Dagur - 23.12.1958, Blaðsíða 5

Þriðjttdaginn 23. desember 1958
D A G U R
5
SKÁLDSTÖÐUM í SAU RBÆ| ARH REPPI
ÖRNEFNIÁ
Lýsing sú af túni, engjum og utliög-
um á Skáldstöðum, er héi' fer á eftir, er
af landi þeirra eins og það var áður en
nýbýlið Ártún var reist í landareign-
inni, eða hér um bil 1930.
Skáldstaðir standa undir rima einum
allháum, hann heitir Bæjarrimi. Fyrir
vestan bæinn er Bæjarhóll. Hann ligg-
ur hátt að sunnan, og brennur á hon-
um grasið, á vorin í þurrkum. Yzt á
Bæjarhól er Gamli-sáðgarður. Um 1920
voru þrjú tóftabrot ofan við bæ, þar
voru fyrrum tvö hús, sneru út og suð-
ur, það ytra miklu minna, jötukofi sem
tók 8 lömb, en hitt rúmaði 25 lömb,
þau hétu Lambhús, og tóftin, sem var
sunnan við þau, hét Lambhústóft. —
Seint á 19. öld var jötukofinn lagður
niður. Vorið 1906 var syðra lambhúsið
rifið.
Árið 1924 byggði faðir minn hesthús
á rústurn þess. Rétt við suðuvesturhorn
bæjarins í hólnum er tóftarbrot eitt,
mjög lítið, það heitir Smiðjutóft, þar
stóð smiðja fram yfir miðjá 19. öld.
Um aldamótin 1800 hengdi sig þar
vinnumaður frá Skáldstöðum. Niður
frá bænum, einnar mínútna gang, er
Nýjahús, tekur 30 kindur. Súnnan við
bæinn er Syðri-Bæjarskriða, en norð-
an við hann er Ytri-Bæjarskriða. IVi
mín. gang í suðaustur frá bænum,
neðst í Syðri-Bæjarskriðu, er Skriðu-
liús og Skriðuhúshlaða. Skriðuhús tek-
ur 30 kindur, í því voru sauðir hafðir
fyrr á tímum. Stutt sunnan við
Skriðuhús eru Syðrihús, þau taka 80
ær. í suður frá bænum ofan Syðrihúsa
eru Hryggir, suður af þeim er Syðri-
Laut, sunnan og vestan hennar, er
Partur. Á landamerkjum Skáldstaða
og Kolgrímastaða, neðst, er Stóra-
skriða, nær hún allt austur að Eyja-
fjarðará, þar á vesturbakka árinnar
heitir Stóruskriðufótur. Suðaustur af
fætinum eru Skáldstaðaeyrar meðfram
ánni, og sunnan við þær er Skáldstaða-
bakki niður undan bænum, þar er vað
á ánni, Skáldstaðavað; þangað er 6 mín.
gangur. Sunnan við Stóruskriðu er
Ytri-Laut, suðaústúr af henni eru
Grundir, ofan við þær, en suðvestan
Lautar, er Hryggur, sunnan hans er
Vallargrund, er hún hluti af Skáld-
staðatúni hinu forna, hitt allt er komið
undir grjót og sand fyrir ævalöngu,
þangað er 2Vz mín. gangur. Að austan
og norðan við Vallargrund er vallar-
garður mikill á parti. Neðan vio Ytri-
Bæjarskriðu er Hall, sunnan þess er
Túnið (hið gamla tún á Skáldstöðum),
norðaustui' af því er Sandur. Yzt á
Hallinu, í norðausturhorni Skáldstaða-
túns hins forna, er tóftarbrot, það heit-
ir Sauðhúsbrot, þangað er 4 mín. gang-
ur. Ofan frá Vallargrund að eyrum
niður sást móta fyrir garði einum fram
á þriðja tug þessarar aldar, mun það
engjagarður verið hafa. Umhverfis
hann var þýft á allstóru svæði, náði
ósléttan frá Sandi suðui' til Lautar
norður, það hét Sauðhúsmór. Aðfara-
nótt 9. júní 1925 (skriðuvorið mikla)
rann gífurlega mikið af leir og sandi
hér niður á flatlendið, fylltist þá Sauð-
húsbrot að kalla, sést nú aðeins móta
fyrir því, hvarf þá Sauðhúsmór með
öllu og garðurinn einnig og er þar nú
alls staðar slétt land. Austan við Sand-
inn, yzt, liggur holt eitt, sem nær niður
að lágu barði við Skáldstaðabakka, ber
það dálítið hærra en umhverfið, það er
í lögun sem hringui', það heitir Hring-
holt og barðið Hringholtsbarð, þangað
er 5 mín. gangur. Á Skáldstaðabakka,
við barðið austan Hringholts, var í
bernsku minni og allt til fullorðinsára
gryfja ein, að öllum líkindum gamall
árfarvegur, hér um bil 3 faðmar að
lengd, 1 faðmur að breidd og Vz faðm-
. ur tæplega að dýpt. í miklum leysing-
um á vorin er áin var í foráttu, flæddi
hún upp á bakkann og rann kvísl úr
henni út með barðinu og í farveg þenn-
an og fyllti hann, hann hét Naflapollur.
Nafn þetta var til orðið með þeim
hætti sem nú skal greina. Þegar bræð-
ur mínir, Bjartmar og Steinþór, voru
unglingar í föðurgarði, um 1910, böð-
uðu þeir sig stundum í polli, ^essum,
tók vatnið þeim í mitti og nefndu þeir
hann Naflapoll. Nú er pol.lur þessi
horfinn — og það fyrir mörgum árum,
hefur áin í sínum framhlaupum fyllt
hann upp af leir og sandi smátt og
smátt, þar sem hann áður Var er nú
slétt og gróið land. — Frá Skáld-
staðavaði, suður á móts við Gantrés í
Hólalandi er Hvammur, vestan við
hann er há brekka, hún heitir
Hvammsbrekka og brún hennar
Hvammsbarð, þangað er 5 mín. gangui'.
Niður við Hvamm að norðan er
Neðsta-Grund, vestur af henni er Mið-
Grund, uppi við Part er Efsta-Grund.
Faðir minn ræktaði grundir þessar og
gaf þeim nafn, áður hétu þær ekki
neinum sérstökum nöfnum, voru að-
eins kallaðar gi’undir, en að"tíann gaf
þeim þrjú nöfn stafaði af því að hann
gróf vatnsveituskurði (2) í þær og þá
skiptust þær auðvitað í 3 parts. Sunn-
an við grundir þessar er Stekkjarskriða
og rétt þar innan við er Hæðin, liggur
hún að Hvammsbarði austur, það er
slétt engjaland, gamalt framhlaup. —
Fyrir árið 1925 var Hvammurinn allur
þýfður að kalla, en skriðuvorið mikla
rann mjög mikið af leir niður í hann og
fyllti flestar lautir, og síðan hefur
einnig runnið við og við í hann, þó
í smáum stíl, og er hann nú á flestum
stöðum orðinn eggsléttur, ágætt sláttu-
vélarland. Frá Hvammi til Jórunnar-
staða lands suður, neðan frá og upp að
mýrlendi, er óslétt land, sums staðar
mjög stórþýft, það heitir Skáldstaða-
mór. Neðst í Skáldstaðamó og austur á
árbakkann er Undirmór, liggur hann
dálítið neðar en aðalmórinn, aðskilur
þá lágt hall.
Norðan við Undirmóinn og út að
Hvammi er Krappi, er þar, eins og
nafnið bendir til, óslétt land — og það
/meira lagi. Á mínum yngri árum sló
ég Krappann oftar en einu sinni með
föður mínum og hef ég aldrei slegið
jafn óslétta jörð og illa viðureignai',
lautirnar eru djúpar og þverhníptar,
sums staðar inn undir sig, var því mjög
illt og seinlegt að koma ljánum að til
að skera grasið á botni þeirra. í sum-
um lautunum vex reyrgresi, ilmar það
unaðslega, man ég að það var tekið og
lagt í fatakistu hjá spariklæðnaði, og
þótti góð angan af þeim mönnum, er í
þær flíkur komnir voru, áreiðanlega
mun betri en lyktin af ilmvatnssull-
inu, sem fólkið, einkum það yngra,
kaupir nú til dags, og það jafnvel smá-
glas fyrir fleiri hundruð krónur.
Ut og fram af Krappa er vað á ánni,
sem kallað er Gantrésvað. Sunnan við
móinn vestast, niður með Jórunnar-
staðalandi, er Fit. Efst á henni standa
steinar tveir eigi alllitlir, en ekki man
ég eftir að ég hafi heyrt nafn á þeim.
Suður í mó er 9 mín. 'gangur. Rétt suð-
vestur af Hæð er Skáldstaðakot, í dag-
legu tali nefnt Kot. Það er lítill hóll,
eru munnmæli, að þar hafi í fyrndinni
byggð verið, en síðar stekkur. Þar eru
þrjú tóftarbrot í röð frá suðri til norð-
urs, tvö þau ytri eru mjög lág og í jörð
niðursokkin að mestu leyti, en aftur á
móti er hið syðsta allgreinilegt, eru þar
dálitlar grjóthleðslur, mun þar stekk-
urinn verið hafa. Umhverfis Kotið hef-
ur garður úr torfi hlaðinn verið, en nú
er hann fyrir löngu horfinn að norðan
og vestan, munu skriður hafa jafnað
hann þai' við jörðu, og Kotið með á
sínum tíma. Eitt er víst, og það er, að á
17. öld (1696?) féll skriða mikil á Kots-
túnið og tók það af með öllu, hún fyllti
og upp stekkinn af grjóti, og því var
hann burt færður og byggður á rima
upp undan Hæðinni. Að austan og
sunnan við Kotið sést garðurinn
greinilega víðast hvar, því að þar hafa
skriður aldrei náð yfir að renna, en
ærið er hann orðinn lágur í loftinu,
nær meðalmanni óvíða meira en í hné.
Stærstur er hann að suðaustan á á að
gizka fimm faðma löngum kafla, rúm-
lega einn faðmur að hæð og allbreiður,
risastór hryggur. Má ætla, að túngarð-
urinn hafi allur svo voldugur verið.
Kotstúnið mun verið hafa þrjár dag-
sláttur að stærð og að öllum líkindum
allt þýft.
í túnfætinum niður við móinn er
tóftarbrot, sést enn votta fyrir veggj-
unum, mun þar fjárhús staðið hafa,
snúið út og suður, tekið, að ég hygg,
20—30 kindur.
Suður í Skáldstaðakot er 7 mín.
gangur.
í suðvestur frá Koti, 3 mín. gang,
liggur holt allbreitt, á því stendur stór
steinn, hann heitir Grásteinn og holtið
Grásteinsholt. Neðan við holtið, en
sunnan Kotsins er Grásteinssund. Þar
var stundum rist húsatorf. Norður frá
Grásteini er Kinnungur, nær hann nið-
ur undir Hæð. Frá Grásteinssundi til
Jórunnarstaða, austur frá mó og upp
fyrir sunnan Grástein, eigi allstutt, eru
Enni, Neðri-Enni og Efri-Enni. Þau
eru deiglend (meira vot að neðan),
með smá þúfum hér og þar. í Neðri-
Ennum er torfrista, en lök er hún og
grýtt, sem annars staðar hér í landinu.
Sunnan við Grástein er Ennasund.
Norður og norðaustur með Ennunum,
að ofan og niðui' með Kinnung að
norðan, rennur lækur, hann sprettur
upp í Toi'fnabalahólum í Jórunnar-
staðalandi, Hann heitir Ennalækur.
Suður og upp í Efri-Enni er 13 mín.
gangur. Ofan við Ennalæk er Háa-
skriða, þangað er 16 mín. gangur. Upp
frá Háuskriðu er Háuskriðugil og
Háuskriðulaut. í norðvestur frá Grá-
steini, 4 mín. gang, er Stekkur, stendur
hann á rima allhátt, sá rimi heitir
Stekkjarrimi. Norðan og austan við
Stekkinn er Stekkjarholt, og sundið
suðaustan við það heitir Stekkjarsund.
í fyrri daga voru þar stöku sinnum
torfuskeklar ristir. Upp af Stekknum
er Stekkjarlág. Hún er votlend. Þar
var torfrista, síðast rist þar sumarið
1923. Frá bænum að Stekk liggur gata,
sem heitir Stekkjargata. Norðan við
Stekkjarrima er Stekkjargil og Stekkj-
argilslækur. Suður og upp að Stekk er
10 mín. gangur. Frá Stekkjargili er 2Vi
mín. gangui' í norður að Arnþórulág,
eigi allstuttu mýrarsundi. Þar er torf-
rista. Umhverfis Arnþórulág er Arn-
þórulágarrimi, og nær hann allt í há-
fjall upp eins og allir aðrir rimar hér
í landinu. Yzt og neðst á honum, en í
suðvestur frá honum, 2Vi mín. gang, er
Réttarhóll, á honum stendur stór
steinn, klofinn í miðju, heitir Klofa-
steinn. Það herma munnmæli, að endur
fyrir löngu hafi fjárrétt staðið norðan
undan hóli þessum, en fyrir henni vott-
ar nú ekki, mun skriða hana aftekið
hafa með öllu, en hvenær það viðborið
hefur veit nú enginn. Utan við Arn-
þórulágarrima er Syðra-Bæjargil og
Syðra-Bæjarlækur. í Syðra-Bæjargili
er Krókur. Næst norður af nefndu gili
er Syðra-Bæjargilstunga. Ofarlega á
henni liggui' hæð ein allhá, með djúp-
um gilskorningi í miðju, þar heitir Gróf
og hæðin Grófarhæð. Þar er smá-
skurður, en djúpt er á honum og mjög
grýtt. Þar tók faðir minn mó árin
1920—1923 fjögur sumur. Upp á Gróf-
arhæð er 12 mín. gangur. Norðan við
Syðra-Bæjargilstungu er Bæjarrimi
áður nefndur. Hann er mjór að ofan og
uppblásinn, en að neðan allbreiður og
að mestu leyti grasivaxinn, en lágt er
það gras ætíð og kyrkingslegt, því að
grunnt er á grjóti á rima þessum og
ærið næðingasamt eins og á öðrum
rimum hér í fjallinu. Utan við Bæjar-
rima er Ytra-Bæjargil og Ytra-Bæjar-
gilslækur, fellur hann niður með
Gamlasáðgarði að norðan og allt aust-
ur í á. Ur honum rennur kvísl í suð-
austur frá norðausturhorni Gamlasáð-
garðs og niður fyrir utan bæinn, hér
um bil tvo faðma frá eldhúsliorninu,
hinn heitir Bæjarlækur og bunan í hon
um Bæjarlækjarbuna. í þá bunu hefur
vatn verið sótt í bæ og fjós frá ómuna-
tíð og fram á þennan dag. í Ytra-Bæj-
argili, nyrzt, 6 mín. gang, er Nýi-
Stekkur. Hann var byggður vorið 1918
af Pétri Tómassyni, sem bjó á Skáld-
stöðum frá 1914—1919. Sumarið 1918
p færði Pétur frá í Nýja-Stekk, þá var
l»' síðast fært frá á Skáldstöðum. Flóða-
6 vorið mikla, 1919, sópaði vatnsflóð ofan
g' af austur,-, suður- og vesturvegg
£ Nýja-Stekks, sums staðar allt að und-
f irstöðum, og hefur hann síðan eigi not-
^ aður verið. Norður af Ytra-Bæjargili
* ofarlega er Ytra-Bæjargilstunga, þar
'í næst Mjóirimi, þá Bræðragil og
( Bræðragilslækur (uppsprettuvatn). —
'4 Neðst í Bræðragili er Sundpollurinn.
‘ Hann var byggður um 1920. Norður frá
i bænum í Bræðragilslæk er Bræðra-
f gilsbuna. Þar var ullin þvegin þau vor
? er Bæjarlækurinn varð sytra ein vegna
f mikilla þurrka og því eigi hægt honum
j í hárið að skola. Þangað var og sótt
J vatn í mat er skriðulækirnir voru
'í miklir og mórauðir, þangað er 3 mín.
; gangur. Næst norður frá Bræðragili er
Geldingurinn. Hann er allur grasi vax-
' inn eins og flestir aðrir rimar hér í
! landinu (og gilinu sum hver). Að neð-
* an liggur hann hátt og er mikill um
j sig, þar heitir Bunga, og mjög er rimi
* þessi breiður og voldugur, enda af
: sumum mönnum stundum nefndur
Breiðirimi. Á norðurbarmi Bræðragils
; standa steinar tveir mjög stórir, hér
i um bil 10 faðmar á milli þeirra; sá efri
, er feiknamikið bjarg og jafnframt tign-
; arlegur og fagur, þeir heita Bræður,
dregur síðast nefnt gil og lækur nafn
af þeim, út og upp að Bræðrum er 5
mín. gangur. Uppi á Bungunni, yzt, eru
tvö tóftabrot, kölluð Sauðhústóftir. —
Mun þar fyrr á öldum sauðahús staðið
hafa, ásamt heytóft lítilli vestan við.
Hefur (sauðunum) geldingunum verið
beitt upp á rimann og af þeim dregur
hann nafn. Syðst og vestarlega á
Geldingarima, nærri uppi við háfjallið,
eru Breiður, ná þær suður í Bræðragil.
Þær eru votlendar, þangað er 13 mín.
gangur. Utan við Geldingarima er
Syðra-Stóruskriðugil og Syðra-Stóru-
skriðugilslækur. Þar hjá er Syðra-
skriðugilstunga. Og yzt, upp frá Stóru-
skriðunni er Ytra-Stóruskriðugil;
skiptir það löndum á milli Skáldstaða
og Kolgrímastaða. Gil þetta er bæði
djúpt og breitt, það er bert og. uppblás-
ið, eintómt grjót, sandur og leir, hefur
það sennilega verið svo síðan á ísöld,
þangað er 9 mín. gangur. Fjallið upp
undan bænum heitir Skáldstaðafjall;
neðst í því er Bratti, þar, í Syðra-Bæj-
argili, er Svartiklettur, þangað er 20
mín. gangur. Upp frá Svartakletti er
Skeið (og Skeiðarbrún); nær hún frá
Þorgerðarhjalla út til Jórunnarstaða-
skálar suður. Á Skeiðinni, rétt sunnan
við Syðra-Bæjargil er Hryggur, upp af
honum og Skeiðinni allri eru Neðri-
Setar, þá Neðri-Melskeiðar (2), þar
ofan við Efri-Setar, þá Efri-Melskeið-
ar (2) og enn ofar er Bláaskeið, nær
hún inn yfir Tröllshöfðagjá í Jórunn-
arstaðalandi, þar suður við landamærin
er Bláaskál og efst Skáldstaðafjalls-
brún.
Fleiri örnefni eru ekki í Skáldstaða-
landi en þau, sem nú eru talin, og læt
eg því hér staðar numið.
Kjartan Júlíusson.