Dagur - 08.06.1955, Síða 5

Miðvikudaginn 8. júní 1955
ÐAGUR
Frásögn af Jóni á Gilsbakka
Eftir Hjálmar Þorláksson, Villingadal
Jón Jónsson, Gilsbakka í Akra-
hreppi, Skagafjarðarsýslu, var
maður prýðilega hagorður, og
greindur, en gat verið smáskrítinn
í háttum sínum, og jafnvel hrekkj-
óttur, eða réttara sagt, með glettur
af ýmsu tagi ef hann var við öl.
Jón var í naestu liði Eyfirðingur,
bróðir Ara á Þverá og Einars í
Rauðhúsum, hins kunna sögu-
manns. Rek eg það ekki meir hér.
Jón fór til Skagafjarðar, og gift-
ist í fyrra sinn dóttur Guðmundar
í Ábæ í Austurdal, er var mikill
bóndi á sinni tíð. Sýnir það að
nokkurt álit hefur verið á honum,
að ná þarna í góða bóndadóttur,
sem sjaldnast voru á boðstólum á
þeim tímum. Enda var Jón að ein-
hverju leyti lærður járnsmiður, og
etundaði þá iðn jafnframt bú-
skapnum til enda, og bjó alltaf á
Gilsbakka. (Hann átti þá jörð.)
Mun hann hafa stundum byggt af
jörðinni, þótt lítil væri. Er mér
kunnugt um 3 eða 4 slíka ábúend-
ur. Er. mér ekki grunlaust um að
eitt sinn hafi verið 3 ábúendur í
einu, mætti því ætla, að ekki hefði
verið mikill skepnustofn hjá hverj-
um, þótt Gilsbakki væri allgott
sauðkot. Eftir að Jón missti fyrri
konu sína mun hafa verið lítill bú-
skapur hjá honum, en smíði stund-
aði hann af kappi. Einnig varð
hann þá lausari við heimilið, og
heimsótti þá kunningjaheimilin. —
Ett af kunningjaheimilum Jóns var
heimili móður minnar, Þóreyjar, er
bjó ekkja á Hofi í Vesturdal, er
atvik það gerðist, sem frá verður
greint hér síðar. Móðir hennar og
amma var þar einnig. Jón kom
nokkrum sinnum að Hofi eftir að
eg man til. Ma'n eg að þau töluðu
allmikið samán, amma mín og
hann. Meðal annars man eg að þau
töluðu um skáldskap, því að amma
yar vel hagorð, og það var móðir
mín líka. Féll því samtal þeirra
jafnan greiðlega í sama farveg.
Næst verð eg að nefna heimilis-
fólk móður minnar á Hofi um
þetta leyti. Það voru systkini
hennar, Hannes og Þorbjörg, er
síðar giftist Sveini Eiríkssyni frá
Skatastöðum, Guðni Guðnason,
ungur maður og framgjarn, dálítið
gefinn fyrir brask. Einnig 2 roskn-
ar konur, hét önnur Sigríður
Steinsdóttir. Var hún orðin eld-
gömul. Hin hét og Sigríður Hall-
grímsdóttir, úr Svarfaðardal, gift
Skúla, bróður ömmu minnar,
Margrétar. Var hún nálægt fimmt-
ugu og allvel hress. Gerði hún í
fjósinu mestöll verkin. Fleira var
fólkið, en það kemur ekki við sögu
þá, sem á eftir fer.
HREKKJABRAGÐ.
Það bar til tímanlega vetrar
1883 eða 4, að Sigríður Hallgríms-
dóttir fór að venju í fjósið á vök-
unni. Fór hún fyrst í eldhús að fá
sér ljós á lýsislampa. Göng voru
alllöng á Hofi, og eldhús beint inn
af bæjardyrum. Er hún var nálega
komin að eldhúsdyrum, heyrist
henni eitthvert þrusk í bæjardyr-
um, sem henni finnst óeðlilegt, en
hún vissi alla innni. Kallar hún þá
og spyr hver þar sé, engu var svar-
að ,og hélt þruskið áfram ásamt
einhvers konar blæstri eða hljóði.
Spyr hún þá í annað sinn, hver þar
sé, er henni þá svarað í alldraugs-
legum tón: „Það er djöfullinn og
ætlar að sækja þig.“ Sgiríður var
ekki skreyfingsleg, og varð ekkert
bylt við, enda mun hún fljótt hafa
þekkt mannin. Þetta var Jón á
Gilsbakka.
Hann mun æfinlega hafa gengið
um á Hofi ef bær var ekki lokað-
ur. Hvort hann hefur haft þann sið
víðar, veit eg ekki.
Þetta líkaði Jóni miður að geta
ekki hrætt kerlinguna, og gaf
henni í skyn að hann ætti eftir að
sjá hana.
Það er svo þennan sama vetur
nálægt sumarmálum, að áðurtalið
fólk systkinin, amma og Guðni, er
allt inni í baðstofuhúsi — hús var
í báðum endum baðstofunnar —
og var verið að syngja. í miðbað-
stofunni voru 3 rúm, og 1 af þeim
beint á móti baðstofudyrum, og
var Sigríður Steinsdóttir að búa
um það rúm, og sneri baki að dyr-
um. Hin var í fjósi. Rúmgafl sneri
að baðstofudyrum og skyggði að
nokkru á baðstofudyrnar að sjá
innan úr húsinu. Nokkuð var farið
að húma. Einhver verður svo var
við að baðstofuhurðin er opnuð
varlega og inn kemur maður. Horf-
ir hann augnablik yfir rúmgaflinn
til okkar inn í húsinu, en aílir litu
fram í baðstofuna um leið. Þetta
skipti engum togum að hann tek-
ur stökk að Sjgríði, grípur hana
upp og hendir upp í þil í rúmið,
sem hún var að búa um. Það bar
svo jafnt að, að kerlingin rak upp
hljóð og maðurinn var inni í húsi
hjá okkur. Þetta var þá Jón á Gils-
bakka. Hélt hann þetta vera Sig-
ríði Hallgrímsdóttur, og skyldi nú
með þessu prófað hugrekki henn-
ar. Það varð stutt um kveðjur að
þessu sinni, því fólk þusti til að
bjarga kerlingunni, sem æjaði og
stundi yfir sig hrædd, og er Jón
vissi um misgrip sín, féll honum
þetta illa og brá mjög til alvöru
frá undangengnu glensi. Enginn
gaf sig fram til að finna að þessu
nema Guðni. Honum fannst þetta
óþarfi af Jóni, að vaða inn á
heimili og henda fólki upp í þil.
Eg man orðrétt hverju Jón svar-
aði: „Þegi þú drengur minn og
borgaðu skuldir þínar, þetta kem-
ur þér ekki við.“ Sigríður var svo
borin inn í hitt húsið, og þar sett-
ust þau að hjá henni Jón og amma
mín. Hvað þeim hefur svo farið
þar á milli veit ég ekki, en sagt
var mér að Jón hefði beðið kerl-
ingu fyrirgefningar, og það vissi
eg, að sátt voru þau daginn eftir.
Eitthvað var kerlingarbjálfinn að
stynja upp að það ætti víst að
drepa sig, ásamt fyrirbænum á
milli. Sigríður Hallgrímsdóttir
þóttist vel hafa sloppið og munu
þau ekki hafa fundizt eftir þetta,
því hún flutti til Svarfaðardals
stuttu síðar. Víst er að engin
þykkja var tekin upp af neinum
aðila á Hofi út af þessu, nema
þetta sem Guðni sagði.
MARTINUS
Sumarið 1952 kom danski rit-
höfundurinn og lífsspekingurinn
Martinus hingað til Akureyrar og
flutti hér nokkra fyrirlestra um
boðskap sinn. Vöktu kenningar
hans hér mikla athygli. Þá var
Martinus Iítið þekktur utan
heimalands síns. En þá um sum-
arið dvaldi enski rithöfundurinn
Paul Brunton hjá Martinusi í 3
mánuði og kynnti sér kenningar
hans. Samtímis þýddi hann eina
af bókum Martinusar á enska
tungu og skrifaði merkan formála
að henni um Martinus.
Á s.l. ári var Martinusi boðið til
Japan til að flytja þar fyrirlestra
um boðskap sinn. Tilefni þessarar
farar var það. að japanskur félags-
skapur — Anani Kyo — boðaði
vísindamenn, fulltrúa ýmissa trú-
arbragðaflokka og dulspekinga til
viðræðna um það, hvort ekki væri
hægt að finna grundvöll fyrir
heimsmynd eða trúarbrögðum,
sem allar þjóðir gætu sameinast
um. Þeir höfðu heyrt Martinusar
getið hjá indverskum dulspeking-
um og buðu honum því til þess-
arar ráðstefnu. Á heimleiðinni
dvaldi hann í Indlandi í 2 mánuði
og flutti þar fyrirlestra meðal
annars í aðalstöðvum guðspeki-
félagsins í Adyar fyrir úrval
indverskra spekinga. Indverjarnir
voru mjög hrifnir af kenningum
hans og vildu að hann yrði þar
lengur.
Martinus er óháður öllum félög-
um og stefnum í boðskap sínum.
þótt hann líkist allmikið kenning-
um guðspekifélagsins er hann ekki
félagi þess.
En hver er þá boðskapur
Martinusar? Ekki verður hægt að
svara þeirri spurningu í þessu
greinarkorni. En benda má á það,
að grundvöllur kenninga hans er
sá sami og boðskapur hinna æðstu
trúarbragðahöfunda og spekinga,
að guðdómlegur vilji vaki að baki
gjörvallri tilverunni og tilgangur
jarðlífsins sé að leita hér vizku
og kærleika. Persónuleg andleg
reynsla Martinusar er mjög merki-
leg og skýrði hann frá henni, er
hann dvaldi hér síðast.
Aðalrit Martinusar er „Livets
bog“ í 6 bindum. Einnig eru til
eftir hann margar minni bækur.
Hafa fylgismenn hans aðalstöðvar
þessara samtaka bæði fyrirlestra-
starfsemi og bókaútgáfu á Maríen-
dalsvej 94—96 í Kaupmannahöfn.
Er þaðan hægt að panta bækur
hans.
E. S.
Vorþing umdæmisstúku
Norðurlands
Vorþing Umdæmisstúku Norð-
urlands var haldið á Akureyri
laugardaginn 21. maí síðastl.
Umdæmistemplar, Hannes J.
Magnússon, setti þingið og flutti
skýrslu um starfsemi Umdæmis-
stúkunnar á síðastl. ári.
Unnið var að regluboðun með
nokkrum útbreiðslufundum og
einnig heimsóttu erindrekar frá
Umræmisstúkunni nokkrar af und-
irstúkunum.
Ein undirstúka bættist við á ár-
inu, stúkan „Þingey“ í Húsavík, og
telur hún 82 félaga.
Umdæmsistúkan telur nú alls
2291 félaga, þar af eru í barnastúk-
um 1665.
Rætt var um áfengismálin og
félagsstarfsemina og nokkrar til-
lögur og ályktanir gerðar.
Stjórn Umdæmisstúkunnar var
endurkjörin fyrir næsta ár.
Frá öndverðu mun flestum
skynbærum mönnum hafa verið
það ljóst, að það var tjón að Sir
William Craigie skyldi verða að
láta hinni miklu Sýnisbók ís-
lenzkra TÍrrma lokið með nítjándu
öldinni. Því að það er langt frá, að
með þeirri öld lyki þessum lang-
stærsta þætti íslenzkrar bók-
menntasögu. Þá átti meira að segja
eftir að skapast það höfuðdjásn,
sem er Olafs ríma Grænlendings.
En til þess var enginn möguleiki,
að Sir William gæti í fjarlægu
landi átt við yfirstandandi tíma.
Það mundi fullerfitt hlutverk
þeim manni, er í sjálfu landinu
byggi, því að efni í þetta lokabindi
Sýnisbókarinnar yrði að smala um
land allt. Sýndist nú vonlaust að
til þess að takast þetta á hendur
fyndist nokkur hæfur maður Úr
þessu hefur þó betur ráðist en á
horfðist, því að fyrir áeggjun
áhugamanna, hefur fremsta núlif-
andi rímnaskáld, Sveinbjörn Ben-
teinsson, bóndi á Draghálsi í
Svínadal í Borgarfjarðarsýslu, tek-
ið að sér .hlutverk þetta. Hann
hefur um skeið unnið að veikinu
og haft til þess góða aðstoð systur
sinnar, skáldkonunnar Halldóru B.
Björnsson, og er þegar mikið búið
að gera.
Árangur af fyrirtæki þessu er
að verulegu leyti undir því kom-
inn, hvern þegnskap þeir sýna nú
þessu máli, sein eitthvað hafa fram
að Ieggja til bókarinnar, en slíka
menn getur verið að finna, hvar
sem er á landinu. Þeir munu vera
hreint ekki fáir, sem enn yrkja
rímur, sumir út af fornum sögum,
eins ög' tíðkást hefur frá upphafi
rímnakveðskapar, en aðrir út af
daglegum atburðum, og eru það þá
oft gamanrímur stakar, sem kveðn-i
ar eru. Þessar línur eru til þess rit-
aðar, að skjóta því til slíkra
manna, að þeir bregðist vel við og
sendi Sveinbirni til athugunar eitt-
hvað af því efni, er þeir hafa í fór-
um sínum og til mála gæti komið
að heirna setti í bókinni. Mjög er
það.æskilegt, að þeir vildu þá gera
þetta sem fyrst, því verkinu miðar
vel áfram og gæti svo farið, að
bókin kæmi út haustið 1956. En
til þess yrði handritið að vera
fullbúið öndverðlega á næsta ári.
Getur því skift máli um hverja
vikuna sem líður, að ekki sé nú
talað um mánuðinn.
Þetta fjórða bindi Sýningarbók-
arinnar er fyrirhugað af svipaðri
stærð og hin fyrri, og þannig um
eða yfir 400 bls. í sama broti og
Eimreiðin. Það verður að öllu leyti
með sama fyrirkomulagi og fyrri
bindin, og vitanlega verða gerðar
ráðstafanir til þess, að það verði,
eins og þau, fáanlegt á erlendum
bókamarkaði. En sala bókarinnar
hefir gengið stórum betur erlendis
heldur en hér, og veldur því að
sjálfsögðu hið fræga nafn þess
manns, er bókina gerði lir garði.
Enda þótt Sir William fjalli ekki
um þetta síðasta bindi, mun það
þó njóta hans á þann hátt, að þeir
sem fyrri bindin eiga, munu ó-
gjarna vilja láta þetta lokabindi
vanta aftan við þau.
Loksins virðist nú dagur rímn-
anna vera að renna á ný, og vita
það allir menn, að það er Craigie
að þakka. Þeirra mundi nú litlu
getið ef hann hefði látið þær af-
skiptalausar. Nú er svo komið að
Háskólinn okkar er í þann veginn
að hefja útgáfu rímna, og má segja
að þá séu flestir sótraftar á sjó
dregnir til þeirra hluta, því ekki
hafa rímur átt upp á pallborðið
hjá þeirri mentastofnun fyrr en nú.
Ber að fagna þessari vakningu,
enda má vera að fleiri komi á eft-
ir. Gæti að lokum svo farði að
lokið væri þeirri háðung að Há-
skólinn afneitaði íslenzkri tungu
og íslenzkum bókmenntum. Kæmi
þá íslenzkudeild í stað þess. sem
nú heitir norrænudeild. Erlendir
menn (Craigie, Bukdahl) hafa
harðlega vítt þjóðir sínar fyrir aff
smækka okkar hlut með því aff
kalla þær bókmenntir „norrær.ar“,
sem í raun og sannleika séu ís-
lenzkar. Svo hvað mundi þeim
finnast um okkur sjálfa, sem af
vanmáttarkend og heimskulegum
hégómaskap gerum þetta sama?
Má segja að sá höggvi er hlífa
skyldi, þegar Háskólinn gerir
þetta.
Ekki skulu menn ætla að Ríinna
félagið ætli að leggja árar í bát
þó að Háskólinn leggi út. Það mun
einmitt nú hafa miklar ráðagerðir,
en það er félítið, því langt er frá
að þjóðin hafi veitt því maklegan
stuðning. Þyrfti hún að gera betur.
Verður þess nú væntanlega skamt
að bíða að út verði gefnar allar
• rímur Hallgríms Péturssonar, og
eitthvað mun hafa verið minnst á
að gefa út Tristrævsrímur Sigurðar
Breiðfjörðs. Vegna bókmenntasög-
unnar er það hið mesta nauðsynja-
mál, og verði það verk unnið með
þeim hætti, sem skyldugt er, mun
það sannast, að Sigurður Breið-
fjörð fær þar mikla uppreisn gegn
Fjölnisdómum. En þetta er yfir-
gripsmikið verk og snýr önnur hlið
þess út á við til umheimsiní, en
hin að okkar eigin bókmenntum.
Er efalítið að tveir menn verði að
vinna saman að útgáfunni. Er þá
einsætt að Finnur Sigmundsson
muni rétti maðurinn til að taka
innlenda þáttinn. I hinn hefði Sir
William Craigie verið sjálfkjörinn,
en hann hefur öðru að sinna
þar sem er Islenzka orðabókin.
Mun því verða að finna annan
. mann til starfsins.
En þetta er komið spölkorr. frá
Sýnisbókinni. Rímnaskáld,, látið
Sveinbjörn heyra frá ykkur, og
gerið það sem fyrst.
Sn. J.
íþróttafélagið ÞÓR
40 ára
Hinn 6. júní 1915 var Iþrótta-
félagið Þór stofnað af nokkrum
drengjum á Oddeyri og er það nú
elzta starfandi íþrótta- og æsku-
lýðsfélag bæjarins.
Eins og að líkum lætur hefur
Þór lifað marga uppgangstíma á
þessum 40 árum, og það hefur líka
átt sín hnignunartímabil.
Þór hefur gert tvo íþróttavelli
og raunverulega séð bænum fyrir
íþróttasvæðum um langt árabil.
Annar þessi völlur er nú aff
nokkru kominn undir kartöflu-
garða en hinum fær félagið von-
andi að halda eitthvað fyrst um
sinn.
I íþróttakeppnum hafa Þórsfé-
lagar orðið Akureyrar, Norður-
lands og íslandsmeistarar og þeir
hafa einnig skipað öftustu sætin.
En þetta skiptir ekki miklu máli.
Árangrarnir verða ætíð misjafnir.
Aðalatriðið er það, að í 40 ár hef-
ur þetta félag veitt fjölda bæjar-
búa tækifæri til að njóta frístund-
anna við hollar íþróttir, sem munu
ef rétt er á haldið gera menn fær-
ari um að leysa sKyldustörfin vel
af hendi. Um leið og blaðið þakk-
ar þetta starf, færir það félaginu
árnaðaróskir. >
Afmælisfagnaður félagsins veiyf-
ur í haust.