Dagur - 04.03.1959, Blaðsíða 5

Miðvikudaginn 4. marz 1959
D A G U R
5
Verða 27 kjördæmi (ögð niður meS stjórnarskrárbreytingu?
Ræða Gísla Guðmundssonar, alþingismanns, á
fundi Stúdentafélags Reykjavíkur 4. jan. sl.
Herra fundarstjóri!
Háttvirtir áheyrendur!
Ég vil taka jtað fram strax, að ég
mæti hér ekki sem fulltrúi Jtess
stjórnmálaflokks, sem ég starfa í,
enda hefir hann ekkert verið beð-
inn að leggja til framsögumann á
Jressum íundi. Það var stjórn Jressa
félags, sem óskaði Jtess, að ég hefði
liér framsögu í kvöld, ásamt öðrum
manni, og leyíi ég mér að þakka
Jtað ta’kifæri, sem hún liefir gefið
mér til að koma skoðunum mínum
á framfæri. Ég mun einkum ræða
Jtann þátt málsins, sem mér finnst
sjálfum mest ástæða til að ræða, en
ég hirði ekki að hefja hcr, á þessum
stúdentafélagsl'undi, almenna grein-
argerð eða þrætur, um afstöðu
í'lokka 1 þessu rnáli.
Breyting -— bylting-
Tilefni Jressa fundar mun fyrst og
fremst vera: Tillögur Jtær sem nú
eru uppi um að leggja niður öll
kjördæmi landsins, nema eitt, og
taka upp fá stór kjördæmi með
hlutfallskosningu. En kjördæmin
eru nú 28 talsins, 21 sýsla og 7
kaupstaðir.
Mér er tjáð, að nafngreindur
háskólamenntaður maður hér í bæ,
g'ætinn og lögfróður, hafi sagt um
Jtessar tillögur, Jtegar Jjær urðu
kunnar: „Þetta er meira en stjörn-
arskrárbreyting. Þetta er bylting.“
Og þegar ég fór að blaða í göml-
um alþingistiðtndum, Jtar sent
greint er frá meðférð sams konar
mála, sá ég, að Jretta sama orð,
orðið „bylting", hefir einnig þá
komið upp í Ituga manna í sam-
bandi við áfornj um afnám. hinna
gömlu kjördæmá.
Ég skal að svo stöddu látá Jtað
liggja á milli hluta, hvort orðið
„bylting" í Jjeirri merkingu, sem
Jjað er oftast notað í stjórnmálum,
eigi við Jtær breytingar á kjördæma-
skipuninni, sem hér er um að ræða.
En ég ætla að gera tilraun til að
skýra ástæðuna til þess, að mörgum
íslendingum hefir, fyiT og síðar,
fundist breyting af Jjessu tagi, ef að
lögum yrði, nálgast þjóðfélagsbylt-
ingu í landinu.
Vera má, að sumt, sem ég nú segi,
Jjyki útúrdúr, en það stendur a. m.
k. allt í beinum cða óbeinum tengsl-
um við Jjetta mál.
Þjóð og saga.
Rétt er að veita Jjví athygli, að
stofnun og tilvera ríkis er að jafn-
aði — segja má alltaf — bvggð á
sögulegum rökum fyrst og fremst.
Sjálfstætt ríki er að jafnaði til vegna
Jjcss, sem hefir verið að gcrast í
landinu í langan tíma. Vegna Jjcss
— oftast — að í landinu hefir skap-
azt sérstök þjóð, sem byggir landið,
Jjjóðmenning og Jjjóðtunga, Jjjóðar-
atvinnuvegir og þjóðarstofnanir,
scm vinna sér viðurkenningu. Mörg
ríki hafa risið á legg í seinni tíð
vegna Jjess, til viðbótar, að Jjau
höfðu einlivern tíma áður verið
sjálfstæð ríki, Jjótt sjálfstæðið hcfði
glatast um Iengri eða skemmri tíma.
Eilt Jjeirra er ísland.
Af Jjessu leiðir Jjú líka, að sér-
hver Jjjóð, sem stofnað hefir sjálf-
stætt ríki, getur lent í hættu, ef hún
helcliir þannig á- málum, að liin
sögulégu riik, sem leiddu til sjálf-
stæðis og ríkismyndunar, eru ekki
lengur fyrir liendi. Því er Jjað, að
Jjjóðareinkenni ber að varðveita,
eftir Jjví sem kostur er á, og viðhlít-
andi getur talizt, Jj. e. a. s. þau
þjóðarcinkenni, sem máli geta
skipt í Jjessu sambandi.
Og hver eru þau Jjá, þessi þjóðar-
einkenni íslendinga, eða þjóðararf-
ur, sem gætt hefir verið eða nauð-
syn ber til að gæta, Jjetta, sem að-
greinir þessa Jjjóð frá öðrum þjóð-
um og gerir hana að persónu meðal
þjóðanna? Það er margó, og verður
ekki talið svo að tæmandi sé. Ég
nefni tunguna, bókmenntirnar, rím-
listina, minjar og helgidóma, siði og
venjur margs konar, örnefni og
sögustaði. Ég nefni hina fornu at-
vinnuvegi þjóðarinnar og Jjað, sem
kalla mætti sambúðarhætti lánds og
þjóðar — og eiginleika, sem með
fólkinu búa, Jjað sem stundum eru
kallaðar fornar dyggðir. Slíkt má
lengi telja. Og í Jjessu sambandi vil
ég nefna hið forna þjóðskipulag
lslendinga, sem staðið hefir að veru-
legu leyti um aldaraðir og stendur
enn á sinn hátt, eins og minjar
fornra mannvirkja, Jjannig að enn
má kenna- svipinn sama, þótt sumt
sé hrunið eða úr skorðum fært.
Þetta forna þjóðskipulag, eða minj-
ar Jjess, á sér enn rík ítök í ltugum
fjölda manna um land allt, af Jjví
að það er hluti af hinum dýrmæta
Jjjóðararfi, en einnig af öðrum
ástæðum, sem ég kem að síðar.
Þjóðveldið og sjálfstæði
héraðanna.
Ég vil minna á það, að Jjjóð-
veldið, sem stofnað var á Þingvöll-
um árið 930, var í rauninni sam-
bandsríki hinna 39 goðorða. Innau
þjóðveldisins mynduðu Jjessi sömu
goðorð minni sambandsríki, þingin,
eu í hverju þingi voru 3 goðorð,
Jjannig, að þingin voru 13 talsins,
og Jjó líklega stundum raunveru-
lega fleiri. Þótt öll væri Jjessi ríkis-
bygging nokkuð laus í sniðurn ber
ótvírætt að skoða hana á þennan
hátt. Rétt er að hafa Jjað í huga
alveg sérstaklega, áð öldum saman,
eða allan Jjjóðveldistímann að
minnsta kosti, voru smáríkin, goð-
orðin og Jjingin, tiltölulega sterk-
ari en ríkisheildin. í sambandsríki
hinna sjálfstæðu goðorða og þinga,
komust íslendingar til þroska sem
Jjjóð. Og í gegnum aldirnar hefir
íbúum hinna fornu byggðarlaga
verið andi þjóðveldisfyrirkomulags-
ins í blóð borinn.
Hin sjálfstæðu goðorð voru að
vísu fýrst og fremst ættasamfélög,
ættaríki. Sjálfstæðisvitund þéirra
byggðist þannig að verulegu leyti
á uppruna landnámsmanna.
En staðhættir i landinu lögðust
á sömu sveif. I stóru landi lítillar
þjóðar varð lítið um samgöngur á
landsvísu. Fjöll, heiðar og vötn
urðu að eins konar ríkislandamær-
um, Jjótt öll væri Jjjóðin af sama
stofni, talaði sömu tungu og ætti
sér sameiginlegt Jjing á einum stað
í nokkra daga einu sinni á ári.
A hinum myrku öldum niður-
lægingarinnar glataðist smám sant-
an meira og meira af sjálfstæði ís-
lendinga. Goðorð Jjau, er fyrrum
áttu vorþing saman, urðu að sýsl-
um, og mörkin breyttust nokkuð.
Þessir lornu sjálfstæðu ríkishlutar
höfðu stundum yfir sér útlenda
valdsmenn. Alþingi varð svipur hjá
sjón og að lokum lagt niður. Sömu
leið fóru biskupsstólarnir á Skál-
holti og á Hólum. En Jjað mun
rnega fullyrða, að aldrei liafi sjálf-
stæði héraðanna orðið minna en
sjálfstæðið við Öxará. Þvert á móti.
Endurreisn Alþingis.
Og Jjegar að Jjví kom á 19. öld
að endurreisa Alþingi og Jjar með
liina fornu ríkisheild, þá var Jjað
auðvitað í vitund manna ekki nerna
sjálfsagt, að um leið yrði endurvak-
ið sjálfstæði hinna fornu héntða.
Sjált’ skyldu þau, hvert fyrir sig,
velja sér iulltrúa, einn eða tvo, til
að bera frant sín mál á hinu nýja
AlJjingi. Hittir eldri kaupstaðir,
þéttbýlislandnám nýs tíma, fengu
sama rétt. Kjördæmaskipunin var
reist á sögulegum rökum, í anda
Jóns Sigurðssonar og samherja hans,
sem jafnan töldu hin sögulegu rök
duga bezt í baráttunni fyrir sjálf-
stæði landsins. Sýslurnar urðu kjör-
dæmi, og kjördæmin svöruðu Jjann-
ig til hinna fornu þinga með Jjeim
breytingum, sem d Jjeim hafði orð-
ið með sögulegri þróun. Sýslurnar
eru nú nokkuð fleiri en þingin, því
að sýsla svarar stundum til eins eða
tveggja goðorða í stað Jjriggja, eins
og [jau voru í Jjingi á Jjjóðveldisöld.
En liið nýja Alþingi hlaut ekki
aðsetur við Öxará, heldur í Reykja-
vík, og var þar með að verulegu
leyti lagður grundvöllur að vexti
hennar umfram aðra kaupstaði.
Talið er, að Jón Sigurðsson hafi
ráðið miklu urn þá ráðstöfun. Vera
má, að hann hafi Jjá ekki grunað,
að vöxtur Jjessa kaupstaðar myndi
á næstu öld verða svo mikið stjórn-
skipulagsvandamál, að til orða
kæmi að svipta hinar fornu byggðir
íslands sjálfstæði sínu og liefð-
bundnum landsréttindum.
En Jjað er einmitt Jjetta, sem
mörgum, ekki sízt í héruðunum
sjálfum finnst, að gert verði, ef
tillögur Jjær, sem boðaðar hafa
verið um afnám kjördæmanna,, ná
fram að ganga. Þannig lítur fjöldi
manna ttm land allt á Jjetta mál.
Þess vegna finnst ýmsum, Jjjóð-
skipulagsbylting í aðsigi. Ég segi:
Jjví fer ekki fjarri að svo sé.
Stór ríki og smá.
Ur heimi nútímans bætast mönn-
um ný rök í Jjessu máli. Er Jjað
ekki svo, spyrja menn, að hið
smæsta ríki af smáum og hið stærsta
af stórum eigi hvort fyrir sig full-
trúa á Jjingi hinna sameinuðu
jjjóða? Fer Jjá vel á því, spyrja
menn, að Jjetta smæsta ríki af smá-
um, banni fámennri sýslu eða kaup-
stað að senda á Jjjóðþing sitt þann
eina fulltrúa, sent Jjar hefir jafnan
átt sæti, á sama tíma, sem það er
látið óátalið af öllum, að önnur
byggðarlög eigi Jjar marga fulltrúa?
Einhverjum kann að Jjykja Jjetta
hláleg spurning og naumast svara
verð. En ætli Jjað séu ekki líka ein-
hverjir til úti í heimi, sem Jjykir
Jjað hlálegt af 170 þúsund mönnum
að vilja fyrir hvern mun vera sjálf-
stæð Jjjóð, enda Jjótt Jjeir væru það
fvrr á öldum?
Smáríkið hefir sín rt»k, Jjegar til-
veruréttur Jjess er dreginn í efa.
Það svarar fullum hálsi, jafnvel þótt
stórveldi á atómöld eigi í hlut.
Allir Jjekkjum við íslendingar Jjessi
rök og erum Jjeim samjjykkir.
Eigum við þá ekki að hlusta,
Jjégar bvggðarlag, hvort sem Jjað er
sýsla eða kaupstaður, sem óskar
eftir að takmarkað sjálfstæði og
dýrmætur hefðbundinn réttur verði
ekki frá Jjví tekinn, ber fram sömu
rök? Ég segi: Jú, við eigum að
hlusta. Við eigum ekki að skella við
því skollaeyrum, þegar menn vilja
halda rétti sínum eða lífshagsmunir
eru í veði.
Landssambönd og fólög.
Enn má benda á hliðstæður í
þessu máli. Við könnumst öll við
svonefnd landssambönd margra fé-
laga, stórra og smárra, hér á landi,
og. landsfundi slíkra samtaka, sent
hafa æðsta vald í málefnum Jjeirra.
Það Jjykir yfirleitt hlýða, að hvert
sambandsfélag, hversu fámennt sem
það er, eigi að minnsta kosti einn
fulltrúa ú slíkum fundi. Önnur eiga
kannske fleiri. En litla félagið hefur
tiltölulega rneiri rétt en hin. Ann-
ars liefði Jjað engan rétt. Er það þá
svo fráleitt, þó að fámennt liérað
telji sér nauðsyn að eiga fulltrúa út
af fyrir sig á þingi Jjjóðarinnar? Og
er ekki nóg að fjölga þingmönnum
upp í 60, eins og nú er talað um —
með tilliti til fjölmennra staða? —
Þarf líka að taka hina sérstiiku full-
trúa af gömlu kjördæmunum?
Jafnvægi í byggð landsins.
En nú munu rnenn spyrja: Erti
hér þá nokkrir lífshagsmunir í veði?
Nú í seinni tíð hefur Jjjóðin valið
sér nýtt kjörorð til viðbótar þeim,
sem fyrir voru, og undir Jjetta k jör-
orð hafa ménn tekið um land allt,
einnig hér í Reykjavík. Þetta kjör-
orð er: jafnvtrgi i byggð landsins.
Það, sem felst í Jjessu kjörorði, er,
að stuðlað sé að Jjvj', að þjóðin haldi
áfram að byggja land sitt allt, það
sem byggilegt telst, og nytji gæði
Jjess sem víðast, bæði landið sjálft
og miðin umhverfis það. — Þetta
gerðu landn.ámsmenn í öndverðu
og helguðu þjóðinni þannig þann
rétt til landsins alls. sem nú er við-
urkenndur af öðrum Jjjóðum. — I
kjörorðinu felst það, að Jjjóðfélagið
stuðli að Jjví fyrir sitt leyti, að at-
vinnulíf eflist um land allt með
Jjað fyrir augum, að komið verði
í veg fyrir, að fólk telji sér nauðsyn
að flýja átthaga sína og óðul og láta
verk sín og liðinna kynslóða verða
eyðileggingunni og gleymskunni að
bráð. Að jjeirri stefnu, að stuðla að
jafnvægi í byggð landsins, sem er
raunar ekki ný stefna, hníga sterk
rök, menningarleg rök, [jjóðleg rök,
en einnig efnahagsleg rök. Benda
má á gliigg dæmi [jess, að hún geti
verið hagkvæm fyrir Jjjóðarbúskap-
inn. Við rannsókn kemur í ljós, að
sum fámenn sjávarþorp hafa mjög
mikil framleiðsluafköst rniðað við
íbúafjölda, sem meðal annars stafar
af Jjví, að tiltölulega liár hundraðs-
hluti íbúanna vinnur að framleiðsl-
unni. Sams konar dæmi hygg ég að
nefna megi úr sveitum, og af sömu
ástæðum. Fyrir hina fjölmennu og
vaxandi höfuðborg hefur stefna
Jjessi líka sína kosti, Jjví að of mikil
fjölgun í borginni skapar lítt við-
ráðanleg vandamál, sem stjórnend-
ur borgarinnar Jjekkja og skilja
sennilega manna bezt.
Andstaða gegn jafnvægis-
stefnunni.
Það er engin tilviljun, að einmitt
um sama leyti í vetur og byrjað var
að boða afnám kjördæmanna, tóku
að hevrast raddir um Jjað í blöðum,
sent eru hlynnt Jjessari breytingu,
að ójjarflega miklu fé hafi verið
varið til framkvæmda í dreifbýlinu,
í sveitum eða í fámennum kaupstöð
um og þorpum. A þessu þyrfti að
verða breyting, sögðu Jjessar raddir
í blöðunum. Og ráðið til Jjess að
koma breytingunni í kring, lét ekki
á sér standa. Það mun nú teljast
fyrir hendi, ef Jjing og Jjjóð vill á
það fallast.
Með [jví að svipta sýslur og kaup-
staði hinum sérstöku fulltrúum og
talsmönnum, sem Jjessi byggðarlög
nú hafa á Alþingi, er stórlega dreg-
ið úr líkunum fyrir því, að unnið
verði að jafnvægi í byggð landsins.
Það, sem ég nú segi, þarf ekki skýr-
ingar við. En skylt er að benda á
þessa staðreynd í málinu.
Til eru menn, sem frá öndverðu
hafa talið jaf ívægisstefnuna ranga,
menn, sem sjá ekkert athugavert við
Jjað, Jjó að ilest vinnandi fólk í
sjávarþorpi norður eða austur á
landi verði að leita sér atvinnu
annars staðar h.álft árið eða vera
iðjulaust að öðrum kosti, menn sem
vilja draga úr ræktun og öðrurn
landbúnaðarframkvæmdum, þé> að
Jjað liggi í augum uppi, að eftir
stuttan tíma nægir þjóðinni ekki sú
framleiðsla, sem nú er á Jjeirn 6000
jörðum, sem í sveitum landsins eru,
menn, sem hneykslast ú því, að
bvggt skuli hafa verið frystihús og
síldarverksmiðja við cina beztu
höfn Vestur-Evrópu, af Jjví að bær-
inn, sem stendur við Jjessa höln, er
ennjjá fámennur. Ég dreg ekki í
efa, að Jjeir, sem svona hugsa, vilji
þjóðinni vel á sinn hátt. Frá Jjeirra
sjónarmiði er afnám kjördæmanna
góð ráðstöfun. En Jjeir, sem vilja
jafnvægi í byggð landsins, hafa á-
stæðu til að hugsa sig um — hvar
sem þeir hafa skipað sér í stjórn-
málaflokk til þessa.
Álit Tryggva Þórhallssonar.
Tryggvi heitinn Þórliallsson, þáv.
forsætisráðherra, sagði fyrir 28 ár-
um:
„Ég fullyrði, að núverandi kjör-
dæmaskipulag hafi flutt héruðun-
um titi um land hinar mestu hags-’
bætur.
Þingmenn hinna einstöku kjör-
dæma hafa í mörgum tilfellum ver-
ið hinir allra Jjörfustu forgöngu-
menn um brýnustu nauðsynjamál
héraðanna.
Hið nána persónulega samband,
sent verður milli kjördæmisins og
Jjingmannsins, sem af alhug setur
sig í fylkingarbrjóst um að full-
nægja réttmætum kröfum frá hér-
aðsins hálfu, Jjað kemur miklu góðu
til leiðar.“
Þetta sagði Tryggvi Þórhallsson
árið 1931, en einnig Jjá var stefnt
að afnámi kjördæmanna eins og nú.
Ef kjördæmin verða lögð niður.
Með afnámi kjördæmanna glatast
að verulegu leyti Jjeir möguleikar
sent verið hafa á samstarfi þing-
manns og kjósenda. Og aðstaða
Jjingmannsins til Jjess að afla sér
traustrar Jjekkingar á staðháttum og
Jjörfum í kjiirdæmi sínu versnar að
sama skapi. Sama er að segja um
aðstöðu fólks til Jjcss að skýra mál
fyrir þingmanni sínum og njóta að-
stoðar lians við lausn mála af ýmsu
tagi, sem ekki verða leyst að fullu
heima fyrir, en oft standa í beinu
eða óbeinu sambandi við löggjöf
eða landstjórn.
Eins og nú er háttað kjördæma-
skipun og hefur verið, er óhætt að
fullyrða, að flestir kjördæmakosnir
þingmenn verði mjög vel kunnugir
í kjördæmum sínum, einkum Jjeir,
sem lengi sitja á þingi fyrir sania
kjiirdæmi. Margir Jjingmenn hafa
frá öndverðu átt heima í kjördæm-
um sínum eða alizt Jjar upp. En
jafnvel þótt svo sé ekki, verður Jjó
kunnugleikinn mikill. Qg á Jjennan
hátt hygg ég að bezt sé fyrir Jjví séð,
að Alþingi í heild öðlist staðgé)ða
þekkingu á landshögum. Það var
lengi siður, að [jingmaður héldi ár-
lega leiðarjjing i hverjum hreppi,
þar sem um sýslukjördæmi er að
ræða, og nokkuð er um Jjað enn.
Með liinni fyrirhuguðu nýskipan
hljóta slík fundarhöld að leggjast
niður með öllu.
Það gefur auga leið, að í kjiir-
dæmi, sem nær yfir hálfan eða
heilan landsfjórðung, eins og nt'i er
talað um, er mjög hætt við, að af
hálfu Jjingmannanna verði minnst
samband við hinar afskekktústu og
fámennustu byggðir, og að Jjá verði
út undan að sinna málum þeirra.
Fyrir Jjær byggðir getur þetta haft
meiri og alvarlegri afleiðingar en
menn nti almennt gera sér grein
fyrir. En einnig fyrir fólk, sem á
heima í hinum fjölmennari byggð-
um, getur skortur þingmanna á
kunnugleika og staðarþekkingu
orðið afdrifaríkur.
Þingmennirnir sjálfir munu fljót
lega finna hverjum erfiðleikum Jjað
er bundið að vera fulltrúi fyrir
stórt sameiginlegt kjördæmi margra
byggðarlaga, ef rækja skal þing-
mannsskyldu á svipaðan hátt og nú
er gert í minna kjördæmi, og jafn-
vel Jjótt Jjar verði nokkur breyting
á frá því, sem nú er. — Sennilega
reyna ýmsir Jjingmenn að leysa
Jjennan vanda á þann hátt, að gefa
aðallega eða eingöngu auga þéim
málum, sem hinir aðsópsmestu
flokksmenn þeirra í kjördæmi liafa
Framhald á 7. síðu.