Dagur - 03.06.1976, Blaðsíða 7

7
Hún levsti fjötra af fólki
Séð yfir hluta SÍS-verksiniðianna á Gleráreyrum. (Ljósm.: Fr. Vestm.)
Fyrir miðja síðustu öld reyndu
bændur í Fnjóskadal að koma
á samtökum til að semja við
kaupmenn um verslun heilla
sveita, og ná þannig hagstæðari
verslunarkjörum. Síðar reis ný
alda meðal þjóðarinnar um
bætta verslunarhætti, svo sem
stofnun Gránufélagsins, Versl-
unarfélagsins við Húnaflóa og
Verslunarfélagsins í Reykjavík
ber vitni. Markmið þessara fé-
laga vap að versla beint við út-
lönd, án milligöngu kaupmanna.
Þessi félög mörkuðu spor í
verslunarsögunni, en urðu ekki
langlíf, meðal annars vegna
ýmiskonar óhappa og vegna
hinna auðveldu mótleikja kaup-
mannanna.
Tilraunir bænda í Fnjóska-
dal, og stofnun Gránufélagsins
og fleiri skyldra félaga, voru
sprottnar af þörfinni til að losna
úr verslunaráþján. Fólk gerði
sér glögga grein fyrir ófrelsinu
og hafði manndóm til að reyna
nýjar leiðir í viðskiptamálum.
Það var þó ekki fyrr en auk-
inn félagsþroski, dirfska og nýir
straumar skipuðu fólki £ órofa
fylkingu undir merki samvinn-
unnar, að tímamót urðu. Sam-
hliða hófst með þjóðinni mikil
menningarsókn á mörgum svið-
um. Menn efldust við það, að
gera sér fulla grein fyrir versl-
unaránauðinni; við hvaða öfl
var að fást í því efni og vildu
ekki lengur una þeim hlekkjum
viðskipta og verslunar, er þeir
og forverar þeirra höfðu orðið
að bera. Þeir voru loks reiðu-
búnir að leggja til atlögu við
það vald, sem bjó fólki þessa
ánauð.
Þingeyingar stofnuðu fyrsta
kaupfélag landsins 1881—1882,
áttu í harðri baráttu við öfluga
kaupmenn á Húsavík og sigr-
uðu þá eftirminnilega. Síðan
hafa kaupfélag og kaupmanna-
verslun keppt um viðskiptin, og
þeirri hollu samkeppni una
menn vel. Með sigri þingeyskra
bænda jókst enn trú manna á
margs konar félagslegum sam-
tökum, og öll varð þessi barátta
hinn þarfasti félagsmálaskóli á
víðum vettvangi.
Mikinn kjark þurftu fátækir
bændur til þess að brjótast
undan vananum og valdi kaup-
manna, og taka sjálfir upp bar-
áttu fyrir eigin verslun. En
þegar samvinnuhugsjónin hafði
fest rætur og leiddi til félags-
myndunar, batt félagið menn
saman til virkrar baráttu. Þeir
voru að vinna fyrir sjálfa sig,
hættu nokkru, en treystu sam-
tökunum og mætti þeirra, og
þeim varð að trú sinni.
í samvinnufélagi fundu menn
það, að nú lá lykillinn í hönd-
um þeirra sjálfra og þeir gátu
leyst af sér fjötrana og gerðu
það. Lykillinn var máttur sam-
takanna. Með honum leystu
þingeyingar sína verslunar-
fjötra, síðan eyfirðingar og fólk
um land allt.
Með árunum hefur starfsemi
margra kaupfélaganna orðið
fjölþætt og mikil að öllu um-
fangi. Svo hefur orðið hjá kaup-
félagi eyfirskra samvinnu-
manna, sem höfuðstöðvar sínar
hefur á Akureyri en rekur úti-
bú á Grenivík, Árskógsströnd,
Dalvík, Siglufirði, Hrísey,
og Grímsey. — Naumast
þarf að kynna noi'ðlendingum
starfsemi Kaupfélags Eyfirð-
inga, né akureyringum, sem
daglega skipta við það og hafa
stofnanir þess fyrir augunum,
né minna þá á stóran þátt fé-
lagsins í atvinnulífi bæjarins og
framkvæmdum, auk verslunar-
innar. Minna má þó á einn tug
útibúa í bænum. En margar
aðal verslunardeildirnar eru í
Hafnarstræti, svo sem deildar-
skipt vöruhús með margar sér-
verslanir. Ennfremur er minnt
á mjólkursamlag, kjötvinnslu-
stöð, slátur- og frystihús, hótel,
efnagerð, lyfjabúð, kassagerð,
bygginga- og véladeildir, brauð-
gerð, Olíusöludeild, útgerð og
þannig mætti lengur telja.
Kaupfélag Eyfirðinga velti
nær 8 milljörðum kr. á síðasta
ári. Starfsmenn þess eru á átt-
unda hundrað manns og félags-
menn í hinum 24 félagsdeildum
á viðskiptasvæðinu eru yfir
6000 talsins. Félagið birtir árs-
skýrslur sínar reglulega á aðal-
fundum, svo og í öllum deild-
um félagsins, eru fluttar skýrsl-
ur um störf félagsins og hag á
ári hverju. Þar skiptast sam-
vinnumenn á skoðunum, spyrja,
deila og varpa fram hugmynd-
um. En aðalfundurinn tekur
stærstu ákvarðanirnar.
Hér var áður sagt, að naum-
ast þyrfti að kynna stofnun eins
og Kaupfélag Eyfirðinga eða
samvinnustefnuna, þar sem
þetta er opinn félagsskapur og
það ætti að vera nóg að láta
verkin tala. Þess er þó að geta,
að viðskipti f samvinnuformi
eru á ýmsan hátt flóknari en
önnur viðskiptaform, og þau
krefjast ekki aðeins nokkurrar
þekkingar, heldur einnig lang-
lundar. En þau eru öðrum við-
skiptum sanngjarnari og miðast
við hag síns félagsfólks, sem
aðrir njóta svo góðs af, og góða
þjónustu, en ekki auðsöfnun á
fárra hendur.
En þrátt fyrir allt það, sem
við hverjum manni á að blasa
um samvinnuhugsjónina og sam
vinnustarfið á hverjum stað,
hygg ég fátt nauðsynlegra en
stöðuga og öfluga kynningu,
einnig gagnrýni og hvers konar
skoðanaskipti. Mun enn eiga
við, það sem Jónas Jónsson
sagði í bók sinni, íslenskir sam-
vinnumenn, útgefinni 1939. Þar
segir hann m. a.:
„En undirstöðu hinna marg-
háttuðu framkvæmda til and-
legrar vakningar um samvinnu
mál lagði Hallgrímur Kristins-
son á sambandsfundi 1919, er
hann fékk það lögfest í sam-
þykktum Sambandsins, að verja
mætti fimmta hluta tekju-
afgangs þess til fræðslu og and-
legrar vakningar um samvinnu-
mál. Enginn samvinnuleiðtogi
hefur stigið djarfmannlegra og
drengilegra spor.“
Samvinnufélögin fást á hverj-
um tíma við þau viðfangsefni,
sem félagsfólk þess gerir kröfur
um að stjórn og framkvæmda-
stjóri hrindi fram. Þegar eitt
verkefni er leyst, kallar annað
á úrlausn. Fjöldasamtök með
samvinnustefnuna að leiðarljósi,
eru öflug og í þeim finnur fólk-
ið þann einfalda sannleika, hve
auðvelt það er, þegar margir
vinna saman, að ryðja björgum
af þeim vegi, sem við öll viljum
feta til menningarlegra og betra
lífs.
Samvinnufólkið við Eyjafjörð
hefur átt því láni að fagna, að
sameinast heilshugar um helstu
mál, án ágreinings á milli dreif-
býlis og þéttbýlis. Samvinnu-
hugsjónin hefur borið hátt í
þessu góða héraði í 90 ár. Sam-
vinnustarfið hefur fært mönn-
um ómælda hagsæld og fram-
undan eru, sem fyrr, áhugaverð
og krefjandi verkefni.
Jafnan hafa bændur verið
taldir kjarninn í Kaupfélagi
Eyfirðinga. Þeir stofnuðu það
og hafa síðan verið áhrifamenn
í stjórn þess og tekið ákvarð-
anir um framvindu mála með
framkvæmdastjórunum milh
aðalfunda. Við þetta er vel unað
af þéttbýlisfólki. Samvinnu
menn líta á allar byggðir héraðs
ins sem eina heild, og hefur það
komið í veg fyrir það, að við-
kvæmir þættir búsetu og að-
stöðu á félagssvæðinu spilltu
samstöðunni í félagsstarfinu.
Menn skilja það, að lífskjör í
sveitum og bæjum eru svo sam-
ofin, að hver er öðrum háður.
Bændur leggja til bestu fæðu-
tegundirnar og veigamestu iðn-
aðarhráefnin. Skapast við það
mikil og örugg atvinna fjölda
fólks á Akureyri, en bændur
njóta svo góðs markaðar í fjöl-
menni þéttbýlisins. Skilningur
almennings á þessum málum er
mikill og almennur. Verður til
hans að sækja skýringu á því
merkilega rannsóknarefni, að
það skuli ekki í 90 ár hafa kom-
ið til umtalsverðrar togstreitu
á milli stétta og starfsgreina
innan félagsins, um samvinnu-
málin.
En hlutur eyfirsku bændanna
er enn stærri en þetta, því það
voru einnig þeir, sem áttu hug-
myndina að verksmiðjuiðnaði
ullar og skinna og hrundu henni
í framkvæmd. Það var upphaf
þeirrar stóriðju á Akureyri,
sem á íslenskan mælikvarða má
kalla svo. I verksmiðjum sam-
vinnumanna á Gleráreyrum
starfa um 800 manns. Gefjun,
Hekla, Skógerð og Skinnaverk-
smiðja eru nöfn, sem allir kann
ast við í þessu sambandi. Kaup-
félag Eyfirðinga á ekki þessar
verksmiðjur heldur Samband
íslenskra samvinnufélaga. En
það er nokkurn veginn víst, að
þessi stórkostlegi iðnaður hefði
ekki notið vaxtarmöguleika
sinna, nema vegna skjóls og
stuðnings frá Kaupfélagi Eyfirð
inga, og liggur það nokkurn
veginn f augum uppi.
Mér finnst sérstök ástæða til
að minna á samvinnuiðnaðinn
á Akureyri, um leið og sendar
eru hlýjar kveðjur til iðnaðar-
og iðjumanna í verksmiðjunum
fyrir það starf, að margfalda
verðmæti búvaranna, og eiga
sinn góða þátt í því, að íslensk
ull og íslensk skinn eru nú, full
unnin, meðal þeirra útflutnings
greina íslensks iðnaðar, sem
með ári hverju á vaxandi þátt
í gjaldeyrissköpun þjóðarinnar.
Iðnaðardeild SÍS seldi á síðasta
ári framleiðslu sína á innlend-
um og erlendum mörkuðum
fyrir á fjórða milljarð íslenskra
króna.
, Kaupfélag Eyfirðinga hefur
átt því láni að fagna, að fram-
kvæmdastjórar þess hafa verið
úrvalsmenn, hver fram af öðr-
um, leiðandi samvinnu- og fram
kvæmdamenn, traustlega studd
ir af óteljandi áhugamönnum
félagsins og fjölmörgum afburða
starfsmönnum félagsins. Öll vel
unnin störf í þjónustu samvinnu
manna, ber að þakka. Þau
mynda eina keðju, sem hvergi
má bresta. Þó er Ijóst, að stjórn-
un og daglegar ákvarðanir í
stóru fyrirtæki, eins og Kaup-
félagi Eyfirðinga, hvíla á herð-
um kaupfélagsstjórans, eru
öðrum störfum mikilvægari og
ábyrgðarmeiri.
Fyrstu framkvæmdastjórar
Kaupfélags Eyfirðinga voru
Hallgrímur Hallgrímsson á Rif-
kelsstöðum, Friðrik Kristjáns-
son, Akureyri og Davíð Ketils-
son, Núpufelli.
En kaupfélagsstjórar frá 1902
voru: Hallgrímur Kristinsson
til 1918, Sigurður Kristinsson til
1923, Vilhjálmur Þór til 1939,
allir eyfirðingar. Þá Jakob Frí-
mannsson, Akureyri til 1971 og
Valur Arnþórsson, núverandi
kaupfélagsstjóri, ættaður af
Austurlandi.
Stjórnarformaður félagsins er
Hjörtur E. Þórarinsson bóndi
og aðrir stjórnarmenn Sigurður
Óli Brynjólfsson kennari vara-
formaður, Jón Hjálmarsson
bóndi, Kristinn Sigmundsson
bóndi og Gísli Konráðsson for-
stjóri. Varamenn eru Sigurður
Jósefsson bóndi og Jóhannes
Sigvaldason ráðunautur.
Á Aðalfundi Kaupfélags Ey-
firðinga fyrr í vikunni, 31. maí
og 1. júní, var gerð grein fyrir
hag og rekstri á síðasta ári.
Jafnhliða því, sem menn velta
fyrir sér tölum um magn vara
og milljónir króna og gera sér
grein fyrir næstu viðfangsefn-
um, sem nauðsynlegastar eru,
er eitt öðru nauðsynlegra: sjálf
samvinnuhugsjónin, sem fyrr-
um breytti þjóðfélaginu, leysti
fjötra af fólki og dulda krafta
og hæfileika úr læðningi í hvers
manns brjósti, svo að þjóðfélag-
ið varð betra og mannlífið
fegurra en það áður var.
Megi samvinnuhugsjónin enn
um langa tíð vera aflgjafi fólks
í leit að verðugum viðfangs-
efnum og lífshamingju.
E. D.
Byggingavörudeild KEA við Glerárgötu er stórhýsi. Gamla „Trjáviðarhúsið“, Hafnarstræti 82, frá
1919, lauk sínu hlutverki sem verslimarhús árið 1964, en þá var ByggingavÖrudeildin flutt í nýja hús-
næðið. Deildarstjórar hafa verið: Sigtryggur Þorsteinsson, Agnar Guðlaugsson, Björn Sigmundsson
og Mikael Jóhannesson, frá 1960. Þarna eru og til húsa fleiri verslunardeildir KEA. (Ljósm.: E. D.)