Dagur - 19.03.1958, Blaðsíða 5

Miðvikudagirm 19. marz 1958
D AGUR
5
Mikill vafnsskcriur á Akureyri
JÓNAS JÓNSSON FRÁ JIRIFLU:
Afmælisþðttur um fertugt blað
Ég átti einu sinni góðan vin,
sem var mikill fjölskyldufaðir.
Hann átti 12 börn. í vasabók
sinni geymdi hann skrá yfir af-
mælisdaga allra sinna barna til
þess að geta sýnt þeim viðeigandi
heiður við öll aldurs áramót.
Þetta er góður siður, en ekki
nógu almennur. Ég er einn af
þeim, sem vanræki að halda skrá
yfir merkisdaga ýmsra fyrii’-
tækja, sem mér þykir mikið í
varið. Þetta varð mér ljóst fyrir
nokkrum dögum, þegar ég fékk
afmælisblað Dags á Akureyri dg
það kom í ljós, að blaðði var þá
fertugt að aldri. Margir vinir
þess og stuðningsmenn minntust
þessa viðburðar vinsamlega, sem
von var. Einn af þeim var Her-
mann Jónasson, sem bað vel fyrir
stuðningsblaðinu, án þess að
ræða alvarleg málefni. Það er
lika vandasamt fyrir fólk í háum
stöðum. En þetta afmælisblað
minnti mig á gamla, næstum
gleymda sögu frá þeim árum,
þegar verið var að mynda sam-
vinnuflokk á íslandi og koma á
fót samvinnublöðum.
Það var aldamótakynslóðin í
landinu, sem stóð að þessum fyr-
irtækjum, þróttmikið og bjart-
sýnt fólk, sem bað um mikið.
Vildi gera landið frjálst og þjóð-
ina djarfa, starfsglaða, menntaða
og færa um að gæta fengins
frelsis. Víða þurfti þá höndum til
að taka. Þá var búið að stofna
Framsóknarflokkinn og Tímann í
Rvík. Norðlendingum fannst þar,
að þeir hefðu bæði menn og skip
til að vera með í róðrinum út á
hin nýju stjórnmálamið. Ég afréð
'þá að fara vetrarferð eftir jól
1918 úr Reykjavík norður til Ak-
ureyrar. Það féll skipsferð aust-
ur um land. Gamli Lagarfoss var
þá á floti. Ég tók far með honum,
en þegar kom austur með landi
var mikill óveðrahamur. ísinn
var að reka að landi.
Þegar við komumst austur fór
að hlaða ís á skipið, skrokkinn,
þilfarið og allan reiða. Skipstjóri
og sjómenn voru vaskir og
þrautseigir. Þeir áttu dag eftir
dag og nótt eftir nótt í baráttu
við óveðrið, ísinn og vetrar-
myrkrið. Skipið fór að hallast
undan íshleðslunni. Það var í
margfalldri hættu, gat strandað,
rekist á hafísjaka eða hreinlega
sokkið undan ísfarginu. Um síðir
rofaði til og skipið komst inn á
Seyðisfjörð.
Mikill ís var fyrir Austurlandi
og hella vestur að Horni. FroSt
voru mikil dag eftir dag. Sýnilegt
var, að farþegarnir mættu lengi
bíða eftir skipsferð fx-á Seyðis-
firði noi'ður á land. Við afréðum
að fylgja Edward pósti yfir fjall-
ið, þó að kalt væri. Hann var jöt-
unn að afli og þrautreyndur í
ferðalögum. Edward skipaði okk-
ur Reykvíkingunum að búa okk-
ur eins og í heimskautafei’ðum,
með ullarfatnað og Mývatnshett-
ur. Hann lét okkur hafa ull eða
önnur mjúk efni yfir kinnunum
undir nefbjörginni. Ekki sá í
nema augu og munn á andlitum
okkai’. Síðan lagði póstur af stáð
yfir Fjarðai'heiði áleiðis til Akur-
eyrar. Við vorum viku á leiðinni.
Stundum hengum við á hesti til
skiptis, en gengum oftast. Það
var hríð og kuldi. 1 Möðrudal 35
stiga frost. Gestaherbergi ferða-
manna í hálfbyggðu steinhúsi.
Við vorum alklæddir undir
sængurfötunum og þótti nógu
kalt samt.
Næsta dagleið niður að Gríms-
stöðum. Þá spennti Einar Stef-
ánsson bóndi hesta fyrir sleða og
lét ferðamennina njóta góðrar
ökuferðar. Á Grímsstöðum var
ágæt gisting eins og venjulega.
Jökulsá ein íshella. Næsti áfangi
í Mývatnssveit. Síðan þokaðist
póstlestin í þungri ófærð gegnum
Ljósavatnsskarð og yfir Vaðla-
heiði. Eyjafjörður var fullur af
ís og djúpur snjór í héi'aðinu.
Það útlit breyttist ekki margar
ræstu vikur. 1918 var mikill haf-
ísvetur.
Jónas Jónsson.
Ég átti nokkur ei'indi norðan-
lands í þetta sinn. Eitt af þeim
var að leitast við að mynda fé-
lagssamtök með samvinnumönn-
um, í Eyjafirði og Þingeyjarsýslu,
um blaðaútgáfu á Akureyri. Það
var merkileg andstæða milli
kuldans í ríki náttúrunnar, haf-
ísa, hríða og fi'osthöx'ku og hinn-
ar mannlegu hlýju, sem ég mætti
hvai'vetna í sambandi við hina
nýju blaðaútgáfu. Akui'eyx'i
hafði þá um nokkra stund verið
andlegur höfuðstaður í landinu
og Hallgrímur Kristinsson æðsti-
prestur. Hann gerði lítið pöntun-
arfélag að voldugri verzlun. Oll
önnur kaupfélög í landinu fylgdu
þessari fyrirmynd og breyttu
skipulagi sínu. En Hallgrímur
gerði meii-a enixð hafa opna búð
fyrir kaupfélagsmenn, selja með
dagsverði kaupmanna og skipta
tekjuafgangi um áramót. Hall-
gi-ímur var óvenjulegur maður.
Höfuðskörungur í viðskiptamál-
um, sem gætti í senn dirfsku og
varfærni, en var bi-ennandi hug-
sjónamaður um allar framkvæm-
anlegar umbætur andlegrar og
efnalegrar á lífskjörum samtíðar-
rnanna. Hann minnti á Cromwell,
sem gætti þess að halda púðrinu
þurru og heilagri ritningu vel
vai'ðveittri. Það hefur verið sagt
um hetjur Cromwells, að á bar-
áttuái'um hans hafi andstæðingar
Englands aldi'ei séð hnakka eða
bak á enskum manni. Þeir sóttu
fram, en hörfuðu aldrei. Hall-
grímur Kiistinsson er höfundur
hinna miklu gei'bi'eytinga í
verzlunarháttum landsins, sem er
kennd jöfnum höndum við
Kaupfélag Eyfirðinga undir hans
stjói-n og heildsölu Sambandsins
fi'á stai'fstíma hans, en samhliða
þessu átti hann mestan þátt í að
skapa hjá samvinnumönnum
landsins og öðrum, sem kynntust
honum, bjartsýna trú á lífið og
tilgang þess. Þegar um fram-
kvæmdir var að ræða lét Hall-
grímur sér ekkert vera óviðkom-
andi, sem til gagns mátti verða.
en lagði samt aldrei þeirra vcgna
út á tvísýnar brautir.
Voi'ið 1920 vildi allur þoi'i’i
Sambandsfulltrúa samþykkja að
kaupa millilandaskip til vöru-
flutninga. Hallgrímur vissi að
vei'ðfall á skipum var yfii-vofandi
og fullyrti að slík skipakaup
mundu ríða Sambandinu að
fullu, ef gex-ð yx-ðu. Hann sagði
fundai-mönnum, að auðvitað
gætu þeir samþykkt þessa ráð-
stöfun, en þar sem hann sæi, að
hún væri röng og hættuleg,
mundi hann ekki fi'amfylgja
henni, heldur segja af sér. Sam-
bandið yiði að velja annan mann
til að gleypa banabita sinn. Sam-
starfsmenn Hallgríms Ki'istins-
sonar kunnu full skil á gildi
hans. Treystu hugsjónum hans og
vai'fæi'ni og varð að trú sinni.
Þegar hér var komið sögu, var
ég á Akureyri mitt í hópi frænda,
vina og lærisveina Hallgríms
Ki'istinssonar. Þeir tóku vel máli
mínu um framlög í nýtt blað. Ég
spurði Sigurð Kristinsson, for-
stjóra kaupfélagsins, hvei'su
langt mætti ganga í óskum urn
framlögin. Hann sagði: „Reyndu
að fá fi'amlag frá möi'gum, en hjá
efnalitlum og kauplágum mönn-
um máttu ekki biðja um meira
en sem svarar tveggja daga
kaupi. Efnaðir menn leggja meira
til.“ Ég fylgdi þessum í'áðum og
fór sjaldan bónleiður til búðar.
Kristinssynir og allmargir aði’ir
menn lögðu meira fram. Útgáfu-
félagið náði aðallega til áhuga-
manna á Akureyri og byggða
Eyjafjarðar og Þingeyjarsýslu.
Ingimar Eydal segir í afmælis-
grein sinni í Degi, að við Hall-
gi'ímur höfum beitt okkur fyi'ir
stofnun Dags, og að ég hafi fyi'st-
ur manna komið að máli við
hann um ritstjórn Dags. Sú
ganga var farsæl. Ingimar var
snjall ræðumaður og prýðilega
ritfær. Mest öll andleg vinna við
Dag á fyrstu árum var ólaunað
átak áhugamanna, bæði á Akur-
eyri og í nærsveitunum. Þar
voru margir menn, bæði áhuga-
samir um hina nýju landsmála-
hreyfingu og vel ritfærir. Hefur
Dagur notið þess alla stund.
Blaðið hefur fjórum sinnum skipt
um ritstjóra. Þeir hafa allir verið
í fremstu röð þeirra manna, sem
starfað hafa við íslenzk blöð á
þessari öld.
Dagur er ekki aðeins elzta og
stæi'sta blað, sem gefið hefur
verið út á Noi'ðurlandi. Hann er
auk þess áhrifamestur allra
slíkra blaða. Ber mai'gt til þess.
Blaðstofnunin var grundvölluð á
hugsjónum aldamótamannanna.
Sá eldur hefur lifað lengi, þó að
glóðin hafi sums staðar kulnað á
40 árum. í öðru lagi studdist
Dagur við kaupfélögin noi'ðan-
lands og vai'ð þeim til ómetanlegs
gagns. Þegar í'akin vei'ður saga
framfaramála á Norðurlandi á
þessax'i öld, verður Dags víða
getið, ýmist um foi'göngu eða
mikilsvei'ðan stuðning. Eitt af
fyi'stu stói'málunum’ þar sem
Dagur vann mikið á, var rétt-
indabarátta samvinnufélaganna.
Þá höfðu pöntunar- og kaupfélög
stax'fað í landinu nálega 40 ár. —
Margir dugandi samvinnufor-
ingjar höfðu setið á þingi, en þeir
höfðu aldrei reynt að tx-yggja fé
lagsskapinn með verndarlöggjöf.
Við Hallgrímur Kristinsson unn-
um að þessu máli í nokkur miss-
eri. Hvorugur átti sæti á þingi,
en okkur tókst að búa svo um
hnútana, að síðan 1921 hefur
andstæðingum samvinnufélag-
anna fram að þessu ekki tekizt
að hnekkja gengi þeirra með
harðræðum á sviði frelsis- og
mannhyggju. í þessari hríð nutu
samvinnumenn einhuga stuðn-
Undanfai'ið hefur verið tilfinn-
anlegur vatnsskortur á Akureyri,
svo sem raun hefur boi'ið vitni.
Er ekki trútt um að hann hafi
valdið óþai'flega mikilli angist,
jafnvel þar sem vatnsskorturinn
hefur þó ekki valdið teljaandi
óþægindum.
Þurrkarnir í sumar og langvinn
fi-ost í vetui', valda þessu. Enn-
fi'emur skapaðist ný og mikil
vatnsþöi'f með hraðfrystihúsinu,
sem um lengri tíma hefur vei'ið í
fullum gangi. Brekkurnar verða
fyrst vatnslausar og skapast af
því nokkurt misrétti, sem ekki
verður lagfæi't til fullrar jöfnun-
ar vegna legu bæjarins og vatns-
kerfisins eins og það er. Þó verð-
ur gei'ð sú bi'eyting á, samkvæmt
Stjórnmálanámskeið Fram-
sóknarflokksins á Akureyi-i
stendur enn yfir. Eins og sagt var
frá í seinasta blaði, var fyrst gerð
grein fyrir stefnu og störfum
Framsóknarflokksins, síðan var
rnálfundur um hervei'ndarmálin,
og sl. miðvikudag flutti Ingvar
Gíslason erindi um samvinnu-
stefnuna og rakti þróun hennar
frá upphafi. Lagði hann áherzlu
á mikilvægi hennar sem þjóðfé-
lagsstefnu og benti á, að hlutur
samvinnunnar sem mai'kvissrar
umbótahreyfingar hefði vei'ið
mjög vanmetinn af sagnfræðing-
um. En sá tími mun koma, að
hlutur samvinnunnar vei'ður met
inn að verðleikum, sagði Ingvar
Gíslason. Þá mun glögglega
koma í ljós, hve mikils virði hið
friðsamlega uppbyggingarstarf
hefur í'eynzt fyrir alhliða menn-
ingai'sókn þjóðanna. Hann vísaði
á bug þeirri kenningu, að sam-
vinnustefnan væi'i einungis
vei-zlunai'stefna, hún miðaði
einnig að félagsreksti'i atvinnu-
tækja, enda sýndi þróun kaupfé-
laganna það gi-einilega, þar sem
ings Tímai'its kaupfélaganna,
Tímans og Dags. Sumir halda, að
meginávinningur samvinnufélag-
anna af löggjöfinni fi'á 1921 sé
fólginn í ákvæðunum um tak-
mai'kaða skattlagningu, en í þeim
lögum er jafnframt ákvæðið um
skyldusparnað samvinnumanna
til stofnsjóðsmyndunar. Þau
ákvæði hafa tryggt öllum heil-
brigðum samvinnufélögum sí-
aukið, fjái'hagslegt sjálfstæði.
Stofnsjóðsti-yggingin hefur síðan
1921 grundvallað fjárhagsöi'yggi
samvinnufélaganna.
I’cssi grcin cr byrjun á nokkuð
langri ritgcrð, en sem racr þótti of
viðamikil tyrir vikublað. Framhalcl
þessarar grcinar kemur síðar á prcnt,
b:cði í scrstökum ritlingi og í bók
minni „Vínlandi hinu góða“, scm nti
er í stníðum. í framhaldi þessarar
greinar mun ég skilgreina stefnu og
eðlismun aklamótahreyfingarinnar og
þcirrar slcfnu, scm varð mest ráðandi
uin þjóðmál eftir lýðveldismyndunina
1944. Þá kalla ég að hcfjist stríðs-
gróðatíinabil. Áhrifa í skylda átt ga'tti
víða, einkum í fyrra stríðinu. Flokkur
kommúnista hóf starf sitt mcð nýjtun
siðum 1930, cn þó tók steininn fyrst
úr mcð komu amcríska hcrsins 1911.
f niðurlagi framhaldsgreinanna verð-
ur Icitazt við að skýra óhjákvæmilcg
endalok slríðsgróðatímabilsins. — J. J.
auglýsingu í blaðinu í dag frá
vatnsveitustjóranum um vatns-
miðlun, að lokað verður fyrir
vatn á nokkrum stöðum í „nið-
urbænum" kl. 7 að kveldi að
rniklu leyti. Síðan lokað fyrir
nálega allt vatn frá kl. 12 að
kveldi til kl. 7 að moi'gni, til að
safna í vatnsgeymana yfir nótt-
ina. Þar efra er næturvörður til
öryggis, ef skjótt þyrfti til að
taka, t. d. ef eldsvoða bæri að
höndum.
Efni til virkjunar nýrra linda
cr þegar komið og verður í sum-
ar hafizt handa um framkvæmd-
ir. En á meðan vatnsþurrð er, er
brýnt fyrir öllum að fara spar-
lega með vatn og eyða því alls
ekki að óþörfu.
þau hafa nú ekki einungis með
höndum mikla verzlun fyrir fé-
lagsmenn, heldur réðu þau einn-
ig yfir atvinnutækjum í stórum
stíl. Þannig hefði þróunin gengið
nókvæmlega í þá átt, sem frum-
kvöðlar kaupfélaganna gerðu ráð
fyrir: Þann auð, sem félögin
skapa með því að losa vei-zlunina
af klafa einstaki'a kaupmanna
eða hlutafélaga, skal nota til ala-
hliða atvinnuuppbyggingar með
það fyrir augum, að félagsmenn
geti með tíð og tíma haft fram-
færi sitt af þeirri atvinnu, sem
þeii'i'a eigin félagsskapur á og
rekur til hagsbóta fyrir þá og
byggðai'lag þeirra.
Arnþór Þoi'steinsson, verk-
smiðjustjóri á Gefjun, talaði
einnig og sagði frá iðnaðarfyrir-
tækjum samvinnumanna á Akur-
eyi'i, rakti uppruna þeirra og upp
byggingu og ræddi mikilvægi
þeirra fyrir þjóðarbúskapinn. —
Nefndi hann ýmsar tölur máli
sínu til stuðnings.
Að þéssum tveimur i’æðum
loknum urðu fjörugar umræður,
m. a. rætt um framleiðslusam-
vinnu, sem meikilega leið út úr
þeim vanda að sætta vinnu og
fjármagn og tryggja réttláta arð-
skiptingu.
Næsti fundur verður í kvöld,
miðvikudag, og vei'ður þá rætt
um bindindismál.
Húsavík 17. ínarz.
Þessir hafa sótt um bæjarstjóra-
stai'fið í Húsavík: Áskell Einars-
son, Reykjavík, Jóhann Her-
mannsson, bæjai'fulltrúi, Húsa-
vík, og Páll Þór Kristinsson,
bæjarstjóri, Húsavík.
Afli var góður í gær, en ógæft-
ir og tregur afli undanfarið. —
Bai'naskólinn hélt þrjár fjölmenn
ar samkomur 6., 7. og 8. mai'z sl.
til ágóða fyrir ferðasjóð fullnað-
arpi'ófsbarna. Flugvöllurinn í
Aðaldal hefur verið lokaður
vegna snjóa, en verður nú opn-
aður, e. t. v. í dag eða á morgun.
Hvei'gi hafa vegir verið skafnir
nema í kaupstaðnum, en snjóbíl-
ar, dráttarvélar og jeppar aka í
troðnum slóðum. Loðna er geng-
in í flóann.
Sfjórnmálanámskeiðið á Akureyri