Dagur - 02.07.1982, Blaðsíða 10

Dagbók
Sund:
Sundlaug Akureyrar: Sími 23260.
Sundlaugin er opin fyrir almenning
sem hér segir: Mánudaga til föstu-
daga kl. 07.00 til 21.00, laugardaga kl.
08.00 til 18.00 og sunnudaga kl. 08.00
til 15.00. Gufubað fyrir konur er opið
þriðjudaga og fimmtudaga kl. 13.00 til
21.00 og laugardaga kl. 08.00 til.16.00.
Gufubað fyrir karla er opið mánudaga,
miðvikudga og föstudaga kl. 13.00 til
21.00 og sunnudaga kl. 08.00 til
15.00.
Skemmtistaðir:
Alþýðuhúsið: Sími 23595.
Hótel KEA: Sími 22200.
H-100: Sími 25500.
Sjallinn: Sími 22770.
Smiðjan: Simi 21818.
Sjúkrahús
og heilsugæslustöðvar:
Sjúkrahúsið á Akureyri: Sími 22100.
Heimsóknartími kl. 15-16 og 19-20.
Heilsugæslustöð Dalvíkur: Sími
61500. Afgreiðslan er opin kl. 9-16,
mánudaga og fimmtudaga og föstu-
daga kl. 9-12.
Sjúkrahús Húsavíkur: Sími 41333.
Heimsóknartími kl. 15-16 og 19-
19.30.
Sjúkrahús Siglufjarðar: Simi 71166.
Heimsóknartími kl. 15-16 og 19-20.
Heilsugaeslustöð Þórshafnar: Simi
81215.
Héraðslæknirinn Ólafsfirði: Lækna-
stofa og lyfjagreiðsla, sími 62355.
Sjúkrahúsið á Sauðárkróki: Simi
5270. Heimsóknartími kl. 15-16 og
19-19.30.
Héraðshæli Austur-Húnvetninga:
Símar 4206 og 4207. Heimsóknartími
kl. 15-16 og 19.30-20.
Læknamiðstöðin á Akureyri: Sími
22311. Opiðkl. 8-17.
Lögregla, sjúkrabílar
og slökkviliðið:
Akureyri: Lögregla 23222, 22323.
Slökkvilið og sjúkrabíll 22222.
Húsavik: Lögregla 41303, 41630.
Sjúkrabíll 41385. SlökkvUið 41441.
Brunasími 41911.
Dalvik: Lögregla 61222. Sjúkrabíll, á
vinnustað 61200 (Eiríkur), heima
61322.
Ólafsfjörður: Lögregla og sjúkrabíll
62222. Slökkvilið 62196.
Siglufjörður: Lögregla og sjúkrabíll
71170. Slökkvilið 71102 og 71496.
Sauðárkrókur: Lögregla 5282.
Slökkvilið 5550.
Blönduós: Lögregla 4377. Neyðarsími
4111. Notist eingöngu í neyð.
Raufarhöfn: Lögregla 51222, heima
51232.
Hvammstangi: 011 neyðarþjónusta
1329.
Þórshöfn: Lögregla 81133.
Bókasöfn:
Amtsbókasafnið: Mánuðina mai til
september, verður safnið opið sem
hér segir: Mánudaga og þriðjudaga
kl. 1-7 e.h., miðvikudaga kl. 1-9 e.h.
Fimmtudaga og föstudaga kl. 1-7 e.h.
Lokað á laugardögum.
Bókasafnið á Ólafsfirði: Opíð alla
virka daga frá kl. 16 til 18, nema
mánudaga frá kl. 20 til 22.
Bókasafnið á Raufarhöfn: Aðal-
braut 37, jarðhæð. Opið á miðviku-
dögum kl. 20.00 til 22.00, laugardög-
um kl. 16.00 til 18.00.
Apótek og lyfjaafgreiðslur:
Akureyrarapótek og Stjörnuapótek:
Virka daga er opið á opnunartíma
búða. Apótekin skiptast vikulega á
um að sinna kvöld-, nætur- og helgi-
dagavörslu. Á kvöldin er opið í því
apóteki sem sér um þessa vörslu til kl.
19. Á laugardögum og sunnudögum
er opiðfrákl. 11-12 og 20-21. Áöðr-
um tímum er lyfjafræðingur á
bakvakt. Upplýsingar eru gefnar í
síma 22446.
Hvammstangi, lyfsala: 1345.
Siglufjörður, apótek: 71493.
Dalvíkurapótek: 61234.
10 - DAGUR -2. júlí 1982
MAÐUR OG UMHVERFI
Helgi Hallgrímsson
Um kerfil
á Akureyri
Sjálfsagt hafa margir tekið eftir
stórum og stæðilegum jurtum
hér á Akureyri með marggreind-
um blöðum og sveiplaga
blómum, sem minna í fljótu
bragði á hvannir. Þeir sem
þekkja eitthvert nafn á þessum
jurtum,.kalla þær annað hvort
kerfil eða kjörvel, og er síðara
heitið danskt/þýskt (d. körvel,
þ. Körbel), en hið fyrra mun
vera eins konar íslenskun á því,
og kemur fyrst fyrir hjá Eggert
Ólafssyni í Matjurtabók hans
eða Lachanologíu.
Hins vegar gera víst fáir sér
grein fyrir því, að hér sé um að
ræða tvær tegundir, og er þó
hvorug þeirra það, sem vanalega
er kallað kcrfill (kjörvel) af
garðyrkjumönnum, en það er
tegundin Anthriscus carefol-
ium, sem einnig kallast garðak-
erfillogdanskur kerfill, oghefur
verið í ræktun frá örófi alda,
notaðursem krydd, ísúpurog til
að strá yfir mat. Er það miklu
smávaxnari jurt og einær að
auki, en hefur þennan sérkenni-
lega ilm, sem líkist anís. (Anís -
Pimpinella anisum. - er suðræn
jurt af sömu ætt, ræktuð sem
krydd víða í heitum löndum.)
Þær kerfilstegundir, sem vaxa
villtar í stórum stíl hér á Akur-
eyri, eru annars vegar spánskur
kerfill eða Spánarkerfill (Myrr-
his odorata) og hins vegar
skógarkerfill (Anthriscus silv-
estris). Að vaxtarlagi eru þessar
tegundir mjög líkar og því er
eðlilegt, að þeim sé ruglað
saman. Auðveldast er reyndar
að þekkja þær sundur á lyktinni,
því að Spánarkerfillinn hefur
allsterka aníslykt, eins og fræði-
heiti hans benda til (Myrrhis er
sennilega skylt orðinu myrra,
sem er kunnugt úr Biblíunni,
reykelsistegund, og odoratus
lat. ilmandi), en skógarkerfill-
inn litla sem enga. Stönglar
Spánarkerfilsins eru sívalir og
klæddir mjúkum og allþéttum
hárum, en stönglar skógarkerf-
ilsins með grópum og aðeins
gisnum og stífum hárum. Þá eru
aldinin (fræin) mun lengri á
Spánarkerfli, eða oft um 2 cm
með meira áberandi hryggjum,
og verða að lokum svartbrún og
glansandi. Báðar vaxa þær í
frjóum, fremur rökum jarðvegi,
eins og er víða í brekkunum á
Akureyri.
Lausn
Myndaþraut
Eldspýtnaþraut
Skógarkerfíllinn er skógarteg-
und, eins og nafnið bendir til
(silvestris, af lat. silva : skógur),
og er útbreiddur á láglendi um
allaSkandinavíu. (Kallast hund-
kex í Svíþjóð oghundekjeks eða
hundloka í Noregi.) Hann sækir
oft í vegarruðninga, og sést það
vel hér á Akureyri, t.d. með-
fram Brekkugötunni, þar sem
hann vex í breiðum. Einnig er
hann víða aðalgróðurinn í ný-
piöntuðum trjálundum í brekk-
unni, Gróðrarstöðinni og víðar.
Þar verður hann oft um 1-1,5 m
á hæð og myndar geysimiklar
beðjur. Skyggir hann svo á jarð-
vegina, að undir honum þrífst
lítill sem enginn annar gróður,
og verður þar því oftast moldar-
flag. Skógarkerfils er fyrst getið
Spánarkerfill
hérlendis í riti Ingimars Oskars-
sonar um gróður í Eyjafirði og á
Akureyri (Rit Vísindafélags Isl.
XIII, 1932), talinn fundinn
„near Akureyri“, 5.8.1927.
Samt er hans ekki getið í 3. útg.
af Flóru íslands, (Akureyri
1948) og bendir það til að hann
hafi ekki verið orðinn algengur á
Akureyri fyrr en um eða eftir
1945, enda telur Ingólfur Dav-
íðsson (1967), að hann hafi aðal-
lega dreifst um Reykjavík á
styrjaldarárunum. Eftir 1950
fannst hann víða um landið,
ekki einungis í bæjum og
þorpum, heldur einnig við
sveita-
bæi, og má nú heita algengur við
híbýli.
Ekki er skógarkerfill talinn til
mikilla nytja og benda skandi-
navísku nöfnin á honum til þess,
að hann hafi þótt heldur óvirðu-
legur sem matjurt (eða krydd-
jurt) miðað við frændur sína,
garðakerfilinn og Spánarkerfil-
inn. Hann vex oftast snemma á
vorin, og kemur reyndar oft
meira eða minna vaxinn (grænn
eða rauður) undan snjónum, og
blómgast oft snemma í júní.
Með sínum margskiptu burkna-
laga blöðum er hann þó reglu-
legt augnayndi, og vekur manni
oft einkennilega suðræna
stemmingu í þessu kuldabeltis-
loftslagi, og á þess utan víða
mikinn þátt í að þekja óhrjálega
ruðninga og moldarhauga í þétt-
býlinu. Þegar hann er nývaxinn
á vorin, má vel nota hann sem
grænmeti, enda er fátt um góðar
matjurtir á þeim tíma.
Spánarkerfíllinn er miklu göf-
ugri en skógarkerfillinn og á sér
allt aðra sögu. Þar er um að ræða
gamla matjurt (kryddjurt), sem
ættuð er úr fjalllendi umhverfis
Miðjarðarhafið. Var hún rækt-
uð í klausturgörðum miðald-
anna víða um Evrópu og notuð á
sama hátt og garðakerfill.
Seinna féll notkun hennar niður,
en þá var hún víða orðin villtur
slæðingur umhverfis garða og
híbýli. Reyndar er talið, að
notkun hennar hafi aftur komist
í tísku á Norðurlöndum um
miðja 19. öld, fyrir áhrif frá
matjurtabók nokkurri, þar sem
gefin var uppskrift af kerfils-
súpu. Er líklegt, að danskir
kaupmenn hafi flutt hana hingað
til lands um aldamótin og ræktað
í görðum. Schierbeck landlækn-
ir getur „spænska kerfilsins“ ýt-
arlega í garðyrkjukveri sínu frá
1891. „Blöðin eru ein notuð og
höfð sem almennur kerfill út í
súpu; en það má fá hinn spænska
kerfil miklu snemmvaxnari á
vorin en hinn almenna,“ segir
hann.
Einar Helgason tekur Spán-
arkerfil einnig með í Hvannir
sínar (1926) og segir hann rækt-
aðan „vegna blaðanna, bæði til
prýðis í görðum og til notkunar
sem kryddjurt. Á Frakklandi er
rótin borðuð, soðin í súpu,“ seg-
ir hann ennfremur.
Ingimar Óskarsson getur um
Spánarkerfil á Akureyri í riti
sínu frá 1932, en telur hann að-
eins sem skrúðgarðplöntu (Cult-
ivated as an ornamental plant).
Sama kemur fram í Flóru ís-
lands 3. útg. (1948), en þar segir
um Spánarkerfilinn: „Harð-
gerð, fjölær jurt, semræktuð erí
görðum víða um land, en vex
einnig sums staðar villt utan
garðs, eða sem illgresi í görðum
og grasblettum.“ Loks er Spán-
arkerfils getið í bókinni Garða-
gróður (1. útg. 1950), og talin
„víða ræktuð, enda tilkomu-
mikil í blóma.“ „Aldinin með
sterku kryddbragði, enda höfð í
súpur. Blöðin etin sem salat,“
segir þar einnig. Sést af þessu,
að hin forna matjurt hefur þann-
ig orðið skrautjurt um tíma, og
verið algeng í skrúðgörðum
m.a. á Akureyri, en nú mun hún
óvíða hittast þar innan veggja
lengur, og sýnir það best, hversu
valt er veraldargengi og tískan
viðsjárverð, einnig í ræktunar-
málum. Er hún þó fyllilega þess
verð að vera meðal garðjurta,
þar sem jurtin er bæði fögur og
nytsamleg. Ef rétt er á haldið,
þarf ekki að óttast, að hún breið-
ist of mikið út í garðinn, t.d. þarf
að klippa af henni fræin, áður en
þau verða fullþroska og ná að
dreifast.
Nú um stundir vex Spánar-
kerfiilinn helst í skógarlundun-
um á syðri brekkunni (Matthías-
arskógi og víðar) og í húsagörð-
um í miðbænum (ofan Hafnar-
strætis), en stærsta og samfelld-
asta breiðan af honum er þó í
dálitlum hvammi við fossinn í
Kotárlæknum, rétt fyrir neðan
gamla þjóðveginn hjá Sólvöll-
um. Bregður þar oft fyrir sterkri
aníslykt, þegar gengið er eftir
veginum, einkum á vorin. Verð-
ur hann þarna mjög grósku-
mikill, og allt að metrahár. Því
miður er lækurinn ekki sem
hreinlegastur, og munu sumir
hika við að nýta sér þessa ágætu
matjurt þarna af þeim sökum.
Hér skal svo að lokum getið
stuttlega annarra helstu jurta af
sveipjurtaættinni, sem finna má
villtar hér á Akureyri.
Kúmen (Carum carvi) vex
villt á nokkrum stöðum í brekk-
unum og í höfðanum upp af fjör-
unni, en hvergi svo mikið, að
hægt sé að nýta það til gagns.
Eins og Spánarkerfillinn hefur
það slæðst frá ræktun, en það
var einkum ræktað vegna aldin-
anna, sem notuð voru sem krydd
í brauð og eru raunar notuð enn.
Ætihvönn (Angelica archang-
elica) er íslensk planta, sem vex
víða hér á Akureyri, enda rækt-
uð í görðum áður fyrr til matar.
Var það einkum rótin, sem var
étin, en líka ung blöð. Enn hitt-
ist hvönnin allvíða við hús og í
görðum, enda líka hin tignarleg-
asta jurt, getur orðið um mann-
hæð. Einnig er mikið af henni í
lækjargili austan við Kotárgerði
og í Glerárgili neðanverðu.
Geithvönn eða geitla (Angel-
ica silvestris) er minni en æti-
hvönn og ekki eins góð til matar.
Hún vex í stórum stíl víða í
Glerárgili. Hún var einnig köll-
uð snókahvönn, og heitir einn
hvammur í gilinu Snókahvamm-
ur (eða Snjákuhvammur) eftir
henni.
Risahvönn (Herachleum sp.)
hefur um skeið verið ræktuð í
Lystigarðinum, og er nýlega
komin í ræktun í fleiri görðum.
Hún getur orðið 3^1 m á hæð.
Þetta er býsna harðgerð jurt,
enda ættuð frá Kákasusfjöllum,
og hefur þess orðið vart, að hún
hefur sáð sér út fyrir garða, m.a.
er að finna nokkrar sjálfsánar
risahvannir fyrir neðan Eyrar-
landsveginn, á móts við hvann-
irnar í Lystigarðinum. Er fróð-
legt að vita, hvernig þeim reiðir
af þarna í brekkunni.
Að lokum má svo geta um
hina ágætu matjurt, gulrótina
(Daucus carota), sem mikið er
ræktuð hér á landi, og ýmsar
fleiri tegundir eru ræktaðar hér
af þessari ætt, svo sem steinselja
(Petroselinum hortense), dilla
(Anethum graveolens), silja eða
silla (Apium graveolens) og
skessujurt (Levisticum officin-
ale).
Þessar jurtir innihalda yfirleitt
sterk ilm- og bragðefni, eins og
reyndar er einkennandi fyrir
ættina alla.
Lýkur svo að segja frá kerfli á
Akureyri.