálmar
í þennan ættlið voru þeir meðal
annarra: Jón á Litluströnd (Þor-
gils gjallandi), sr. Helgi á
Grenjaðarstað, Jón i Múla, sr.
Árni á Skútustöðum og Sigurður
í Yztafelli. Svipaði Hjálmari
mjög til þessara frænda sinna
um svipbragð og gáfnafar, —
Systkini Hjálmars voru mörg, og
efnabagur foreldranna erfiður,
svo sem víða gerðist á harðind
árunum kringum 1880. Var
Hjálmar að miklu alinn upp hjá
nafna sínum og móðurbróður,
föður sr. Helga á Grenjaðarstað.
En gamli Hjálmar var einn
hinna ,,fróðu“ manna á forna
vísu, og hafði sannar spurnir
gamalla manna um menn og at
burði liðinna alda. Man sá, er
þetta ritar, Hjálmar hinn gamla
á níræðisaldri, ernan og kvikan
í spori, þylja sögur og ættvísi
með eldlegu fjöri, svo löngu
liðnir atburðir liðu fram, skýrð
ir logandi leiftri lifandi frá-
sagnar.
Þetta veganesti ættar og upp-
eldis átti Hjálmar sem fullþroska
maður um síðustu aldamót.
Hann var einn hinn glæsilegasti
liðsmaður þeirrar ágætu fylk-
ingar, er vígð var til dáða og
hert eldraunum þrenginganna
frá 1880—90, en hóf síðan hina
sigursælustu baráttu sem sagan
getur; reisti þjóðina úr dauða-
dróma barlóms og fátæktar til
þeirrar vorbjörtu sigurvissu er
nú ríkir, er við horfum móti
morgunbjarma hins rísandi nýja
lýðveldis.
Enginn af frændum Hjálmars
var honum fremri að gáfum eða
! glæsileik. Sumir þeirra urðu
þjóðkunnir foryztumenn f fé-
lagsmálum og gerðu þingeyska
garðinn frægan. En aldrei var
Hjálmar kjörinn til foryztu á
þeim sviðum, hann komst aldrei
í hreppsnefnd hvað þá ,,hærra“.
En enginn, sem sá Hjálmar
Stefánsson, eða heyrði, mun
nokkuru sinni gleyma honum.
Svo miklir og bjartir töfrar
fylgdu manninum í augum karla
sem kvenna.
Eg minnist Hjálmars fyrst, er
hann var rösklega fertugur.
Hann var með hæstu mönnum,
teinréttur, herðibreiður og mið-
mjór, kvikur á fæti og léttur í
hreyfingum öllum. Hárið var
hrafnsvart, og fór vel, ennið hátt
og brúnirnar miklar, yfirskeggið
ljóst, mikið og vel til haldið.
Allur var svipurinn mikilúðleg-
ur og hver dráttur mótaðist fast
í minni. En minnistæðust munu
flestum augu hans. Aldrei hefi
eg séð blárri augu. Oft var kyrrð
yfir þeim bláma svo sem rökk-
urdjúpur kveldhiminn, þar sem
heiðríkjan speglar sléttan og
bámlausan útsæinn. En snögg-
lega var kyrrðin stundum rofin,
augun skutu leiftrum og elding-
um.
Hjálmar fór um sveitir á þess-
um árum og málaði híbýli
manna. Fyrir hans daga voru
baðstofur sjaldan málaðar. Hvar
sem hann kom með pensla sína,
urðu híbýlin öll önnur. Hann
málaði jafnan björtum litum og
hlýjum með mildum blæbrigð-
um. En í poka Hjálmars var
fleira en penslarnir. Fiðlan var
sjálfsagður föi-unautur, og þegar
önnum málarans lauk, og rökk-
vaði í ranni, hópaðist fólkið um
Hjálmar og fiðluna. Þá lukust
upp draumheimar ævintýranna,
harðfrosið útmánaða hjarnið
þiðnaði á augabragði, frostnæð-
ingurinn þagnaði, en léttur vor-
blær strauk um laufgar hlíðar
með lækjarnið og þrastasöng. Og
fólkið barst til fjarlægra landa,
hljómtöfrar fiðlunnar báru það
yfir höll Dofrakonungsins ti
sænskra vatna, skóga og borga.
Bellmann og Gluntarnir hljóm-
uðu um nýmálaðar þiljur. Við
syifum yfir bjarta Rín og blá-
djúp alpavötnin til landanna
„þar gul síti'ónan grær“. Að lok-
um er fiðlan aftur komin í litla
gula silkipokann á snagann í
horninu. Lundin er létt, margt
er hjalað. Hjálmar segir gaman-
sögur og skrítlur og leikur höf-
uðpersónur, gamla karla, suma
(Framhald á 5. síðu). j
Óvissa um framtíðina í
Bandaríkjunum.
Engin af lýðræðisþjóðunum
lagði út á braut hins nýja árs í
meiri óvissu um framtíðina en
Bandaríkjaþjóðin. Hverri spurn-
ingunni af annarri er varpað
::ram og er ósvarað. Mest þeirra
er: Vinnst sigur? Svarið við
þeirri spurningu er á allra vör-
um og þar gætir ekki efasemda.
Efasemdirnar eru flestar í sam-
bandi við innanlandsmálin, sem
þó hljóta að hafa djúptæk áhrif
á stríðsrekstur ríkisins. Því að á
sama árinu og þjóðinni er lífs-
nauðsyn að leggja hart að sér,
gera sér grein fyrir að teflt er um
tortímingu eða framtíðarham-
ingju, eiga að fara fram forseta-
kosningar. Það væri kraftaverki
líkast, ef þjóðinni tækist að vera
sameinaðri í styrjaldarátakinu
jafnframt því að deila liatram-
lega um innanríkismál. Það rná
vera að það takist, og hversu það
tekst er spurningin, sem reynsl-
an ein fær svarað. Hér er áhættu-
samt mál, ekki aðeins fyrir
Bandaríkin sjálf. heldur og fyrir
sameinuðu þjóðirnar allar og
styrjöldina.
Það er ekki auðvelt að afstýra
kosningabaráttu á þessu ári.
Helzt var að hafa kosningar að-
eins að nafninu til, gera engar
breytingar, fullnægja * aðeins
ákvæðum stjómarskrárinnar og
láta baráttuna um völdin niður
falla að þessu sinni. Það gat ekki
orðið. Kosningabaráttan verður
háð af eigi minni ákefð en fyrr,
að öllum líkindum með meiri
ofsa. Þeim er utan við standa
kann að virðast hér vera hættu-
legur leikur í uppsiglingu, því
að það er ekkert leyndarmál, að
það er styrjaldarrekstur stjórnar-
innar og undirbúningur hennar
undir friðartímabilið, sem bar-
áttan snýst um. Hversu þjóðinni
tekst þessi leikur, án þess að
vinna stríðsrekstri Bandaríkj-
anna tjón, er líka spurning, sem
reynslan ein fær úr skorið.
Héðan af verður ekki sneitt
hjá því, að þjóðin verður að
velja sér forseta á þessu ári og
hún verður að taka örlagaríkar
ákvarðanir í dýrtíðarmálunum.
Hér skal engu spáð um það,
hvernig þessum málum reiðir af,
— aðeins vikið lítilsháttar að því,
hvernig útlitið er í ársbyrjun.
Um forsetavalið er það þegar
ljóst, að enginn möguleiki er
fyrir því, að Roosevelt verði kos-
inn mótsóknarlaust. Repúblik-
anir eiga enn eftir að kjósa sér
forsetaefni og raunar kosninga-
stefnuskrá líka, ef Roosevelt er
maðurinn sem þeir þurfa að
berjast við. Þeir hafa ekki ákveð-
ið ennþá, hvort þeir eiga að deila
á forsetann fyrir styrjaldarstefnu
hans eða hvort þeir eiga að deila
á hann fyrir að hafa ekki staðið
við styrjaldarstefnuskrá sína. Ef
þeir tefla Willkie fram, verður
það á þeim grundvelli, að hann
verði heilbrigðari f stjórnarhátt-
um og ötulli en Rooesvelt, en
um stórfellda stefnubreyting
(Framhald á 8. síðu).