Dagur - 03.02.1944, Blaðsíða 5

Fimmtudaginn 3. febrúar 1944
DAGUR
5
SVIPIR SAMTÍÐARMANNA, I.
JOSIP BROZ EÐA TITO HERSHÖFÐINGI
Dularslæða hefir til þessa ver-
ið vafin um líf og persónuleik
Josips Broz, króatiska verka-
mannsins, sem nú stjórnar 200
þúsund hermönnum í barátt-
unni jjegn Þjóðverjum, undir
nafninu Tito hershöfðingi.
Hann er 53 ára gamall. Þrí-
tugsaldrinum varði hann í styrj-
aldir heima fyrir og erlendis, fer-
tugsaldrinum í uppreistarráða-
brugg og byltingar, fimmtugs-
aldrinum m. a. í spænska borg-
arastríðinu og á sextugsaldrin-
um er hann heimskunnur orð-
inn sem leiðtogi frelsishers þjóð-
ar sinnar og mikilsmegandi í
herbúðum Bandamanna. Við lok
hvers kafla í lífi hans hefir verið
brotið blað í sögu Evrópu. Hann
hefir verið eins og kallaður til
að taka áberandi þátt í örlaga-
leik Evrópuþjóðanna, en þungi
atburðanna hefir gjörsamlega
yfirskyggt persónuleik hans. Fátt
eitt er vitað um hann með vissu.
Engar sögur um líferni hans og
daglega hætti ganga manna í
milli. Orð hans og skoðanir hafa
ekki verið í hámæli. Einkalíf
hans er óskrifað blað í vitund
hans eigin þjóðar. Hann er fjöl-
skyldumaður, — á tvo unga syni.
Ekkert er í sjálfu sér algengara
og fátalaðra um persónuleik
mannsins. Jafnvel líf hans sem
byltingamanns og píslarvotts
hefir ekki varpað neinu verulegu
ljósi á hann. Hann var einn af
mörgum, og þegar hinir féllu
eða hurfu af sjónarsviðinu, lifði
hann. Atburðirnir og sagan hafa
þokað honum áfram til frægðar.
Josip Broz er fæddur í hrörleg-
um verkamannakofa í nágrenni
Zagreb-borgar árið 1890. Faðir
hans var króatiskur, en móðir
hans tékknesk. Hann óx upp í
óánægju- og eymdarandrúms-
loftinu, sem stjórn Habsborgar-
anna hafði skapað meðal Slóvena
og Króata. Árið 1914 var hann
kvaddur til þjónustu í her keis-
arans, og sendur til Rússlands-
vígstöðvanna. 1 hjarta sínu ósk-
aði hann keisarahernum ósigurs.
Fall Habsborgaranna mundi
færa Slóvenum og Króötum
frelsið langþreyða. Árið 1915
strauk hann úr hernum og komst
til Rússlands. Þar var hann tek-
inn höndum og dvaldi næstu
tvö árin stríðsfangi á rússneskri
i'rund. Byltingin leysti hann úr
íaldi, en færði honum ekki frið.
Hann var þátttakandi í hinum
grimmúðlegu orrustum rauðliða
við hvítliða. Hann var í Rauða
hernum í þrjú ár. Árið 1921 gaf
hann sér fyrst tírna til þess að
heinrsækja heimaland sitt, sem
nú var endurfætt. Hvernig hon-
um var innanbrjósts við heim-
konruna er hvergi skráð. En ekki
mun það fjarri sanni, að von-
brigðin hafi verið ríkust í huga
hans. Lífsskoðun hans hafði mót-
ast í tveimur byltingum:. Hinni
þjóðernislegu byltingu þjóðar-
brotanna í hinu gamla austur-
ríska keisaradæmi, þar sem bar-
izt var um frelsi Króata, Slóvena,
Tékka og Slóvaka og jafnrétti
þeirra við Magyra og Þjóðverja,
og hinni sósíalistisku byltingu í
Rússlandi, sem í upphafi stefndi.
að sjálfseign smábændanna og
yfirráðum verkamanna yfir iðn-
aðinum. Reynsla hans á þessum
tveimur örlagastundum Evrópu
hafði gert Josip Broz að óeigin-
gjörnum aðdáanda jafnréttisins
og frelsisins, — gert hann að
frjálslyndum Jakobína. Og fyrir
þessar hugsjónir sínar hafði
hann bæði vilja og þor til þess að
berjast. Það var því ekki nema
eðlilegt, að hann kæmist fljótt í
andstöðu við hið jugoslafneska
ríki. Sem Króati fannst honum
munurinn nú sá einn, að hús-
bændurnir voru orðnir serb-
neskir, en þeir austuiTÍsku voru
horfnir. Sem verkamanni fannst
honum lítið hafa áunnizt. Verka-
mennirnir voru jafn ánauðugir
og áður, þrátt fyrir fengið þjóð-
frelsi.
málaþrætum dagsins. Andi lag-
anna sveif ekki ævinlega yfir
vötnunum. Árið 1923 var Josip
Broz ákærður fyrir þjóðhættu-
lega samsærisstarfsemi og dæmd-
ur til fimm ára þrælkunarvinnu.
Fangelsin á Balkanskaga hafa
aldrei verið þægilegir dvalarstað-
ir. Fimm ár innan múra þeina
voru dauðadómur hverjum miðl-
ungsmanni. En þau yfirbuguðu
ekki Josip Broz. Þau kenndu
honum varkárni. Hann hvarf af
yfirborðinu, en varð þeim mun
athafnasamari í undirgöngum
og neðanjarðarsölum hinnar
óleyfilegu byltingastarfsemi.
Einveldi var komið á í landinu
um líkt leyti og hann slapp úr
prísundinni. Næstu sjö árin
hvarf Josip Broz sjónum þeirn,
er hann höfðu þekkt áður. Hann
fór liuldu höfði, en var ekki að-
gerðarlaus. Á þessum árum tók
hann sér nafnið Tito, til þess að
dulbúast enn betur. Það er ekki
f^rr en spænska borgarastríðið
hófst, að. honum skaut upp á yf-
irborðið aftur. Þá var hann orð-
inn leiðtogi, sem talsvert kvað
að.
Saga alþjóðaherdeildarinnar á
Spáni hefir ennþá ekki verið
skráð. Þegar hún verður færð í
letur, mun koma í ljós, að Tito
var einn þeirra manna, sem
skipulagði harðsnúna herdeild
úr agalausum og ráðvilltum hóþi
byltingamanna og sjálfboðaliða.
Þessi herdeild gat sér mikið
frægðarorð og vann mörg afrek
í þágu spænska lýðveldisins.
Spánn varð nokkurs konar há-
skóli fyrir Tito, og undirbjó
hann undir það starf er forlögin
ætluðu honum að vinna síðar
meir, þegar meira var í húfi. Að
nokkru leyti er réttmætt að
segja, að barátta þjóðfrelsishers
hans í Júgóslafíu sé áframhald
af baráttu alþjóðaherdeildarinn
ar á Spáni. Þótt her Titos berjist
nú fyrst og frémst fyrir frelsi
Júgóslafíu, þá eru einkunnarorð
hans: „Frelsi til handa öllum
Hann gerðist leiðtogi króa-
tiskra járniðnaðarmanna. Félag
þeirra varð undir hans stjórn eitt
hið umsvifamesta og róttækasta
í landinu. Deilur voru heitar og
heiftúðugar og blandnar stjóm- þjóðum. Dauði yfir fasismann".
Ymsir af undirforingjum hans,
svo sem Kosta Nagy, voru með
lionum á Spáni og stjórnuðu al-
þjóðaherdeildinni þar.
Alþjóðasamvinna er eitt áhuga-
mál Titos. Frjálslyni í stjórnmál-
um annað. Hermennirnir, sem
berjast með honum eru af ýms-
um stjórnmálaflokkum, allt frá
kommúnistum, yzt til vinstri, að
hægrimönnum. í héraðastjórn-
um þeim, sem hann hefir sett á
laggirnar, eru fulltrúar allra
þessara skoðanadeilda. Tito get-
ur leyft sér þetta. því að hann
þekkir leyndardóminn, sem teng-
ir herinn saman, þótt hann sé af
ólíkum þjóðernum og ólíkum
skoðunum: hatrið á óvininum
og bardagahugurinn.
Það er langt frá því að dular-
slæðunni hafi verið svipt frá
ásjónu Titos hershöfðingja. En
þrátt fyrir það, er ekki um það
deilt, að hann sé ein hin eftir
tektarverðasta persóna Evrópu
um þessar mundir, — fyrir eigin
tilverknað. Hann er lýsandi full
trúi hinnar evrópisku byltingar,
sem hefir lifað í glóðum síðan
1789 og blossað upp annað veif-
ið, steypt þremur stórveldum,
farið eldi um Spán, Frakkland
og fleiri lönd, og er nú, þótt hún
sé ekki í beinu sambandi við
styrjöldina, grunt hulin rjúk-
andi rústum hinna ýmsu evróp-
isku landa.
Hér er maður, sem fer eigin
götur, harðgerður útlagi, sem ör-
lögin og sagan hafa steypt í
hetjumót, herstjórnari og skipu
leggjari, sem ljómi stendur af
Tito stendur nú á vegamótum
Hann hefir nú náð þangað í bar
áttunni, að stjórnmálahæfileikar
hans verða krufðir til mergjar
Árangurinn ^f því mun skera úr
um það, hvort hans verður getið
í sögunni sem mikils, skapandi
máttugs byltingaforingja og leið
toga þjóðar sinnar, eða sem
hrausts útlaga, skæruhermanns
sem lifir lengur í þjóðsögum en
sögu.
Jörð, 5. hefti IV. árg. — Ritstjóri
Bjöm O. Björnsson.
Þetta er jólahefti Jarðar. Hefst
það á jólahugleiðingu eftir rit-
stjórann. Þá er „Heillin", fjörleg
og listavel skrifuð smásaga eftir
Gunnar Gunnarsson skáld, grein
um byggingarlist nútímans eftir
Hjörvarð Ámason, leikdómur
og ritfregnir eftir ritstjórann og
ýmislegt fleira. Heftið er prýtt
allmörgum myndum. — Ritstjóri
Jarðar lætur þess getið 1 orðsend-
ingu frá útgáfunni, að á þessu ári
muni Jörð verja helmingi hærri
upphæð til ritlauna en tvö síðast-
liðin ár, og „muni sá árangur
væntanlega auðkennast af nöfn- manna. — í síðara heftinu er
um ágætra höfunda“. Þá er þess | grein eftir ritstj. um jólaannir
FRÁ BÓKAMARKAÐIHUM
un annars hvors mánaðar, eða 6
hefti á ári.
Tímarit iðnaðarmanna 5. og 6.
hefti 16. Srg. — Ritstjóri Svein-
bjöm Jónsson.
Aðalefni fyrra heftisins er
þinggerð 6. iðnþings Islendinga,
er háð var í Hafnarfirði sl. sum-
ar. Þá ritar ritstjórinn um Einar
Erlendsson húsameistara sjötug-
an og um skólamál iðnaðar-
og getið, að Jörð muni á þessu
ári koma út reglubundið í byrj-
og ennfremur greinar eftir hann
um Halldóru Bjamadóttur, Jón
í Villingaholti áttræðan og loks
um heimsókn til Einars Jónsson-
ar myndhöggvara. Fylgir þeirri
grein kápumynd af einu nýjasta
listaverki Einars. Dr. Guðmund-
ur Pinnbogason ritar í heftið
grein, er hann nefnir „Smiður“.
Þá er þarna kvæði eftir Davíð
Stefánsson og annað eftir Long-
fellow, þýtt af Einari Benedikts-
syni og loks gátur um smíðatól
og fleira smælki. — Tímarit iðn-
aðarmanna er oftast hið læsileg-
asta og iðnaðarmönnum og sam-
tökum þeirra til gagns og sóma.
Straumhvörf,
rit um þjóðfélags- og menningar-
mál, 5.-6. hefti 1943.
Efni þessa heftis ritsins og höf-
undar er sem segir: Sigurbjörn
Einarsson: Á nýársdag. — Lúð-
vík Kristjánsson: Minjar og
menning. — Hermann Jónsson
Takmörkun eignarréttar. — Ósk
ar Bergsson: Að velja og að
hafna. — Kristmundur Bjarna
son: Kærleikur? (smásaga).
Jón Árnason: Merkisdagar. —
Eiríkur á Skotastöðum: Smala
mennt. — Jóhann frá Öxney
Ræktunarframkvæmdir. — E. H
Carr: Leit að nýju siðferðislegu
markmiði. — Broddi Jóhannes
son: Heimili og þjóðfélag.
Ferskeytlur. — Úr dagbók Leiru
Gríms.
Straumhvörf koma út í 6 heft-
um á ári og kostar 15 kr. árgang-
urinn. Efni ritsins er að ýmsu
leyti fróðlegt og eftirtektarvert.
Hjál mar Stefánsson
(Framhald af 3. síðu).
löngu horfna. Foreldrar mínir
muna margt liðið, talið berst til
fyrri tíma. Hjálmar hefir enn
mest orðið, fræði fóstra hans og
nafna rifjast upp, nýjar íslend-
ingasögur sagðar af hinni fornu
snilld, og raunsæjum skilningi á
mönnum og atburðum.
Að rnorgni hefst starfið enn á
ný. Það er sungið og kveðið,
hlegið og spjallað. Við matborð-
ið og hvenær sem færi gefst til
viðtals fylgir gleðin Hjálmari.
Hann mælir oft ljóð af munni,
svo hratt sem óbundið mál.
Margt smáatvikið er enn glöggt
minni eftir rúm þrjátíu ár,
vegna þess að því fylgir hnittin
vísa frá Hjálmari, auðlærð og þó
ógleymanleg.
Margir Þingeyingar munu eiga
fyrstu hrifningu sína af hljórn-
list að þakka fiðlu Hjálmars. í
hvert sinn er eg heyrði í æsku
talað um listamann, eða lista-
mannseðli, kom mynd Hjálmars
í hugann. Hann var ekki aðeins
náfrændi Benedikts Gröndals,
heldur andlegur bróðir Grön-
dals, Steingríms og Matthíasar.
Hann var sem rómantíkin sjálf
klædd holdi og blóði. Hann var
allt í senn: listaskrifari, málari,
skáld, tónsnillingur, leikari og
hverjum manni snjallari í frá-
sagnarlist. En öllu framar var þó
persónan sjálf gædd töfrum lista-
mannsins.
Margir hafa sagt um Hjálmar
Stefánsson, að annað væri gáfa
en gjörvileiki. Hann kvæntist
ungur mikilhæfri og glæsilegri
konu, og festu þau bú saman.
Hvorugt gekk að óskum, hjú-
skapur eða búskapur, og slitu
þau samvistum. Munu sakirnar
eigi hafa síður verið hins fjöl-
gefna bónda, er átti illt með að
einbeita sér að önnum heimilis-
ins. Eitt barnið fór í fóstur, en
hin fylgdu móðurinni.
Hjálmar varð lausamaður, eft-
irsóttur á mörgum heimilum.
Með pensla sína og fiðlu. Kæi'-
komnastur allra á gleðimótum
með tónlist sína, sögur og kvæði.
En þótt gleðin fylgdi honum
jafnan, mun þó þung undiralda
gamalla rauna og stórra skaps-
muna oft hafa legið undir lygnu
yfirborði.
Hin síðustu tuttugu ár festi
Hjálmar rætur að nýju og stofn-
aði heimili. Hann byggði sér ný-
býli að Vogabrekku við Mývatn.
Með ástríkri konu og yngri
börnum sínum uppkomnunr,
var honum þar búið traust elli-
skjól. En þess naut skemur en
varði. Hann dó af hjartaslagi
síðastliðna jólanótt.
Var Hjálmar Stefánsson ógæfu-
maður? Ef mælt er á vogarskál
auðs og metorða, verður gæfa
hans léttvæg fundin. En hann
var öllum mönnum auðugri af
fögrum hugsýnum, lifði í fátækt
sinni í auðugum heimi listrænn-
ar fegurðar og frjórrar lífsnautn-
ar. Og að síðustu hvarf hann
brott úr þessari veröld, þegar
dagsverki var lokið, á helgustu
stund ársins, með óskertum
þrótti sálar og Hkama.
n. n,