Dagur - 23.11.1949, Síða 2

2
D A G U R
Miðvikudaginn 23. nóvember 1949
Tómas Árnason, lögfræðingur:
Stjórnlagaþing
Sérstœð
i.
íslenzk stjórnskipun virðist
vera komin í sjálfheldu. Stjórnar-
skráin mælir svo fyrir: „ísland er
lýðveldi með þingbundinni
stjórn“. M. ö. o. ræður Alþingi
því, hverjir fara með stjórn lands-
ins. Því er fenginn sá réttur í
hendur. En á þingi hvílir einnig
sú skylda að tryggja þingræðis-
stjóm í landinu.
Landsmenn vilja, að nú eftir
nvafstaðnar kosningar setjist að
völdum ríkisstjórn, sem styðst
við nægilegan þingmeirihluta til
þess að geta tekið föstum tökum
á þeim viðfangsefnum, sem bíða
úrlausnar. Það er engin lausn,
þótt skipuð yrði utanþingsstjój-n
með hlutleysi Alþingis. Slíkstjórn
er of veik til þess að geta það sem
þarf. Jafnvel þótt takist að mynda
stjórn með margslungnum samn-
ingum ,er hætt við að hún verði
veik. Ef borið er saman ástandið
í mörgum helztu menningarríkj-
um heims kemur einmitt á dag-
inn, að þar sem fistandið er batn-
andi eru styrkar stjórnir við völd.
Þeir eru margir, en fer þó fækk-
ándi ,sem álíta engar bjargir fyr-
ir hendi. Hinir eru einnig margir
og fer fjölgandi, sem telja að
nauðsyn sé á því að breyta
stjórnskipulaginu. Skapa lands-
mönnum möguleika til þess að
mynda nægilega sterkan meiri-
hluta, sem gæti sameinast um
stjórn landsins. Það þarf að
breyta stjórnarskránni.
II.
17. júní 1944 var endanlega
samþykkt af Alþingi ný stjómar-
skrá — lýðveldisstjórnarskrá. —
Samkvæmt henni var lýðveldi
stofnað á íslandi frá þeim degi
að telja. Stjóx-narskráin, heildar-
löggjöf um stjói-nskipulag lands-
ins, hinn lagalegi grundvöllur,
sem þjóðfélagið hvílir á, er
merkilegasta og þýðingai-mesta
löggjöf þjóðarinnax-. Því gilda
aðrar reglur um setningu stjórn-
skipunai-laga en annama laga,
þannig að kjósendunum, þjóðinni,
er tryggð frekari og beinni þátt-
taka, en við setningu venjulegrar
löggj afar. Lýðveldisstj órnai'skrá-
in er hin þriðja stjói'narski'á, sem
íslendingar eignast. Stjói'nai'skrá
sú, er áður gilti héi'lendis var frá
18. maí 1920 með lítilsháttar
breytingum stjórnskipunarlag-
anna frá 24. marz 1934 og 1. sept.
1942, sem aðallega fjölluðu um
bi'eytta kjördæmaskipun og
kosningatilhögun. Lýðveldis-
stjórnai'skráin er frábrugðin
stjórnarski'ánni frá 1920, fyrst og
fremst að því leyti, að stjómar-
form hennar er lýðveldi í stað
konungdæmis áður. Þær bx-eyt-
ingai', sem gei'ðar voru með gild-
istöku lýðveldisstjórnax'skr. voru
þó mjög óverulegar og raunvei'u-
lega aðeins þær, sem nauðsynleg-
ar voru samfara breyttu stjórn-
ax'foimi Þær voru og alveg
bundnar við hina stjórnskipulegu
heimild stjórnskipunarlaganna
ni'. 97 16. des. 1942, sem ákváðu í
fyrsta lagi með hvaða aðferð lýð-
veldisstjómarskráin skyldi sett
og í öðru lagi, hvaða breytingar
væi'i heimilt að gei-a. Stjói'nar-
skrárbreytingin 1944 var því fyr-
irfram takmörkuð. Vald konungs
var fengið foi'seta í hendur, og er
vald hans yfirleitt það sama og
vald konungs var áður, að und-
antekinni breytingu í 26. gr. stj,-
skr., þar sem synjun forseta á
staðfestingu lagafrumvai-ps, sem
Alþingi héfir samþykkt, tálmar
því ekki, að það fái lagagildi eins
og sams konar synjun konungs
hafði. Éndanlegt gildi slíki-a laga
er undir því komið ,að þau fái
samþykki meiri hluta þjóðarinn-
ar við þjóðaratkvæðagreiðslu. Þá
ei'u felld niður þau ákvæði stj,—
skr. fi’á 1920, sem séi'staklega
snertu sambandslögin frá 1918,
sem eðlileg afleiðing af því, að
þau voru úr gildi numin.
Möi'g : ákvæði lýðveldis-
stj.ski-. eru samhljóða stj.ski'. frá
1920 eða hlýta þeii'ri kreytingu
einni, að orðið forseti stendur í
stað konungs áður. Stj.skr. frá
18. maí 1920 var áftui; í niegin-
atriðum býggð á fyrstu stj.skr.
sem íslandingar fengu 5. jan. 1874
méð viðaukum og' bi-eytingum
stjórnskipunarlaganna fi'á 3. okt,-
1903 og 19. júní 1915, en jafnframt
þó bætt inn nokkrum nýjum
ákvæðum ,svo og ýmsum fyrir-
mælum, sem ýmist voru tekin úr
sambandslögunum eða sniðin eft-
ir samsvarandi ákvæðum í
gi-undvallarlögum Danmerkur 5.
júní 1915. Sum ákvæði voi'u
óbreytt tekin upp í stj.skr. 1920
og aftur óbreytt eða með sáralitl-
um breytingum í lýðveldisstjórn-
arski-ána. Hin fyrsta stjórnarskrá
íslendinga var aftur að mestu
sniðin eftir endurskoðuðum
grundvallarlögum Danmerkur
28. júlí 1866. Má því segja að
möi-g ákvæði stjórnarskrárinnar
í núverandi mynd sinni hafi náð
áttræðisaldri. En á þessum átta
áratugum hefil’ margt bi'eytzt í
þjóðlífi Islendinga, sem veldur
því, að heppilegt væri að breyta
ýmsum ákvæðum stjórnarski'ár-
innar. Taka hana til rækilegrar
endui'skoðunar og sníða ýms
ákvæði hennar í samræmi við
nútíma aðstæður og kröfur sam-
tíðarinnar.
Svo er og á það að líta, að hlut-
verk i-íkisvaldsins hefir tekið
miklum breytingum frá upphaf-
legx'i setningu mai'gra stjórnar-
ski'ái'ákvæðanna. En þau voru að
sjálfsögðu miðuð við þær aðstæð-
ur, sem þá voru fyrir hendi svo og
við ríkisvaldið í þáverandi mynd
sinni. Nægir í því sambandi að
minna á hin auknu afskipti í'íkis-
valdsins af atvinnumálum og fé-
lagsmálum.
Samfara hinu mjög breytta
hlutvei-ki x'íkisvaldsins hafa
margir dregið það í efa, að stjórn-
ai'hættir þeir, sem hepiplegir
voru um miðja 19. öldina væru
jafnæskilegir nú á miðri 20. öld.
Þá ber og á það að líta, að
grundvallarmunur er á því
stjórnarformi, sem tekið var upp
17. júní 1944 og því er áður gilti.
í konungsríkinu er konungurinn
þungamiðjan, sem a. m. k. hér
áður fyrr hafði æðsta vald í öll-
um málefnum ríkisins, þótt þró-
un síðai'i tíma hafi stefnt í þá átt
áð, rýra raunveruleg völd hinna
arfgengu konunga. Gagnstætt
þessu er lýðveldisstjórnai'formið,
sem eins og nafnið bendir til,
kveður svo á, að ríkisvaldið skuli
algjörlega fengið þjóðinni í hend-
ui'. Af þessum ástæðum, svo og
því, að möi'g efnisatriði stjórnar-
skrárinnar eru óheppileg, er bein
nauðsyn breytinga á stj.skr.
III.
Eins og eg gat um í upphafi ,er
stj.skr. eða stjóx-nskipunai'lögin
þýðingarmesta og mei'kilegasta
löggjöf þjóðarinnar. Því gilda aðr
ar reglur um setningu og breyt-
ingu þeii-ra en venjulegi-a laga.
Verður því vel að greina milli,
annars vegar hins almenna lög-
gjafarvalds, þar sem samþykki
eins Alþingis ásamt staðfestingu
foi'seta lýðveldisins er nægilegt
til setningar venjulegrar löggjaf-
ar og hins vegar stjórnai'skrár-
gjafans, sem setur þjóðinni stjói-n
skipunarlög með samhljóða sam-
þykki tveggja þinga hvoi's eftir
annað með þingrofi og nýjum
kosningum á milli. Afleiðingai-n-
ar af því ,ef hið almenna löggjaf-
4 ... • • ý
arfvald setti lög, sem bfýti í bága
við stjói'narskrána, yrðu þær, að
dómstólar landsins myndu eigi
leggja þau til grundvallar dóm-
um sínum ,heldur víkja þeim til
hliðar sem óskráðum. Samkv.
ákvæðum stjórnarskrárinnar má
bei-a upp tillögur, hvort sem eru
til breytinga eða viðauka á
stjórnarskr. bæði á reglulegu Al-
þingi og auka-Alþingi. Getur
ríkisstjói'nin jafnt sem einstakir
þingmenn innan beggja þing-
deilda borið fram frumvörp í
þessu skyni hvenær á þingtíma
sem er, og er það undantekning
frá meðfei'ð almenni'a lagafrum-
varpa, sem annars verða aðeins
borin fram af þingmanna hálfu
með samþykki meii'i hluta við-
komandi deildar, séu liðnar
fjórar vikur eða meir af þing'-
tíma. Annars gilda yfirleitt al-
mennar reglur um lagafrumvörp
um meðferð frumvarpa til stj.-
ski-.bi-eytinga á Aliþngi, svo sem-
um umræðufjölda og umræðu-
tíma í hvorri þingdeild. Greinar-
gerð fyrir tilgangi frumv. o. s.
fi-v. Þingdeildai'forsetum ber þó
að vísa frumvarpi frá, ef það fel-
ur í sér bi’eytingu á stjórnarskr.,
en heiti þess bendir eigi til neins
slíks.
Nái tillagan samþykki beggja
þingdeilda, er ríkisstjórninni eða
formlega forseta beinlínis skylt
að rjúfa Alþingi þá þegar, eða svo
fljótt sem verða má, án þess að
tjón hljótist af, og stofna til al-
menm-a kosninga að nýju. Sú
venja hefir myndast, að nægilegt
sé að ákveða og auglýsa kjördag
innan tveggja mánaða frá þing-
rofi. Þegar kosningar eru um gai'ð
gengnar skal kveðja hið nýkjöi'na
þing saman eigi síðar en 8 mán.
Þorbjörg Árnadóttir: —
SVEITIN OKKAR. —
Bókaútgáfan Norðri, Ak-
ureyri 1949.
Ef ókunnugir ættu að dæma ís-
lenzkt þjóðlíf og íslenzka sveita-
menningu eftir þeim þjóðlýsing-
um, sem er að finna í flestum
mest ábei-andi bókmenntum okk-
ar síðustu tvo áratugina, þá yrði
sennilega fleiri en einum og fleiri
en tveim þeii'i-a á að segja:
„Þessir Islendingar hljóta að
vera mestu skrælingjar.“
Halldór Kiljan Laxness og Þór-
bei-gur Þóiðarson eru sérstæðir
rithöfundar, sem hafa valið sér
sérstæðan bókmenntastíl og
ski-ifa bækur sínar í ákveðnum
tilgangi. Kiljan hefir tekizt meist
ai-alega að sameina mikið skáld-
ræni og taumlausan áróður í sög-
um sínum.
Sennilega er það vegna viður-
kenningar þeirrar, sem Kiljan
hefir hlotið á undanföi’num árum,
að stórum hópi hérlendra manna
hefir tekizt að koma þeim hugs-
unarhætti inn hjá öllum þorra
manna, að ekkei't sé „fínt“ og
ekkert sé gott skáldverk nema
því aðeins, að það sé skrifað í
niðurrifsstíl. Margir yngri rithöf-
undar okkar hafa því orðið eins
konar aftaníossar Kiljans og nið-
urrifsstefnunnar og ekki skeytt
um að skrifa um fegurð lífsins
heldur lagt allt kapp á að ski'ifa
kaldhæðnislega um það séi'stæða,
og gjai-nan það Ijótasta, í fari ein-
staklinga og allrar þjóðai'innar.
Afleiðingin hefir svo orðið sú, að
mikill hluti íslenzkra bókmennta
síðustu ái-a sýna þjóðlíf okkar á
mjög svo afskræmdan og villandi
hátt.
Það er vegna áhrifa niðuri'ifs-
stílsins í íslenzkum bókmenntum,
að hvei-jum bókmenntaunnanda
hlýtur að vera mikið gleðiefni, að
ungur og bráðefnilegui' kvenrit-
höfundur hefir tekið sig til og
skrifað einhvei'ja fegurstu sveita
lífslýsinguna, sem er að finna í
íslenzkum nútímabókmenntum.
Þetta verður því meii'a gleðiefni,
þegar þess er gætt, að bókin er
eftir þingrof. Samþykki báðar
deildir hins nýkjörna þings álykt
unina óbi’eytta skal hún staðfest
af foi-seta lýðveldisins og er hún
þá gild stjórnskipunai’lög.
Þessi regla stjórnarskr. um
setningu og bi-eytingu hennar
sjálfrar byggist á þeirri megin-
hugsun, að stjói'narskráin sé svo
mikils varðandi að alþingiskjós-
endur eigi rétt á að hafa. hönd í
bagga um setningu og breytingar
hennar. Álit kjósendanna kemur
þá fram í kosningunum. Þeir geta
þar að talsvei'ðu leyti lýst vilja
sínum og afstöðu til þeirra breyt-
inga, sem fyrirætlaðar eru. —
Stjórríarkr. er og ætlað að standa
um lengi'i tíma, svo að þess vegna
þykir ekki ástæða til að gi'eiðaum
of fyrir breytingum. I þessu felst
nokkui't öi-yggi fyrir kjósendui'na,
að stj.skr. verði ekki bx-eytt án
þátttöku eða vilja þjóðarinnai'. —
Var þessi i'egla lýðveldisstjórnar-
skrárinnar óbreytt tekin upp úr
stj.skr. 18. maí 1920. (Frh.)
bók
skrifuð í svo snilldarlegum og
um leið í svo látlausum stíl, að
það er hreinasta nautn að lesa
hana.
Þorbjörg Árnadóttir virðist
gædd þeim aðdáunai-verða hæfi-
leika að geta litið lífið raunsæj-
um en.um leið rómantískum aug-
um. Eg efast um að nokkur ís-
lenzkur karlmaður gæti gert
þetta sama hversu mikið, sem
hann langaði til þess. Það er hið
blíða, viðkvæma og samúðarfulla
konueðli, jafnframt raunsæjum
augum höfundarins, að Þor-
björgu hefir tekizt að skrifa þessa
fallegu en um leið sönnu sveita-
lífslýsingu.
Sveitin okkar hefst með lýs-
ingu á vorinu og vorönnum á ís-
lenzku prestsetri á Norðurlandi
og henni lýkur um fardaga ári
seinna. Höfundurinn bregður upp
lifandi mynd af lífinu í sveitinni
á þessu ári. Frásögnin er bundin
við lífið eins og prestsdóttirin á
gelgjuskeiði sér það. Þetta gefur
bókinni alveg sérstaklega glað-
væran og um leið rómantískan
anda.
Þorbjörgu hefir tekizt að gera
frásögnina alla jafn lifandi, sanna
og fallega, enda þótt hún lýsi jafn
óskyldum atvikum eins og til-
burðum kúnna, þegar þeim er
fyrst hleypt úr fjósi á vorin; sak-
lausri ást unga fólksins, sem fyrst
fer að roðna, þegar það finnur,
að einhver ein stúlka eða ein-
hver piltur er meira virði en allt
annað í lífinu; silungsveiði á
sumarnóttu; sorg fátæku kon-
unnar í fjallahéraðinu, stjórn-
málafundi í „þinghúsinu", heim-
sókn útlendinga, heyönnum og
ævintýrum í Mikley, þreföldu
brúðkaupi, eða gleði ungu stúlkn-
anna, þegar þær fá að fara í fall-
ega, hvíta kjólinn sinn á hvíta-
sunnunni.
En SVEITIN OKKAR er ekki
eingöngu lýsing og frásögn. I
henni kemur lika fram djúp hug-
leiðing um ástina og trúna. —
„Ástin er dýrmætasta aflið í
heiminum,“ lætur höfundurinn
prestinn segja. „Ef við berum
nógu mikla ást til hvers annars,
verður ferðalag lífsins að yndis-
legu ævintýri."
Og um trúna segir prestur í
samtali við Ólaf bónda:
„Fólk, sem yrkir jörðina, byrj-
ar sjaldan orrustur.... Mér
finnst, að efnishyggjumennirnir
séu með nefið öf mikið niðri í
jörðunni, og gleymi að líta til
himins.“
Margt fleira er þarna fallegt og
vel sagt, en hér verður ekki annað
til týnt. Bókin á erindi inn á
hvert einasta heimili og menn
geta verið vissir um, að þeir fá
varla hreinni, fegurri og ánægju-
legri bók til lesturs. Bókin hlýtur
vafalaust hljómgrunn meðal allra
bókmenntaunnenda, enda á hún
erindi til allrar þjóðarinnar. Hún
yrði einnig mjög hollur lestur
þeim ungu, íslenzku rithöfund-
um, íem virðast hingað til hafa
lagt kapp á að lesa bækur skrif-
aðar í niðurrifsstíl.
H. J. Frosti.