Dagur - 30.08.1950, Blaðsíða 5

Míðvikudaginn 30. ágúst 1950
D A G U R
5
Brosfnar vonir frjálslyndra manna í sambandi við Ráðstjórnarríkin
Of háar vonir bundnar við byltinguna í upphafi
Eftir VERNON BARTLETT,
stjórnmálafréttaritara Lundúnablaðsins The London News Ghronicle.
Ðag nokkurn fyrir þrjátíu ár-
um var eg staddur í dyrunum á
fundarsal d’Orsay bakkann í
París. Það var allsherjarþing
friðarráðstefnunnar, og salurinn
var þéttskipaður fólki. Þar sátu
þeim Wilson, forseti, stífur og
þungbúinn, Lloyd George, fullur
af fjöri og krafti, og Clemenceau,
þreytulegur og fúll á svip. Þar
9
voru einnig saman komnir utan-
ríkisráðherrar nrinni ríkjanna,
háttsettir embættismenn, sér-
fræðingar, blaðamenn og svo hitt
og þetta fyrirfólk, sem leit á
friðarráðstefnuna sem einn þátt í
samkvæmislífinu, sem nauðsyn-
legt var að sækja, til þess að
vera fær um að taka þátt í um-
ræðuefnum í kvöldverðarboðum
Parísar.
Lítill, skeggjaður karl með
gleraugu, tók í handlegginn á
mér og sagði við mig: „Við skul-
um koma héðan, þetta fólk er
allt dautt.“ Eg var nýliði í hópi
fréttaritara, en litli karlinn var
enginn annar en Lincoln Steff-
ens, einn af frægustu stjórnmála-
fréttariturum, sem þá voru uppi.
Eg var svo upp með mér af því,
að hann skyldi taka mig með sér,
að eg gleymdi að verða vand-
ræðalegur yfir því að orð hans
heyrðust marga metra í kringum
okkur.
Við drukkum kaffi saman efst
uppi á Montmartre, og hann lét
dæluna ganga um reynslu sína af
Sovétríkjunum. Hann hafði kom-
ið til Parísar fyrir aðeins nokkr-
um klukkustundum, austan frá
Eússlandi, en af þvi landi bar nú
dimman skugga yfir þessa ráð-
stefnu. Atburðirnir, sem voru að
gerast í Rússlandi, íylltu hugi
hinna virðulegu fulltrúa borgara-
stéttanna, sem þarna voru saman
kornnir, kvíða og óróa.
Sjónhverfingin mikla.
Þegar þarna var komið sögu,
hafði eg aldrei hitt neinn komm-
únista. Eg vissi ekki, hvort Lin-
coln Steffens var í þeim flokki.
Flestir vinir mínir voru frjáls-
lyndir í skoðunum, eða hægfara
sósíalistar, og voru á báðum átt-
um um, hvaða afstöðu þeir ættu
að taka til rússnesku byltingar-
innar. Þurfti byltingin að kosta
allt þetta blóðbað? Að hve miklu
leyti skyldi Churchill og aðrir,
sem hugsuðu sér að koma Lenin
á kné með andbyltingarsinnuðum
hersveitum, ýkja sögurnar, sem
þeir sögðu af hryðjuverkum
bolshevika? Var samkomulagið
um vopnahlé við Þjóðverja, sem
hafði gefið Þýzkalandskeisara
síðustu vonina um sigur, gert af
nauðsyn? Loksins hafði eg hitt
mann, sem kunni svör við þessum
spurningum; og eg vissi að hann
svaraði þeim af fullri hreinskilni
og einlægni. Lincoln Steffens tal-
aði með trúarlegum áhuga. Enn
þann dag í dag veit eg ekki,
hvort hann var kommúnisti. Hitt
veit eg, að hann kom inn hjá mér
þeirri einlægu von, að kommún-
istar hefðu vakið þjóðfélags-
hreyfingu, sem mundi binda endi
á órétt og styrjaldir. Vinir mínir,
sem eg hafði séð falla í Flandern,
höfðu ekki fallið til einskis.
Það væri gaman að vita hversu
margar milljónir af ungu fólki,
eins og eg var sjálfur, hrifust af
því, sem var að gerast í Rúss-
landi. Vafalaust var ekki allt
glæsilegt, sem fram fór þar aust-
ur frá. En sögurnar, sem bárust
frá Ríga, um ódæðisverk komm-
únista, voru áreiðanlega mikið
ýktar. Ríga var orðin eitt mesta
lygabæli í Evrópu. Að minnsta
kosti töldum við okkur trú um,
að hryðjuverkin væru fremur
afleiðing af því ófremdarástandi,
sem var látið viðgangast af ásettu
ráði á dögum keisarans, heldur
en af ófullkomleika leiðtoga
byltingarinnar. Seinna fóru ýms-
ir vina minna, skynsamir, gjör-
hugulir menn, til Moskvu, og
skrifuðu um margt, sem fór vel
eðar lofaði góðu.
En eftir dauða Lenins, 1924, var
sýnilegt að ekki var allt með
felldu. Trotzky var gerður út-
lægur fyrir svik. Réttai'höldin í
Moskvu voru heimskuleg og óaf-
sakanleg með öllu. Svo virtist sem
þeir menn, er höfðu sjálfstæðast-
ar skoðanir, yrðu fyrstu fórnar-
dýrin. Það var ekki trúleg saga,
að menn eins og Radek, sem við
höfðum margir hitt á alþjóðaráð-
stefnum og haft mikla trú á, hefði
framið þau svikabrögð, sem hann
var ákærður fyrir, jafn ótrúlegt
var það, að hann hefði játað glæpi
sína á svo barnalegan hátt, sem
hann gerði; ef hann hefði framið
þá. Og ekkert gat betur leitt í
ljós bilið, sem orðið var á milli
rússnesku kommúnistanna og
þeirra frjálslyndu manna og
kvenna, sem áður fyrr höfðu reist
vonir sínar á stefnu þeirra, held-
ur en það, að stjórnarvöldunum í
Moskvu þótti hæfa að dreifa frá-
sögnum um réttarhÖÍdin út um
allan heim í þúsundum eintaka.
Harmleikur fjórða tugs
aldarinnar.
í áratug, eða því sem næst, var
haldið áfram að auka á von-
birgði hugsandi manna. Þrátt
fyrir það óx kommúnismanum
fylgi .En honum óx fylgi fremur
af neikvæðum en jákvæðum
ástæðum, fremur vegna vonleys-
is, sem ríkti í hinum „borgara-
legu“ ríkjum, heldur en af aðdá-
un á því, sem gerðist í Rússlandi.
Eftir verkfallið mikla í Bretlandi,
1926, var sett vinnulöggjöf, sem
olli mikilli óánægju meðal alls
þorra verkalýðs þar í landi —
nema, að því er okkur var sagt,
í Rússlandi. í forsetasætið í
Bandaríkjunum völdust hug-
myndasnauðir og duglausir
menn, þeir Coolidge, Harding og
Hoover, og Bandaríkjamenn litu
hornauga til Þjóðabandalagsins.
Heilindi Litvinovs voru mjög
dregin í efa í störfum hans í
Þjóðabandalagsins í Genf.
Eigi að síður hélt Litvinov
fulltrúum Vestur-Evrópuríkj-
anna stöðugt í eymdarlegri
varnaraðstöðu. Hin stingandi
fyndni hans gerði þá hlægilega,
og það er mjög auðmýkjandi fyrir
hverja þjóð, ef fulltrúar hennar
erlendis verða að athlægi. Verst
af öllu var þó það, að með því að
bítast um framtíð Þýzkalands á
þann hátt, sem Bretar og Frakkar
gerðu, gáfu þeir hernaðaröflum
Þýzkalands ráðrúm til þess að
búa um sig á líkan hátt og þræt-
an milli fjórveldanna leggur
vopn í hendur þýzkra hernaðar-
sinna í dag.
Það var svo sem engin furða,
þó að kommúnistar ynnu fylgi
manna á þessu eymdartímabili.
Undir öðrum kringumstæðum
hefðu margir fylgjenda þeirra
fyrirlitið virðingarleysi komrn-
únismans fyrir frelsi einstakl-
ingsins.
Og svo hófst borgarastyrjöldin
á Spáni. Eg kynntist mörgum
efnilegustu, yngri mönnum Ev-
rópu í Barcelona og Madrid. —
Menn, sem höfðu komið frá öll-
um þjóðfélagsstéttum og öllum
löndum til þess að berjast og
deyja. Eg hef engu kynnst um
ævina, sem jafnast á við þetta.
Spænski lýðræðisherinn var
skríll. Ódæðisverkin, sem unnin
voru af lýðræðissveitunum, voru
engu betri en hryðjuverk Franco-
herjanna. Agaleysið var hrylli-
legt. Ráðherramir rifust og börð-
ust um völd við gnýinn af fall-
byssum óvinanna. En samt sem
áður gerði fólk um heim allan sér
grein fyrir því, að þarna var háð
ein af þýðingarmeiri styrjöldum
mannkynssögunnar, fann að það
varð að taka afstöðu með eða á
móti hinum undirokaða fjölda.
Færustu ráðamenn lýðræðis-
hersins, voru kommúnistar. Þeg-
ar eg kom fyrst til Spánar eftir að
borgarastyrjöldin brauzt út — í
september 1937 — lenti eg oft í
loftárásum og vélbyssuskothríð-
um frá þýzkum og ítölskum flug-
vélum, en aðeins einu sinni varð
Rússi á vegi mínum. Þessi maður
var rússneski sendiherrann,
Rosenberg (landar hans og
flokksbræður komu honum fyrir
kattarnef seinna). En kommún-
istarnir hér, eins og annars stað-
ar í Evrópu, voru undir ströngum
aga. Það kom því af sjálfu sér, að
hin pólitíska forysta féll þeim í
hendur, og fljótlega fór á sömu
leið um hernaðarforystuna. Orð-
stír Sovétríkjanna hefur senni-
lega aldrei staðið með meiri
blóma — jafnvel ekki meðan
Þjóðverjar sátu um Stalingrad —
heldur en á fyrsta ári spænsku
borgarastyrjaldarinnar. Álitið á
Bretum og Frökkum var hins
vegar orðið nærri eins lítið og
það var eftir Miinchenfundinn.
Við bardagana gegn fasistum á
Spáni varð bilið á milli sósíalista
og kommúnista næstum því að
engu.
En seinni ár stríðsins hallaði
hröðum skrefum undan fæti fyrir
orðstír Rússa. Harðneskjan og
mannúðarleysi, sem beitt var í
viðureigninni við trotzkysinna
var reyndar ekkert nýtt í sögu
Sovétríkjanna. En þegar hér var
komið sögu voru tiltölulega fáir,
sem höfðu haft tækifæri til að
kynnast því, hvað Rússar stóðu
langt að baki hugsjónum komm-
únismans.
Vonirnar veikjast.
Samningurinn milli Ribben-
trops og Molotovs var byrjunin á
undarihaldinu. Rússar höfðu
skammað Hitler manna mest. Nú
urðu þeir fyrstir til þess að gera
samkomulag við hann af frjálsum
vilja — samkomulag, sem léysti
hernaðaröflin úr læðingi. Menn,
sem ennþá dreymdi um heilindi
Rússa, héldu því fram, að eftir að
Frakkar og Englendingar neituðu
samkomulagi við Rússa, fyrir
Munchenfundinn, hefði Rússum
verið nauðugur einn kostur að
gera bandalag við Þjóðverja — í
sjálfsvörn. Þessi röksemdafærsla
var notuð til þess að réttlæta her-
setu Rússa í hálfu Póllandi og
árásins á Finnland, sem er eitt
svívirðilegast hemaðarbrall, sem
framið hefur verið á þessari aumu
öld.
Sá tími kom að lokum, að
mörgum ágætustu skoðana-
bræðrum Rússa, sem áttu þó ein-
hverja föðurlandsást, varð 'það
ljóst, að Rússland var orðið
heimsveldissinað, og var að slá
ryki í augu manna. Er Hitler réð-
ist á Rússland gafst heiminum
síðasta tækifærið til að samein-
ast. Hið tvöfalda vantraust —
vantraust marxista á kapítalist-
um, og vantraust Rússa á Vestur-
Everópu — mátti sín hins vegar
of mikils.
í lok ágúst 1941 fór ég með
skipalest til Archangelsk, með
deild úr brezka flughernum. Hér
voru komnir menn í brezkum
einkennisbúningum til þess að
hjálpa bandamönnum sínum,
Rússum. En ef ráða mátti af hin-
um þunga svip á rússnesku
verkamönnunum í timburverk-
smiðjunum meðfram Archen-
gelsk-ánni, voru Bretarnir ckki
velkomnir. I Moskvu var okkur
ekki leyft að hafa neitt samneyti
við rússneska borgara. Rússneska
bréfaskoðunin stóð líka þýzku og
ítölsku bréfaskoðunum miklu
framar að því leyti, að hún var
bæði strangari og heimskulegri.
Ennþá voru aðeins fáir úr
okkar hópi, sem höfðu nokkur
náin kynni af Rússum, og heima
í Englandi fann fólk fróun í því
eftir niðurlæginguna við Dun-
kirk, að hefja Rússa upp til skýj-
anna fyrir hetjudáðir þeirra. Það
var í þá tíð, að verkamenn í Bret-
landi unnu meira og betur, ef
þeim var sagt að tankarnir,
sprengjurnar eða flugvélarnar,
færu til Rússlands. Vonbrigðin,
sem kommúnisminn olli, allt frá
landráðaréttarhöldunum í
Moskva, höfðu bundið enda á
trúnaðartraust menntamanna, en
verkalýðurinn í hinum stóru iðn-
aðarborgum hafði enn ekki glat-
að trú sinni.
Upp frá þessu varð pólitík
rússnesku fyrirliðanna alveg
óskiljanleg — eða e. t. v. er hægt
að skýra hana með því, að verstu
yfirsjónirnar eru framdar af
hræðslu. Hvernig í ósköpunum
gátu þeir farið að því að eyði-
leggja það traust, sem þeir nutu
á vesturhveli jarðar um það leyti,
sem styrjöldinni lauk?
Oskiljanlegt mannúðarleysi.
Harðneskja Rússa við Þjóð-
verja; meðferð þeirra á vestur-
evrópskum og amerískum striðs-
föngum, sem höfðu komizt undir
þeirra hendur; fordæming þeirra
á Pólverjum, sem börðust með
frönskum, enskum og amerískum
herdeildum á flestum vígstöðv-
um; eyðilegging þeirra á öllu því
í Austur-Evrópu, sem við kennd-
um við lýðræði; hinar vanstill-
ingslegu árásir þeirra á okkur á
öllum alþjóðaráðstefnum; bann
þeirra við því að rússneskar kon-
ur, giftar enskum hei-mönnum,
færu úr landi og til eiginmanna
sinna — allt hjálpaðist þetta að
með að eyðileggja það traust, sem
þeir áður nutu.
Dæmin um kaldlyndi, harð-
neskju og illgirni af þessu tagi,
eru svo mörg, að jafnvel í Eng-
landi, landi, sem hefur átt við
hin herfilegustu atvinnu- og
fjárhagsvandamál að etja, fengu
kommúnistar innan við 100,000
atkvæði við síðuslu þingkosning-
ar, enda þótt 28,000,000 neittu at-
kvæðisréttar síns. Ef til styrjalci-
ar kæmi aftur, yrði Rússum auð-
vitað mikil vör-n í leppríkjunum,
sem þeir hafa komið sér upp frá
Svartahafi að Eystrasalti. En
þei mer nú minna traust í fimmtu
herdeildum á vesturhveli jarð-
ar heldur en þeim hefði verið fyr-
ir þremur árum síðan. Um leið
og rússnesku ráðamennirnir
misstu sjónar á hugsjónum
kommúnismans, gleymdu þeir
því ógnar valdi, sem hugsjónirnar
geta haft. Þannig hefur farið fyrir
öllum einvaldsherrum sögunnar.
„Eg held,“ skrifar Steven
Spender, „að vald geti aldrei
haldizt óspilla, nema valdhafarn-
ir játi yfirsjónir sínar í auðmýkt.
Án auðmýktar verður vald alltaf
að lokum notað til ofsókna, líf-
láta og opinberra lyga.“
(Framhald á 6. síðu).