Dagur - 03.06.1976, Blaðsíða 4

4
Skrifstofur, Hafnarstræti 90, Akureyri
Sírnar 1-11 66 og 1-11-67
Ritstjóri og ábyrgðarmaður:
ERLINGUR DAVÍÐSSON
Auglýsingar og afgreiðsla:
JÓHANN K. SIGURÐSSON
Prentverk Odds Björnssonar h.f.
r
I níutíu ár
Kaupfélag Eyfirðinga fagnar níutíu
ára afmæli sínu um þessar mundir.
Bændur stofnuðu það og samvinnu-
fólkið við Eyjafjörð er enn að styrkja
það og móta, leggja því verkefni í
liendur til lausnar eftir leiðum sam-
vinnunnar. Það tók í upphafi á sínar
herðar skyldur samábyrgðarinnar, en
í farsælu starfi hefur það löngum
notið ríkulegs hagnaðar, því að í
þessu héraði hefur samvinnustarf
borið ríkulegri ávöxt en víðast ann-
ars staðar á iandinu. Um leið hefur
það sannast áþreifanlega, að sam-
vinnuhugsjón í verki, megnaði að
lyfta hag fólksins meira en nokkur
önnur félagsmálahreyfing.
Þótt það hafi aldrei þótt búmann-
legt að eyða mjög miklum tíma í
funda- og félagsmálastörf, munu
eyfirskir bændur og aðrir samvinnu-
menn vart hafa getað varið tíma sín-
um betur né fengið önnur störf bet-
ur launuð. Gildir það ekki aðeins
um stofnun þessa samvinnufyrir-
tækis, heldur einnig um hin viðvar-
andi félagsmálastörf á því sviði og á
vettvangi búnaðarmála.
Gæfu og gengi Kaupfélags Eyfirð-
inga x níutíu ár má fyrst og fremst
þakka félagsfólkinu, traustu og ein-
huga. En um leið ber að minnast
forystumannanna, Hallgríms Krist-
inssonar, Sigurðar Kristinssonar, Vil-
hjálms Þór, Jakob Frímannssonar og
Vals Amþórssonar, núverandi kaup-
félagsstjóra, sem hver á sinn hátt
eiga ómetanlegan þátt í velgengni
félagsins, ásamt úrvals staxísfólki
fyrr og nú.
Samvinnuhugsjónin, sem í eðli
sínu er einföld og auðskilin, felur
það meðal annars í sér, að margir
einstaklingar geti og eigi að vinna
sameiginlega að þeim nauðsynlegu
viðfangsefnum, sem hverjum ein-
stökum er um megn að leysa. Fyrsta
sögulega verkefni samvinnumanna
beindist að sameiginlegum innkaup-
um nokkurra iðnaðarmanna, fátækra
vefara. En þau innkaup færðu þeim
fyrstu viðskiptalegu kjarabótina á
vegum hinnar nýju hreyfingar. Ekki
er til þess vitað, að nokkur hafi reynt
að reikna það út, hve mikinn beinan
og óbeinan hagnað fólk hefur notið
af samvinnustarfinu, í einstökum
héruðum eða á landinu öllu né held-
ur hve mikill og almennur aflgjafi
hreyfingin var og er í viðskipta- og
atvinnulífinu, og þar með í batnandi
lífskjörum almennt séð, síðustu ára-
tugina.
Enn felur samvinnufólkið kaup-
félagi sínu forystu í framkvæmdum
á sviði viðskipta-, framleiðslu-, at-
vinnu- og menningarmála. Verkefn-
in eru næg og máttur samtakanna
glatar aldrei gildi sínu.
HJÖRTUR E. ÞÓRARINSSON, BÓNDI, TJÖRN
Kaupfélag
Eyfirðinga
90 ára
(ÚR HÁTÍÐARÆÐU)
Árið 1886 var ekki eitt af björtu
árum íslandssögunnar, öðru
nær. Það gekk yfir þessa þjóð
á einu mesta harðindaskeiði
sögu vorrar, þegar veðurfarið
var svo fjandsamlegt öllu lífi í
þessu landi að segja má að hinn
litli, veikbyggði þjóðarlíkami
nötraði af kulda í tötrum sínum.
Þjóðin átti auk þess í sálar-
stríði: annars vegar var sterk
tilhneiging til að kasta öllu frá
sér hér en leita sér og niðjunum
nýs lífs og meiri hagsældar í
landi hinna miklu möguleika
fyrir vestan haf, hins vegar
seigur vilji að gefast ekki upp
heldur berjast til þrautar fyrir
betra félagi og bættum hag í
landi feðranna. Til vitnis um
það fyrrnefnda er það að á ár-
unum 1886 og 87, aðeins þessum
tveimur ármn, fluttu a. m. k.
2500 manns af landi brott.
Hugsið ykkur, 2500 manns af
70000 manna þjóð flestir af
Austur- og Norðurlandi þ. á. m.
margir úr Eyjafirði. Á hinn
bóginn var þó sá stórhugur í
mönnum að Alþingi samþykkti,
eins og Þingvallafundur árið
áður, djarfmannlegt stjórnar-
frumvarp, sem vísaði hiklaust
veginn fram á við til miklu
meira stjómfrelsis en þá við-
gekkst.
Á þessu sama herrans ári,
1886, tók líka til starfa Lands-
banki íslands eftir lögum frá
árinu áður og átti það framfara-
spor eftir að hafa stórkostlega
þýðingu fyrir atvinnu- og við-
skiptalíf landsins.
Þessara atburða er ítarlega
getið í öllum sögubókum og
uppsláttarritum, sem fjalla um
merkisatburði í sögu þjóðar
vorrar.
En lengi mun þurfa að leita í
þeim heimildum eftir frásögn af
þeim merkisatburði, sem gerð-
ist norður á Grund í Eyjafirði
sunnudaginn 19. júní á þessu
sama herrans ári, 1886.
Þann dag var það sem nokkr-
ir bændur úr innsveit Eyja-
fjarðar komu saman til „að
ræða um hverja stefnu skyldi
taka með verslun og vörupönt-
un úr héraðinu á komandi
sumri og hausti, sérstaklega að
því er snertir sölu á sauðum í
þremur fremstu hreppum Eyja-
fjarðar: Öngulsstaða-, Saur-
bæjar- og Hrafnagilshreppum,"
eins og það er orðað í fundar-
gerðinni.
Allir miklir atburðir á sviði
félagsmála eiga sér djúpar ræt-
up í sögu og lífshræringum þess
samfélags, þar sem þær gerast.
Samtök eyfirsku bændanna um
verslun, stofnun Kaupfélags
Eyfirðinga, átti sér að sjálfsögðu
sínar forsendur og sinn langa
og mikla aðdraganda. Um það
er ekki unnt að fjalla hér. Það
verðup verkefni þess eða þeirra,
sem taka að sér að skrifa 100
ára söguna, að rekja þræðina,
sem liggja til Grundarfundarins.
Sumir þeirra eru reyndar aug-
ljósir og nærtækir. Til annarra
þarf að seilast langt út í heim
eða aftur í aldirnar.
Hér vil ég aðeins minna á og
leggja áherslu á eftirfarandi:
1 fyrsta lagi. Stofnun versl-
unarsamtaka almennings í Eyja
firði var þáttur í hreyfingu, sem
fór um þessar mundir um öll
helstu héruð landsins í því
augnamiði almennt séð að gera
verslunina hagkvæmari fyrir
landsfólkið.
í öðru lagi. Bætt verslun, þ. e.
heiðarleg, vel rekin, innlend
verslun, var sjálfstæðismál,
geysiþýðingarmikill liður í við-
reisnar- og sjálfstæðisbaráttu
þjóðarinnar að sínu leyti ekki
ómerkara en baráttan fyrir
bættu stjórnarfari og baráttan
fyrir framförum í framleiðslu-
atvinnuvegunum.
f þriðja lagi. Öll þessi hreyf-
ing í þjóðfélaginu, þessi ólga
vona og framfarasýna í hinni
sárafámennu, dönsku hjálendu
í trássi við neikvæða afstöðu
yfirvalda og í trássi við harð-
neskju náttúruaflanna, öll var
hún að sínu leyti nátengd hinu
sterka stjórnmála- og atvinnu-
lega umróti, sem fór um okkar
hluta af heimsbyggðinni á 19.
öldinni.
Það er gagnlegt og sjálfsagt
að gera sér grein fyrir þessu.
Kaupfélag Eyfirðinga varð ekki
til af tilviljun. Það var ekki
nein skyndileg, sérviskuleg hug
detta hjá þessum eyfirsku bænd
um að koma saman og stofna
félag. Þetta voru venjulegir,
eyfirskir sveitamenn eins og
þeir, sem þar höfðu fæðst og
alist upp á öllum öldum. En
þeir voru svo heppnir að fæð-
ast ekki fyrr en um miðja 19.
öldina. Þeir ólust upp við boð-
skap Jóns Sigurðssonar og
annarra boðbera nýrra hug-
sjóna og hugmynda um þjóð-
lega endurreisn, þjóðlegt frelsi,
bætta atvinnuhætti, meiri lífs-
gæði og almenna hagsæld í
landinu en verið hafði um aldir.
Þessir menn voru í engum
vafa um að stefnan væri rétt og
þeip vildu vera virkir þátttak-
endur í siglingunni til bjartari
daga og betra lífs. Það gerðu
þeir með því að gerast liðsmenn
í hinni pólitísku sjálfstæðis-
baráttu, það gerðu þeir með því
að þróa atvinnuvegi sína t. d.
með stofnun búnaðarfélaga og
það gerðu þeir með því að hefja
sókn til bættra verslunarhátta.
Þetta var hið sögulega hlut-
verk bændanna, sem komu sam
an á Grund þenna annars
óþekkta dag, 19. júní 1886,
þeirra Hallgríms á Munkaþverá,
sem var fundarstjóri, Hallgríms
á Rifkelsstöðum, Sveinbjörns á
Stokkahlöðum og Einars á
Núpufelli, en þeir voru kosnir
í fyrstu stjórnina, og hinna, sem
þar voru mættir, en ekki er
unnt að nafngreina hér.
Allur félagsskapur hverju
nafni sem nefnist þarf jarðveg
við sitt hæfi í því mannlega
samfélagi, sem hann á að lifa í.
Ella lognast hann von bráðar út
af, ef hann kemst þá nokkurn
tímann upp úr jörðinni. Það var
styrkur Kaupfélags Eyfirðinga
að það spratt upp úr þeim frjóa
jarðvegi, sem er blanda hug-
sjóna og hagsmuna, eyfirskra
vona og drauma um betra þjóð-
félag á Islandi og bættan hag
í heimabyggð.
Fleira var það að sjálfsögðu,
sem myndaði hinn frjóa félags-
jarðveg, svo haldið sé líking-
unni við gróðurinn. Þéttbýli og
mannfjöldi Eyjafjarðar er eitt.
Verslunarstaðurinn og höfnin
góða í hjarta héraðsins er ann-
að. Tiltölulega menntuð og vel
Hjörtur E. Þórarinsson,
stjómarformaður KEA.
upplýst alþýða er enn eitt afar-
mikilvægt, en ekki séreyfirskt
atriði.
Þetta var vöggugjöfin, sem
afmæhsbarn vort hlaut í önd-
verðu. En enginn lifir á vöggu-
gjöfinni einni saman fram til
níræðs, allra síst heilbrigðu,
þróttmiklu, sífersku lífi eins og
Kaupfélag Eyfirðinga hefur
óneitanlega gert fram á þennan
dag. Til þess þarf margt, sem
ekki er hér tími eða tækifæri
til að skoða og skilgreina. Það
verður að bíða stóru sögunnar.
Eitthvað vil ég þó nefna, sem
mér virðist að skipti sköpum í
þessu sambandi.
Eitt er að ganga í takt við
tímann, eins og stundum er
sagt á líkingamáli. Það er að
gegna stóru hlutverki og finna
sér jafnan ný eftir því sem þörf-
in kallar, jafnvel að sjá verk-
efnið fyrir og taka það upp á
arma sína áður en þörfin er
farin að kalla. Þetta hefur Kaup
félagi Eyfirðinga tekist ótrúlega
vel eins og brátt mun fram
koma þegar ég fer á hlaupum
yfir afrekaskrána.
Annað er að missa ekki jarð-
sambandið. Eða að halda tengsl-
um við grasrótina eins og stund
um er sagt á vorum dögum.
Samkvæmt mínum skilningi
þýðir þetta þó einfaldlega að
láta sér takast að halda vakandi
áhuga og skilningi hins almenna
félaga í sveit og við sjó á mikil-
vægi starfsins og réttmæti mark
miðanna. Án þessa geta félög að
vísu lifað ótrúlega lengi en
aldrei góðu lífi.
Hér mætti mörgu við bæta og
sumir mundu kannske vilja
telja allra fyrst sérstaka mann-
heill Kaupfélags Eyfirðinga,
einkum að því er varðar aðal-
forstöðumenn sína. En ég vil
heldur líta svo á að mannheill-
in, sem vissulega hefur verið
mikil sé a. m. k. ekki síður af-
leiðing en orsök velgengninnar.
Góður félagsskapup elur upp
góða menn og dregur til sín
góða menn, sem svo bæta hann
aftur að sínu leyti.
En snúum nú aftur að hvít-
voðungnum £ baðstofunni á
Grund og örlögum hans. Verður
nú farið fljótt yfir sögu.
Fyrstu skrefin voru smá:
saga 220 sauða á fæti til Eng-
lands. Skip kom af hafi með 12
algengar vörutegundir til Fönt-
unarfélags Eyfirðinga, því svo
hét það fyrst um sinn. Þetta
mun hafa verið sem næst slétt-
býtti og var peningaverðið kr.
з. 131,42. Þetta mundi þá gera
и. þ. b. 15 krónur á sauð og var
ekki svo lítið og greitt í góðu
ensku gulli. Og þannig gekk
allra fyrstu árin.
En hið unga félag fékk fljótt
að reyna misviðri viðskiptalífs-
ins. Það var hræðilegt áfall,
reyndar fyrir þjóðina alla, þeg-
ar Bretar settu hömlur á inn-
flutning lifandi búfjár árið 1896
af sóttvarnarástæðum og lík-
lega einnig fyrir þrýsting frá
bændum heima fyrir. Sauðaút-
flutningur Pöntunarfélagsins
féll úr kr. 25.000 árið 1895 í kr.
4.300 árið 1897. Ef leita ætti að
hliðstæðu í nútíðinni mætti
kannske helst nefna til hvarf
hafsíldarinnar eða þá það að
þorskstofninn hryndi til grunna.
Neyðin kennir naktri konu
að spinna og nú fóru félags-
menn að fikra sig áfram við
kjötsöltun og gærusöltun til út-
flutnings og náðist brátt mikill
árangur í meiri vöruvöndun og
betra markaðsverði.
Um þessi mál snýst öll félags-
5
leg hugsun og starf fyrstu tvo
áratugina, þ. e. samkaup og
álagningarlausa dreifingu á
nokkrum lífsnauðsynlegum
vörutegundum (og kaffi) svo og
inn sölu sauðfjárafurðanna úr
landi, því innlendur markaður
var enginn. (Akureyri nokkur
hunduð manna þorp, annað þétt
býli ekkert við fjörðinn).
Við þetta börðust fyrstu
stjórnirnar, 3 menn, einn úr
hverri deild, og fyrstu formenn
og framkvæmdastjórar, sem þá
var einn og sami maðurinn, þeir
Hallgrímur Hallgrímsson, Frið-
rik Kristjánsson og Davíð
Ketilsson svo og Hallgrímur
Kristinsson fyrst eftir að hann
tók við forystu í félaginu árið
1902.
Fátæktin var sár og getu-
leysið mikið hjá fjármagnslausu
félagi, enda riðaði það á óstyrk-
um fótum um aldamótin og
héldu sumir að það yrði ekki
mikið eldra og hörmuðu það
ekki allir.
Þó gerðust hlutir, sem áttu
eftir að hafa mikla þýðingu.
Félagið kom höndum yfir lóð
á Torfunefi mitt á milli bæjar-
hlutanna Akureyrar og Odd-
eyrar. Og þar kom það sér upp
vörugeymslu árið 1898. Það var
„14 áln. langt, 12 áln. breitt og
5 áln. undir lausholt með 1%
áln. háu porti og kjallara undir
öllu húsinu.“
Félagssvæðið stækkaði. Árið
1891 bættist Öxndæladeild við,
árið eftir Hörgdælir og þar næst
Þelmerkingar og upp úr alda-
mótunum Hlíðardeild, þ. e.
Kræklingahlíðin.
Árið 1906 er löngum talið ár
hinna miklu þáttaskila í sögu
félags vors. Ef taka ætti líkingu
af æviferli manns þá mætti
e. t. v. segja að allt til þessa hafi
félagið brölt á fjórum fótum og
fálmað sig áfram en nú hafi það
risið á fætur og gengið upprétt
út í birtuna og lífið.
Ég hef nú leitast við að rekja
þessa sögun í fáum orðum. Vér
höfum séð að afmælisbarn vort
fæddist á örlagatímum í sögu
þjóðar vorrar, þegar hún var
að losa sig úr hinni löngu og
leiðu vist hjá Dönum. Vér höf-
um séð hvernig það óx í takt
við þarfir og kröfur tímans
bæði landfræðilega og að fjöl-
breytileika viðfangsefna. Þetta
sjá allir og viðurkenna.
Hitt skortir frekar á að menn
sjái nógu skýrt eða vilji viður-
kenna almennt, hver hefur ver-
ið hlutur félags vors í þeirri
innanlandsbaráttu sem við tók,
þegar sjálfstæðisbaráttunni við
Dani lauk. Það er barátta ein-
stakra héraða landsins við að
halda fólki sínu og atvinnu-
tækjum. Sú barátta stendur
enn.
Það er staðreynd að utan
Faxaflóastranda hefur sú bar-
átta ekki annars staðar borið
betri árangur en við Eyjafjörð.
Hvers vegna?
Svarið er án efa ekki eitt né
einfalt. Einn hluti þess er þó
alveg ljós. Óslitið 90 ára starf
Kaupfélags Eyfirðinga með
almennri þátttöku héraðsbúa í
sveitum og bæjum, samsöfnun
fjármagns hinna mörgu til ein-
beitingar að ákveðnum þjóð-
þrifaverkefnum á hér gildan
þátt. Og að viðbættum rekstri
heildarsamvinnusamtakanna
hér á Akureyri, sem lika er
óbeint kaupfélaginu að þakka,
er það örugglega gildasti þátt-
urinn.
Ekki svo að skilja að neinum
detti í hug að allt væri hér í
kalda koli ef KEA hefði ekki
komið til. Auðvitað hefði þró-
unin fundið sér sína farvegi
þótt á annan hátt væru. Vafa-
laust væri hér dásnotur bær
þar sem Akureyri er. Sennilega
væri líka rekið frystihús á Dal-
vík og e. t. v. líka í Hrísey.
Kannske væri líka búið enn í
Grímsey þótt ekkert sterkt,
byggðumunnandi félag hefði
eflst hér við fjörðinn.
Vér vitum þetta ekki og má
hver sem vill reyna að geta sér
til um svipmót KEA-lausra
Eyjafjarðarbyggða. En vér sjá-
um það sem vér höfum og vér
höfum mikla ástæðu til að vera
ánægð með heildarmyndina.
Eru þá engar blikur á lofti
hins félagslega himins? Hvort
sjást nokkrar sprungur í hinn
félagslega grunn? Víst eru blik-
ur yfir höfðum vorum. En eru
þær þykkri en löngum og löng-
um áður? Himinninn hefur
aldrei verið alveg heiðskír í
sögu KEA. Vér störfum í þjóð-
félagi þar sem himinninn er
hrannaður allavega litum skýj-
um, allt frá rósrauðu niður í
biksvart. Af því skýjafari hlýt-
ur allt vort starf að litast, þótt
vér ráðum vonandi meginlitn-
um sjálfir.
Grunnurinn skiptir mestu
máli. Hann má aldrei bila. En
á meðan kaupfélagið heldur
tryggð við gömlu boðorðin sín
um vel rekna heiðarlega versl-
un þá eru þar óbilandi steinar
í grunninum. Á meðan það
heldur sambandinu við gras-
rótina í dölum og ströndum
Eyjafjarðar þá hangir það á
sterkri rót. Á meðan leiðarljós
þess er einbeiting að verkefnum
sem miða að eflingu atvinnu og
búsetu í Eyjafjarðarbyggðum
öllum sem heild og jafnframt
hverri fyrir sig, þá þarf ekki að
óttast að grunnurinn gliðni
sundur og byggingin taki að
hallast.
Ég sé enga ástæðu til að ótt-
ast að neitt af þessu sé að bila.
í því trausti vil ég fyrir allra
vor hönd óska afmælisbarninu,
Kaupfélagi Eyfirðinga, velfarn-
aðar á síðasta tugáfanganum á
leið til aldarafmælisins árið
1986.
Á þeim hátíðisdegi munum
vér áreiðanlega mörg mæta,
sem hér erum nú, þótt sum
okkar verði trúlega eitthvað
hrörlegri en vér þó erum í dag.
Aftur á móti er ég viss um að
afmælisbarnið verður engu
óhressara en það er nú og það
skiptir mestu máli. □
Aukning atvinnulífs
Margt er það, sem kallar á fjár-
bindingu hjá eyfirskum sam-
vinnusamtökum, þvf verkefnin
kalla úr ýmsum áttum og treyst
er á aðstoð Kaupfélags Eyfirð-
inga.
Mjög alvarlegt atvinnuástand
blasti við í Hrísey á síðasta ári,
vegna skorts á skipakosti til hrá
efnisöflunar. Varð þá horfið að
því ráði að kaupa Snæfell, 300
tonna skuttogara í Noregi, í
samvinnu við sveitarfélagið í
Hrísey. Lagði KEA fram 30
milljónir kr. á móti 11 milljón
kr. framlagi hríseyinga vegna
þessara kaupa.
Á sama hátt er KEA nú að
leggja fram 11 milljónir kr. til
skipakaupa fyrir Utgerðarfélag
Dalvíkinga h.f., gegn hlutfalls-
lega jafn háum upphæðum frá
öðrum hluthöfum.
Frystihúsin í Hrísey og á Dal
vík höfðu ekki nægileg verk-
efni, og því fengu ekki allir
næga atvinnu þar, hennar þurfti
mest með. Snæfell hefur þegar
gjörbreytt atvinnunni í Hrísey.
Þannig reyna samvinnusam-
tökin að koma til móts við óskir
fólks um aðstoð, þegar atvinnu-
lífið þarf raunhæfra og skjótra
úrbóta. □
Hér sést vestur eða upp Grófargilið, þar sem fyrst var byggt sláturhús, gærurotun var hafin, og þar
sem fyrsta mjólkursamlag landsins tók til starfa. Þar var og Pylsugerðin til húsa. Ofar í gilinu er
núverandi Mjólkursamlag KEA, Efnaverksmiðjan Sjöfn, Efnagerðin Flóra og Ketilhúsið. Stöðugur
bílastraumur liggur um Grófargil. Matvælaiðnað urinn er nú að hverfa þaðan, enda vantaði stækk-
unarmöguleikana á hinu þrönga svæði. (Meðfylgjandi myndir tók E. D.)
Fyrsta sláturhús KEA tók til starfa í Grófargili 1907. Arið 1928 var núverandi sláturhús byggt á Odd-
eyri, áfast frystihúsi. Síðan hafa þær byggingar verið stækkaðar og endurbættar. í sláturhúsum fé-
lagsins var á síðasta hausti lógað 57.300 fjár, hátt á fimmta þúsund nautgripum og 1100 svínum.
Ásamt slátur- og kjötfrystihúsi, er þarna reykhús, salt- og kolasala og beinaverksmiðja. Fyrsti slát-
urhússtjórinn var Ingimar Sigurðsson frá Draflastöðum, þá S'gtryggur Þorsteinsson, Sveinn Þórðar-
son, Halldór Ásgeirsson, Haukur P. Ólafsson og nú Þórariim Halldórsson. I sláturtíð vinna allt að 130
manns við þessa deild, en annars 30 maxms.
Kjötiðnaðarstöð KEA á Akureyri tók til starfa haustið 1966 í nýjum og vönduðum húsakynnum á
Oddeyri og hefur starfað þar síðan. Á síðasta ári var framlciðsla hennar seld fyrir 300 milljónir kr.
Allt hrácfnið er frá landbúnaðinum komið, og vörur Kjötiðnaðarstöðvarinnar eru scldar um allt land
í ört vaxandi mæli. Þar er nú að taka til starfa rannsóknarstofa, og aukinn hefur verið og endur-
bættur vélakostur. Framkvæmdastjóri er ÓIi Valdemarsson. Starfsfólk er um 60.