Dagur - 14.01.1950, Blaðsíða 5

Laugardaginn 14. janúar 1950
D A G U R
5
Islenzk tönlist er ug, en hún er ekki
Einhver, sem ekki þorir að láta
nafns síns getið, en kallar sig
„íslending", — já, „íslending“,
skrifar í síðasta hefti tímaritsins
„Musica" greinar-ómynd, sem
hann nefnir, eða hefst á orðun-
um: „íslenzk tónlist er í öldu-
dal“. Þar eru íslenzku tónskáldin
'hæverskulaust dsemd æru- og
'hæfileikalausir ritþjófar, allt frá
',,a la Mózart“ — hrein íslenzka,
ekki satt? — til „Stravinski á
duggarahands-árum hans“. Auk
þess stela þau helzt ekki öðru en
„væmnum“ og „ofnotuðum"
hljómum. Ekki gerir greinarhöf-
undur sér það ómak, að færa
nein rök fyrir þessum „vin-
gjarnlegu“ ásökunum, o-sei-sei,
nei. Þess gerist ekki þörf þegar
verið er að særa og svívirða ís-
lenzk tónskáld. En er ekki yndis-
legt að vera tónskáld hjá þjóð,
sem tekur verkum þeirra með
slíkum feginleik og þessi „íslend-
ingur“? — Þessi líka „íslending-
ur“. O-nei. Hér er hvorki um
ættjarðarást, tónlistarást né neina
aðra ást að ræða, heldur allt aðr-
ar hvatir, ef það er þó nokkuð
annað en bara bjánalegt spangól
í takt við það margtuggna, öfund-
sjúka og illgjarna áróðurs-holta-
þokuvæl, sem skafið hefur hlust-
ir íslenzkra tónskálda síðustu
áratugina.
„Þú dæmir aðeins, dæmir, þar
við situr
og dæmiri aldrei rétt“,
kveður Davíð um ritdómarann.
Það er vissulega orðið tímabært,
að spyrna alvarlega fótum við
Áróðurspistli tímariisins „Musica" svarað
Eftir BJÖRGVIN GUÐMUNDSSON, tónskáld
særandi og ærumeiðandi þjóf-
kenningar. Þá er og annað í
þessu sambandi, sem sízt ber að
lasta: að á þessum stutta starfs-
ferli hafa komið fram í verkum
íslenzkra tónskálda áhrif frá ná-
lega öllum stigum hinnar yngri
tónmenningar, allt frá 13. til
miðrar 20. aldar. Má það kallast
nærri furðulegt, að á þessum
stutta tíma skulum við þannig
hafa öðlast lifandi hlutdeild í sjö
alda þróun vestrænnar tórimenn-
ingar, sem við vegna einangrun-
ar og annarra aðstæðna höfðum
engin tök á að varða samferða.
Um þjóðlaga-delluna, sem nú
virðist vera orðin eins konar her-
óp allra niðurrifsmanna og
skemmdarvarga, er það fyrst að
segja, að eg veit ekki betur, en
flest — og e. t. v. öll — núlifandi
tónskáld hafi brugðið þjóðlaginu
fyrir sig meira og minna, og sum
enda af slíkri rausn, sem nálgast
ofstæki, en enga tilhneigingu hefi
eg til íhlutunar um það, því að
hver listamaður hlýtur að velja
sér þá framsetningu eða þau
tjáningar-meðul, sem honum eru
hugstæðust og samræmust hans
innsta eðli. Af þeirri staðreynd
út af fyrir sig fellur því allur
„isma“- og íhlutunar-vaðall um
sjálfan sig. í öðru lagi er hægt að
tala um þjóðlag í þrengri og víð-
þessari áróðurs-ósvinnu, og það arl merkingu. Um það vitnar
því frekar, sem íslenzkir tón- glögglega sú staðreynd, að fleiri
mála-aðilar virðast hlynna beint °S færri óskyldar þjóðir tileinka
og óbeint að þeirri moldvörpu- s^r sama laSiÓ? sem þjóðlag, því
starfsemi, með því, m. a., að sofa
rólegir á verðinum, með íslenzkt
tómlæti fyrir yfirsæng.
íslenzk tónlist er, að vísu á
byrjunarstigi, en hún er í engum
öldudal, m. a. vegna þess, að hún
er of ung að árum til að geta ver-
ið það. Ef Sv, Sveinbjörnsson,
sem vegna ævilangrar fjarvistar
hafði lítil áhrif á þróun íslenzkr-
ar tónmenningar, þótt hann að
vísu skaraði fram úr sinni sam-
tíð, er undanskilinn, getur tón-
menning okkar ekki talist meira
en 40 til 50 ára gömul, og með
það í huga virðist mér árangur-
inn of góður til að sæta sífelldri
illúð og tortryggni. Að því er eg
■bezt veit er „Grand-óperan" það
eina tónrænt form, sem enn hef-
•ur ekki komið frá hendi íslenzkra
tónskálda, en annars, allt frá
ferskeyttu rímnalagi upp í són-
ötur, symfóníur, óperettur, kan-
tötur og oratóríur. Og þegar þess
er ennfremur gætt, að að flest af
þessu kemur frá mönnum, sem
hafa orðið að vinna sig upp af
þóftunni eða smalaþúfunni, og
sumir þeirra varla séð hljóðfæri
fyrri en þéir voru komnir hátt á
tvítugs aldur, þá virðist það
harla vanþakklátt og ósanngjarnt,
að hafa ekkert annað við þessa
menn að segja en sí-endurteknar,
nær eða alveg óbreytt. Hvað er
þá orðið af þessari „óendanlegu
frjósemi moldarinnar“. (sic.) Og
í þriðja lagi vil eg tilfæra hér lif-
andi dæmi úr minni eigin vitund
im staðleysur þeirra angurgapa.
sem jafnan eru skyggnastir á
munstrið á „nýju fötunum keis
arans“. Fyrir meira en 30 árum
kvað einn ofstækisfullur „þjóð
isma“-landi vestur í Winnipeg
upp þann dóm yfir þjóðsöngnum
okkar, — sennilegasta þeim feg-
ursta í víðri veröld — að hann
væri þjóðinni til minnkunar,
þetta væri, jú, ekkert annað en
skotskur slagari, skrifaður af ís-
lendingi, og hananú. En svo vildi
það til nokkru síðar, að lúðra-
sveit með skozkan stjómanda var
fengin til að leika á íslendinga-
samkomu, og lék hún þar m. a.
þjóðsönginn. En það þótti takast
böngulega hvað túlkunina snerti,
og þá sagði sami maður að það
væri svo sem engin mótvon, það
gengi alltaf svona þegar útlend-
ingar reyndu að túlka íslenzka
tónlist. Ég er nú ekki gáfaðri en
svo, að eg næ alls ekki í réttu róf-
una á svona röksemdum, enda er
þess tæplega að vænta, því að
rófurnar eru víst nokkuð margar,
en sennilega engin þeirra á rétt
um stað. „Skrattinn fór að skapa
mann“. O-jæja.
En annars er allur málaflutn-
ingur slíkra áróðursseggja lærður
á eina og sömu bókina. Þegar þeir
tala um Mendelshon, Brahms,
Sinding og fjölmarga aðra er-
lenda snillinga, sem ekki trúlof-
uðust neinum isma, hvorki
„þjóðlegum“ né dægurfluguleg-
um, og tróðu þess vegna engar
„nýjar brautir“ að þeirra dómi,
þá eru þeir bara alheims-borgar-
ar í list sinni. Iiins vegar eru ís-
lenzk tónskáld, sem haga sér á
sama hátt, og frjáls ferða sinna
nota hvern þann stíl og hverja þá
framsetningu, sem þeim eru eig-
inlegust, nefnd þjófar, eftirap-
endur og öðrum niðrandi og sær-
andi nöfnum, því: „aldrei varstu
seinn til svifa, ef særa þurfti
góðan dreng.“
Á sama tíma, sem þeir standa
á blístri af vandlætingu yfir hin-
um víðfrægu ofbeldis-aðförum
ráðstjórnarinnar gegn rússnesk-
um tónskáldum, beita þeir ná-
kvæmlega sama ofbeldinu gagn-
vart þeim íslenzkum tónskáldum,
sem eru of sjálfstæð til að dansa
eftir tízkulúðri hvaða skrílmenn
ingar sem er, að svo miklu leyti
sem þeir geta, þora og nenna. —
Margt fleira mætti upplýsa til
vitnisburðar um innræti þessa
þjóðhættulega áróðurs, en þetta
ætti að nægja til að vekja al-
menning til meðvitundar um, að
hann er hvorki sprottinn af þjóð-
rækni né listelsku, að hann, í
fyrsta lagi er: ósvífin tilraun til
að ófrægja, einkum þau tónskáld
þjóðarinnar, sem hún hefur
mestar mætur á, og gera þau tor-
tryggileg í augum hennar. í öðru
lagi: að neyða öll íslenzk tónskáld
til að öskra gegnum sama hrúts-
hornið og þröngva þannig inn á
þjóðina einhæfri og þreytandi
isma-háðri tónlist, og í þriðja
lagi: staurblint flumæði til fylgis
við erlent tilraunafálm þeirrar
kynslóðar, sém tvær alheims-
styrjaldir hafa eðlað svo mjög,
að hún er leið á öllu nema en-
demum. Öllum ætti að vera aug-
ljóst, að hvers konar íhlutun
truflar sjálfráða og eðlilega þró-
un á hvaða vettvangi sem er. Og
þá er það líka jafn augljóst, að
fyrir íslenzka tónmenningu
hljóti það að vera farsælast, að
lofa hverju tónskáldi að syngja
með sínu nefi, hvort sem nú nefið
dregur andann gegnum 13., 18.,
19. eða 20. aldar franisetningu,
eða þær allar til samans, sem vit
anlega væri eðlilegast, því að
allar hafa þær til síns ágætis
nokkuð, en enginn sannur lista
maður getur bundið sig við neinn
sérstakan isma-klafa, til þess er
listin of nátengd lífinu sjálfu.
né listræn fyrirbæri. Tilvera
þeirra hvílir eingöngu á hóp-
mennsku heimskra taglhnýtinga
og áróðri illgjarnra öfundar-
manna.
En því miður hefur þetta isma-
brjálæði verið allt of áberandi
innan listamanna-klíkunnar ís-
lenzku, og fer það að vonum, því
að þar er sennilega misjafn sauð-
ur í allt of mórgu fé, þar sem
hraðtímgun íslenzkra listamanna
nær vitanlega engri eðlilegri átt.
Enda er það einhvem veginn
svo, að á þeim vettvangi hafa
löngum: tómlæti, öfund og alls
konar sundurgerðir og hand-
vammir fjölmennt á Þorgeirs-
bola-skinni íslenzks kotborgara-
hroka. Þess vegna hefur út-
breiðslustarf íslenzkra tónverka
gérigið miklu lakar en efni stóðu
til. Væri kannske meiri ástæða
til að tala um „öldudal" í sam-
bandi við þau vinnubrögð, en
verk tónskáldanna. Það liggur í
augum uppi, að sú þjóð, sem' ekki
fær tækifæri til að kynnast bók-
menntum sínum verður aldrei
bókmenntaþjóð. Tónskáldin eru
að vísu hornsteinar allrar tón-
menningar, en þjóðirnar sjálfar
grundvöllur þeirra, því að það
lag, sem enginn heyrir, er í raun-
inni ekki til. Þess vegna er það
lífsskilyrði íslenzkrar tónmenn-
ingar, að þjóðinni sé gefinn kost-
ur á að fylgjast með sínum eigin
tón-bókrnenntum og tileinka sér
þær, því að það er þjóðin, sem
sker úr með lífsgildi íslenzkra
tónverka, en ekki neinir Skugga-
sveinar með rýting í erminni,
enda minni þýðing fyrir mold-
vörpustarf þeirra hjá þjóð, sem
þekkir sína höfunda. Þar sem út-
varpið er stærsti útbreiðslu
máttur tækninnar að svo komnu,
hefi eg, nú hátt á annan áratug,
róið að því leynt og ljóst, með
góðu og illu, að það flytti þjóð-
inni íslenzka tónlist, að svo
miklu leyti sem ástæður leyfðu
en með sáralitlum árangri til
þessa, og hefi eg- aldr-ei getað
skilið þá tregðu listamennskunn-
ar á að láta ljós sitt skína yfir
þjóðina. í stað þess hefur hvert
listamannafélagið af öðru hlaup-
ið af stokkunum. Fyrst Banda-
lag íslenzkra listamanna, þá Fé-
lag ísl. tónlistarmanna, og loks
Tónskáldafélag íslands, öll, að
sögn, meira og minna fræg að
endemum, fleiri og færri. Annars
er mér, einangruðum hér norður
á hjaranum, lítið kunnugt um af-
rek þeirra, annað en fundarhöld
og einhver önnur félagsleg láta-
læti, svo sem þing og sýningar
fyrir Reykvíkinga, og líklegast
eitthvert daður við sams konar
félög úti í Skandinavíu. Tón-
bókmenntirnar, höfuðundirstöðu
vegar ekki borið þar á góma, svo
að mér sé kunnugt. Á því sviði
munu áhugasamir athafna- og
fjármálamenn hafa gert það, sem
gjört hefur verið, — og tapað
tugþúsundum á hVerri bók, svo
sem að líkum lætur eins og allt
hefur verið og er í pottinn búið
frá hendi listfræðinganna sjálfra.
Kannske væri öðruvísi umhorfs
á tónbóka-markaðinum, ef allur
sá fjö.ldi, sem daðrar við tónlist
hér á landi, þekkti skyldur sínar
og kynni að skammast sín.
Upp úr öllu þessu írafári og
öfugstreymi hefur svo loks sprott
ið rökréttur ávöxtur, nefnilega
STEF, og starfar það nú af slík-
um ofstopa og gauragangi, sem
virðist vera á góðum vegi með að
hræða helzt alla frá að raula ís-
lenzkt lag. Enda er sízt að undra,
þótt þjóðin eigi bágt með að átta
sig á því fyrirtæki, og finnist það
jafnvel líkjast hálfgerðum skratta
úr sauðarlegg, sem helzt enginn
vissi að væri til. Það er með Stef
líkt og tónbóka-útgáfuna, —
nema hvað hún er áreiðanlega
þarfari — að ef við hefðum frá
öndverðu byggt tónmenningu
okkar innan að frá, í stað þess
að vera sí-káfandi utan í erlend-
ar eftirstríðs-tízkur, þá er lík-
legt að það ætti meiri skilningi
að mæta, sé það þess virði, en
um það vil eg ekkert fullyrða að
svo komnu. Hitt ætla eg, að það
sé ótímabært og okkur öldungis
ofviða í því formi, sem það er
rekið. Eitt er víst, að tilverurétt-
ur þess hér verður að byggjast
fyrst og fremst á stór-auknum
flutningi íslenzkra tónverka,
einkum varðandi útvarpið, því að
öðrum kosti hlýtur það að baka
þjóðinni talsverð útgjöld í er-
lendum gjaldeyri, þar sem við,
fyrir tilveru þess, verðum nú að
greiða fyrir flutning erlendra
tónverka, sem áður voru okkur
sjálfboðin til flutnings. Það segir
sig þess vegna sjálft, að tónflutn-
ingar útvarpsins, og enda allra
túlkandi vinnurafta þjóðarinn-
ar, verður að taka stór-breyting-
um í þjóðnýtari átt til að sporna
við kannske fullkomnum tekju-
halla á okkar hlið. Engu skal hér
spáð um það, hver gifta kann að
fylgja þessu fyrirtæki. Má vera
að betur rætist úr því en til var
stofnað, og vonir standa til. Hins
vegar er það sannfæring mín, að
eins og sakir standa, hefði verið
hægt að gera ýmislegt þarfara
íslenzkri tónmenningu til efling-
ar og farsældar. Enda væri það,
því miður, í allt of miklu sam-
ræmi við starfshætti íslenzkra
listamanna-samtaka, að þetta
síðasta fyrirtæki þeirra yrði til
þess eins, að íþyngja þjóðinni, á
krepputímum, með erlendum
skuldakröfum, sem hún gat ver-
ið laus við, og afla sjálfum sér
óvinsælda.
Ismar og tízkur eru hvorki lífræn tónmenningarinnar, hefur hins
En þá væri líka erindi okkar í
Bernar-sambandið verra en illt.
Akureyri á gamlaársdag 1949.