Dagur - 03.06.1976, Blaðsíða 2

2
Jakob Frímannsson,
fyrrv. kaupfélagsstjóri.
JAKOB FRÍMANNSSON:
MINNST HALLGRÍMS KRISTINSSONAR
Á 90 ÁRA AFMÆLISFUNDIKEA
1. JÚNl 1976
Góðir áheyrendur.
Kaupfélagsstjórinn okkar, Val-
ur Arnþórsson, hefur beðið mig
að segja nokkuð um Hallgrím
Kristinsson, fyrsta raunveru-
lega framkvæmdastjóra Kaup-
félags Eyfirðinga og fyrsta fram
kvæmdastjóra Sambands ís-
lensk-ra samvinnufélaga. En
Hallgrímur Kristinsson var ekki
aðeins fyrsti framkvæmdastjóri
KEA og SÍS, heldur og sá mað-
ur, sem óhætt er að telja braut-
ryðjanda samvinnuhreyfingar-
innar á íslandi í þeirri mynd,
sem hún hefur enn í dag, og sá
maður, sem sú hreyfing stendur
í stærstri þakkarskuld við.
Mér er Ijúft og skylt að reyna
að verða við þessari bón kaup-
félagsstjórans, ekki síst þar sem
ég mun vera annar af tveimur
þeirra starfsmanna KEA, sem
voru fastráðnir í þjónustu á
þeim tíma, er hann stjórnaði
Kaupfélagi Eyfirðinga, og enn
eru á lífi. Því miður átti ég
ekki því láni að fagna, að vera
lengi í starfi undir stjórn hans
og handleiðslu. Fyrst kynntist
ég honum, þegar ég hóf starf
sem búðarmaður hjá KEA vor-
ið 1915, þá nýbúinn að Ijúka
gagnfræðaprófi frá skólanum
hér á Akureyri. Og þá minnist
ég atviks, sem sýnir glöggt, hví-
líkur öðlingur og drengur Hall-
grímur Kristinsson var. Hann
var þá fyrir nokkru tekinn við
starfi erindreka Sambandsins
og því mjög mikið fjarverandi
frá sínu kaupfélagsstjórastarfi.
En hvorki gleymdi hann félag-
inu né starfsmönnunum. Svo
bar til, að Kristín Jónsdóttir list
málari frá Arnarnesi hafði mál-
að mynd af Akureyri, og þetta
sama ár gáfu vinir og samstarfs
menn Hallgrími myndina. f árs-
lok var hann staddur úti í Kaup
mannahöfn, og þar lét hann
gera litlar eftirmyndir í póst-
kortsstærð og sendi heim. Ég á
enn kortið, dagsett á gamlárs-
dag 1915, sem hann sendi mér
stráknum, 16 ára gömlum, með
þessum texta, skrifuðum með
hans glæsilegu rithönd: „Kæri
vinur! Alúðarþökk fyrir jóla-
gjöfina, óverðskuldaða samúð,
vinarþel og hughlýju. Mynd
æskustöðvanna mun ávallt
minna mig á samveru okkar og
samvinnu og fylla huga minn
með þakklæti. Innileg kveðja og
ósk um gleðilegt nýjár og gæfu-
ríka framtíð.“ Svona var Hall-
grímur, og hann lét þetta ekki
nægja, kortinu fylgdi peninga-
gjöf, meiri upphæð en ég hafði
áður eignast.
Aðrar minningar mínar um
Hallgrím, þó stopular séu,
vegna fjarvista hans, eru mér
mjög ferskar og lifandi enn
þann dag í dag.
í hvert sinn, er hann kom til
Akureyrar á þvf tímabili, er ég
starfaði fyrst hjá KEA, minnist
ég þess, að hann talaði mikið
við okkur starfsmennina, sem
þá höfum verið fastráðnir 10—
12. Var þá ekki verið að reikna
með ákveðnu klukkutímastarfi
daglega. Unnið var, þegar á
þurfti að halda, hvort sem var
að degi eða kvöldi, og þegar
búið var að loka búðinni klukk-
an 8, var jafnan sest inn á skrif-
stofu til að spjalla um störf lið-
ins dags og það, sem framundan
var næsta dag. Þegar Hallgrím-
ur Kristinsson var í heimsókn,
man ég, að þessar kvöldumræð-
ur voru mjög skemmtilegar og
fróðlegar fyrir okkur starfs-
mennina. Hann sagði frá ferð-
um sínum innanlands og er-
lendis. Skýrði frá helstu við-
burðum og framkvæmdum hjá
kaupfélögunum, er þá voru að
rísa á legg um land allt, og frá
því er hann sá og kynntist er-
lendis, bæði hjá einstökum
kaupfélögum og samvinnusam-
böndum á meginlandi Evrópu
og í Bretlandi. Hallgrímur hreif
okkur starfsmennina alla með
eldlegum áhuga sínum, mælsku
og skýrri frásögn af öllu því,
er hann hafði séð og kynnst, og
því, hvernig hann hygðist berj-
ast fyrir hinni miklu hugsjón
sinni, að koma á fót sterkum
samtökum allra starfandi kaup-
félaga landsins og stofna ný
félög, þar sem æskilegt væri.
Gera þannig félagsmenn og alla
þjóðina þátttakendur í sam-
vinnustarfinu og með því fjár-
haglega sjálfstæða eftir því sem
samvinnuhugsjóninni yxi fiskur
um hrygg í verslun og viðskipt-
um, bæði hvað vörukaup snerti
erlendis frá og jafnframt sölu
innlendra afurða hérlendis og á
erlendum markaði. Þótt langt
sé liðið, síðan ég tók þátt í þess-
um kvöld-umræðum Hallgríms
Kristinssonar, minnist ég glöggt
samverustundanna með honum
og þakka þann áhuga, sem hann
vakti hjá mér og hinum fá-
menna starfshópi fyrir hugsjón
samvinnunnar, sem æ síðan
hefur verið mér og fjölda
gamalla lærisveina Hallgríms
leiðarstjarna í lífi og starfi.
Kaupfélag Eyfirðinga naut
ekki forystu Hallgríms í eigin
málum félagsins, eftir að hann
sagði af sér kaupfélagsstjóra-
starfi og tók alfarið við for-
stjórastarfi SÍS 1918. En hans
mun þó ávallt verða minnst í
hugum okkar Eyfirðinga sem
hins unga, fjörmikla og glaða
forystumanns, sem heillaði alla,
er kynntust honum í eigin
persónu, eða af ritum hans um
samvinnumál. Hann var ekki
aðeins ljúfur og ástsæll hús-
bóndi, heldur og skeleggur og
djarfur framkvæmdastjóri, sem
allir, jafnt erlendir sem inn-
lendir bankar og lánadrottnar,
báru fyllsta traust til.
Ævisaga Hallgríms Kristins-
sonar hefur ekki enn komið út,
en nokkuð er síðan Samband
ísl. samvinnufélaga lét skrifa
Hallgrímur Kristinsson,
fyrsti framkvæmdastjóri KEA.
hana, og nú er að mestu lokið
undirbúningi að útgáfunni á
vegum Bókaforlags Odds
Bjömssonar, og mun bókin
koma út í haust. Þótt ævisaga
Hallgríms sé þannig á næsta
leiti tel ég rétt að geta nokk-
urra þátta úr ævi hans nú undir
lok máls míns og geta umsagna
nokkurra samtíðarmanna og
vina. Svo vill til, að við erum
ekki aðeins að halda upp á
níræðisafmæli KEA, heldur
skortir nú ekki nema nokkrar
vikur til 100 ára afmælis Hall-
gríms. Hann var fæddur í Öxna
fellskoti í Saurbæjarhreppi í
Eyjafjarðarsýslu 6. júlí 1876.
Foreldrar hans voru Hólmfríður
Pálsdóttir og Kristinn Ketils-
son bóndi. Fluttist Hallgrímur
með foreldrum sínum á aðra
bæi í sama hreppi og var með
þeim eða í vinnumennsku fram
um tvítugt, en þá komst hann
í Möðruvallaskólann og braut-
skráðist þaðan 1898. Hann var
mikill námsmaður, kallaður í
skólanum Hallgrímur hvassi.
Hann kvæntist Maríu Jónsdótt-
ur Davíðssonar í Reykhúsum,
systur Davíðs á Kroppi, og eign
uðust þau fjögur börn, þrjá
drengi og stúlku, og eru þau
öll á lífi. Það gerðist svo allt í
senn 1902, að Hallgrímur flutti
heimili sitt í Reykhús, þar sem
hann átti bú síðar, gerðist amts-
skrifari á Akureyri hjá Páli
Briem og varð stjórnandi Kaup
félags Eyfirðinga. Fyrir áeggjan
Páls amtmanns fór Hallgrímur
til Danmerkur 1904 og kynnti
sér samvinnumál. Gerðist hann
síðan brautryðjandi sölufélag-
anna hérlendis með viðreisn
Kaupfélags Eyfirðinga og um-
byltingu á skipulagi þess. Áður
er greint frá erindrekstri hans
fyrir Sambandið, en frá árs-
byrjun 1918 og til dauðadags
30. janúar 1923 var hann for-
stjóri þess.
Hallgrímur var á lista
„Óháðra bænda“ við landskjör-
ið til Alþingis 1916, en til sam-
taka þeirra, er stóðu að þessum
lista, má rekja upphaf Fram-
sóknarflokksins. Hallgrímur
átti sæti í miðstjórn hans, og í
landskjörinu 1922 var hann í
2. sæti á lista flokksins og varð
þá varamaður Jónasar Jónsson-
ar á Alþingi, en ekki kom til
þess, að hann tæki þar sæti.
Hann átti sæti í stjórn Lands-
verslunarinnar, meðan hún
starfaði á stríðsárunum og litlu
lengur, var og í innflutnings-
nefnd, fulltrúi landsstjórnar-
innar í stjórn Eimskipafélags
íslands og um hríð í stjórn Bún
aðarfélags íslands og Sjóvá.
Hann var einn af helstu hvata-
mönnum að stofnun Tímans
1917.
Þess má geta til gamans, að
þegar Lénharður fógeti var
fyrst settur á svið á Akureyri í
febrúar 1914, þá lét Hallgrímur
sig ekki muna um að taka að
sér aðalhlutverkið, Lénharð
sjálfan, og fékk lofsamlega
dóma. Mun sýningin öll hafa
gengið vel og snurðulaust, þó
minna væri til kostað og í borið
en hjá sjónvarpinu í fyrra.
Jónas Þorbergsson minnist
Hallgríms svo í Degi: „Hann
var lágur vexti, kvikur í hreyf-
ingum, mesti fjörmaður og
starfsmaður. Fríður sýnum,
dökkhærður og dökkbrýnn,
augun snör og skutu eldi. Hvers
manns hugljúfi og vinsæll jafnt
af skoðanabræðrum sem and-
stæðingum." I íslendingi sagði
Gunnlaugur Tr. Jónsson: „í
framgöngu var Hallgrímur hið
mesta prúðmenni og mjög vel
til vina. Hann var skemmtinn
og fjörugur í viðræðum og höfð-
ingi að rausn. í baráttunni fyrir
áhugamálum sínum, og hún var
oft hörð, sýndi hann þá leið-
togahæfileika, sem ekki einasta
komu fylgismönnum hans til að
trúa á hann, heldur vöktu jafn-
framt virðingu andstæðinganna;
þeir fundu, að þar var við heið-
arlegan andstæðing að etja og
góðan dreng.“
„Það var líkast því sem ein-
hverja birtu legði af för hans,
sem eyddi þokunni og sinnu-
leysinu í kring um hann,“ segir
Brynjólfur Árnason í Lögréttu
og bætir við: „Það var líf og
vinnugleði og þróttur í starfinu
£ þá daga, meðan Hallgrímur
var að leggja undir sig Eyja-
fjörð.“ Og Jónas Jónsson segir
í Tímanum: „Hann tók við
Kaupfélagi Eyfirðinga með 8000
króna ársveltu og skilaði því
eftir 10 ár sem stærstu verslun
á landinu. Hann hafði mikið
skapandi afl, eins konar lista-
mannagáfu, afarmikla samúð
með mönnum, einkum þeim er
áttu erfitt, gæddur óbifanlegri
festu og drengskap til að vinna
að því, sem hann áleit rétt og
gott.“
Góðir fundarmenn!
Ég hef þá orð þessi ekki öllu
fleiri. En af þvf sem ég hef sagt,
bæði frá eigin brjósti og í aðra
vitnað, þá vona ég, að mönnum
sýnist við hæfi sú ákvörðun
Kaupfélags Eyfirðinga á aðal-
fundi þess 1960, að láta gera
myndastyttu af Hallgrími Krist-
inssyni og fá henni stað fyrir
enda Grófargils á Garðstúni.
Hallgrímur var og er lifandi
tákn þeirra hugsjóna, sem við
höfum barist fyrir og menn
munu helga krafta sína í fram-
tíðinni til gagns og góða fyrir
eyfirskar byggðir og allt landið.
Ég hefi nú með nokkrum orð-
um rakið minningar mínar og
nokkurra samtíðarmanna um
Hallgrím Kristinsson á þeim
árum, er hann bar höfuð og
herðar yfir sína samstarfsmenn
og mestur ljómi stóð af honum
í íslensku samvinnustarfi.
Mikið hefir verið rætt og rit-
að um störf og framkvæmdir
samvinnufélaganna um land
allt og ekki síst um stærsta fé-
lagið — Kaupfélag Eyfirðinga
— sem við minnumst nú á þess-
um 90 ára afmælisdegi. Ég sé
ekki ástæðu til að ræða hér um
hina glæsilegu sögu þess félags
allt frá dögum Hallgríms Krist-
inssonar, en ekki get ég þá látið
hjá líða að þakka félaginu og
félagsmönnum öllum fyrir öll
árin, sem ég átti því láni að
fagna að lifa og hrærast daglega
í nánu sambandi og starfi með
öllu þess starfsliði. Eignast vin-
áttu þessa stóra hóps og njóta
trausts hans og velvildar, sem
ætíð var mér svo mikils virði.
Sama máli gegnir og með félags
mennina og viðskiptamennina,
sem ég kynntist meira og minna
á þessum nær tveim þriðju hlut
um aldar.
Að lokum vil ég færa Kaup-
félagi Eyfirðinga alúðarfyllstu
og hugheilustu heillaóskir í til-
efni 90 ára afmælisins. Óska
því, framkvæmdastjóra þess og
öllu starfsliði brautargengis og
áframhaldandi vaxtar í starfinu
fyrir samvinnuhugsjónina og til
heilla og hamingju fyrir Akur-
eyri, Eyjafjörð og alla íslensku
þjóðina.
Megi gæfa og guðs blessun
fylgja störfum Kaupfélags Ey-
firðinga á ókomnum árum og
öldum. □
Jakob Frímannsson, einn af farsœlustu leiðtogum samvinnu-
manna landsins, flutti ávarp það á hátíðafundi Kauþfélags
Eyfirðinga 1. júní sl. sem hér fylgir. Jakob helgaði sam-
vinnuhreyfingunni lirajta sína á langri starfsœvi. Hóf hann
störf hjá KEA 1918, varð fulltrúi félagsins 1924 og kaup-
félagssljóri frá 1940 til 1971. Hann var einnig um árabil
stjórnarformaður Sambands islenskra sa^nvinnufélaga, bœj-
arfulltrúi á Akureyri í áratugi og lieiðursborgari, og til fjöl-
margra annarra trúnaðarstarfa kvaddur. Kona hans er Borg-
hildur Jónsdóttir og búa þau í Þingvallastræti 2, Akureyri.