Dagur - 24.06.1983, Blaðsíða 7

LJmhverfí og mlnjar á Akureyri in
Fyni
í þessari grein og þeirri
næstu er ætlunin að
fjalla nokkuð um berg-
tegundir á Akureyri,
einkum á Gleráreyrum.
Það er að sjálfsögðu
öllum kunnugt að Gler-
áreyrar og Oddeyri eru
myndaðar af framburði
Glerár í tímanna rás og
að sá framburður er að
langmestu leyti kominn
ofan af Glerárdal, sem
áin hefur grafið í fjöllin
á nokkrum milljónum
ára.
Svo virðist sem dal-
urinn hafi grafist í
gegnum eina af meiri
háttar eldstöðvum
tertíertímans sem kalla
má Glerárdalseldfjall-
ið. í dalhlíðunum er
því að finna mjög fjöl-
breytt bergtegundasafn
og hafa sýnishorn af
þeim flestum borist
niður á Gleráreyrar.
Sömu bergtegundir er
einnig að finna í mal-
arnámum á þessu svæði
og þar sem möl frá
þeim hefur verið dreift.
Um bergfræði ís-
lands finnst nær ekkert
ritað á íslensku fyrir
utan það sem stendur í
venjulegum kennslu-
bókum. Er því óhægt
um vik þegar greiða
skal frá bergtegundum
hér. Fæstar þeirra hafa
hlotið nokkur íslensk
heiti og hafa því nokk-
ur slík verið búin til,
einkum til hagræðis
fyrir safnara. Ber að
skoða þau sem tillögur
og flest eru þau miðuð
við Akureyrarsvæðið
og sum lítt nothæf ann-
ars staðar. Pá vantar
einnig vísindalegar
rannsóknir á bergfræði
Glerárdals. Er þetta
greinarkorn því gert af
vanefnum en vonandi
verður það einhverjum
hvati til að skoða og
skilgreina sjálfir.
Höfundur hefur fjall-
að ýtarlegar um jarð-
sögu Glerárdals í
tveimur greinum í
Ferðum, blaði Ferða-
félags Akureyrar, 38-
39. árg. 1979-80.
Biksteinn og uppruni
nafnsins Glerá
Sjálfsagt hafa ýmsir Akureyringar velt
því fyrir sér, af hverju heiti Glerár sé
dregið og hafa slegið því föstu að hún sé
aðeins kennd við venjulegt gler sem er
algengt brúkunarefni nú á dögum. Sé þess
hins vegar gætt að örnefni þetta er fornt
(kemur m.a. fyrir í Landnámu) verður sú
skýring ófullnægjandi, því að á Landnáms-
öld var gler mjög fátítt og varla þekkt hér
á landi nema í skrautmunum.
Til eru a.m.k. tvær aðrar Glerár í land-
inu þ.e. innst í Eyjafirði og í Dölum
vestur. Bergtegundin líparít finnst á
vatnasvæðum þeirra beggja og svo er
einnig um okkar Glerá. Allar bera Glér-
árnar fram mola af dökku glerkenndu líp-
aríti sem kallast biksteinn eða hrafntinna
og glitra áberandi í vatninu. Er líklegast
að þetta náttúrugler sé tilefni nafnanna.
Landnámsmenn hafa ekki þekkt slíkt gler
úr sínum heimahögum og hlutu þessir
glitrandi steinar því að vekja athygli
þeirra.
Geta má þess að Þórhallur Vilmundar-
dílóttir o.s.frv. Svipaða steina má reyndar
finna næstum hvarvetna hér á Akureyri,
t.d. víða í Naustahöfðanum við Kirkju-
garðinn og þar sem möl af Glerárdal hef-
ur verið flutt í vegi eða húsgrunna. Það
leynir sér ekki að þessir litskrúðugu stein-
ar eru upp runnir á Glérárdal og hafa bor-
ist þaðan niður á láglendið með ánni,
ásamt biksteinunum. Þeir eru kennimerki
Glerár og einkenna allar hennar jarð-
myndanir, sem eru býsna miklar og
margar, eins og vonandi gefst tækifæri til
að skýra frá í næstu greinum. Ýmsir safna
þessum steinum og nota fyrir stofuskraut
og sjálfsagt eru einhverjir þeirrar skoðun-
ar að hér sé um að ræða margar bergteg-
undir eins mismunandi og steinarnir eru,
en svo mun þó ekki vera, heldur tilheyra
allir sömu bergtegund, þ.e. líparíti, sem
biksteinninn er einni afbrigði af.
Líparítið hefur verið nefnt nöfnum hér
á landi svo sem ljósgrýti og litgrýti. Er
hvort tveggja réttnefni og höfðar til lita-
skrúðsins sem engin önnur bergtegund
hérlend sýnir í eins ríkum mæli. Líparít er
hins vegar dregið af Lípari-eyjunum
(Isoie Lipari) sem eru eldfjallaeyjar við
Sikiley, þar sem þessi bergtegund var
snemma þekkt. (í ritum jarðfræðinga er
Mynd 7-20. Korl, sem sýnir útbreiðslu liparits, granófýrs og gobbrós. Tókn: 1) minni hóttar
liparitsveeði, 2) miðlungsstór liparitsvœði, 3) stórir líparítflákar, 4) granófýr, 5) gabbró.
(Teikn. Þ. E.).
Af sundurgerð grj óts-
á Gleráreyrum
ins
son hefur viðrað aðra kenningu um upp-
runa Glerár-nafnanna (Grímnir 1.1980).
Segir hann að Glerá flæmist oft yfir Gler-
áreyrar í leysingum og urðu þar síðan
svellalög mikil. „Mætti nafnið vera dregið
af þessum glerís". Þórhallur bendir á að í
Nordfjord í Noregi sé til nafnið Glerá á
litlum læk sem fellur á kafla niður kletta-
vegg er heitir Gler. Við Glerá í Dölum
eru einnig til örnefnin Glerfjall og Gler-
dalur, einmitt á þeim slóðum sem lípartít-
ið er mest.(Sjá jarðfræðikort Guðm.
Kjartanssonar, blað 2).
Biksteinninn sem Glerá á Akureyri ber
með sér ofan af Glerárdal er oftast í frem-
ur smáum steinvölum eða molum. Hnefa-
stór stykki eru fátíð. Oftast er hann grá-
svartur að lit, yfirborðið hrufótt með feiti-
kenndum glans. Grænn biksteinn kemur
einnig fyrir, oftast Iagskiptur eða kornótt-
ur. Uppi á Glerárdal finnast fleiri gerðir
af biksteini, t.d. eitt sem minnir býsna
mikið á steinkol að útliti og gerð og kalla
mætti kolstein svo og perlótt afbrigði og
vikurkennt afbrigði.
Hrafntinna er hrafnsvört og glergljá-
andi með skeljamunstri í brotsárum.
Einstöku steinar á Glerárdal náglast að
geta kallast hrafntinna, enda eru engin
skörp skil milli hennar og biksteinsins.
Perlusteinn er afbrigði af biksteini sem
inniheldur mikið bundið vatn og þenst
því við upphitun og myndar glerkennda
froðu, líka vikri. Er hann notaður til ein-
angrunar og í múrhúðun. Ekki er vitað
hvort eitthvað af biksteininum á Glerár-
dal tilheyrir þessu afbrigði.
Hið litskrúðuga berg
Auk biksteinsmolanna er að finna á Gler-
áreyrum mikið af alla vega lituðum stein-
um: gráum, brúnleitum, gulum og bleik-
um. Sumir eru röndóttir og aðrir áberandi
einnig notað enska orðið rhyolít, sem er
dregið af grísku sögninni rheo= að renna
og minnir á straumrákirnar (rendurnar)
sem oft eru í Iíparítbergi). Örnefni benda
til að litgrýtið hafi einnig verið nefnt
baula eða beyla og baulusteinn (sbr.
fjallsheitið Baula í Norðurárdal o.fl.) og
loks hefur það líklega verið nefnt mór eða
móberg sumsstaðar á landinu (sbr.
Móskarðshnjúkar við Esju, Mógil á Flat-
eyjardal o.fl.) Líparít tilheyrir þeim
flokki bergtegunda er kallast strokuberg
(igneous rocks) sem þýðir að það hefur
myndast við storknun á hraunkviku, nán-
ar tiltekið við eldgos á yfirborði jarðar
eða nálægt því og telst því til gosbergs
(volcanic rocks) eins og basaltið eða blá-
grýtið. Hins vegar hefur það aðra efna-
samsetningu en basalt og aðra frumsteina-
gerð. Jarðfræðingar kalla það gjarnan
súrt berg (acid rock), vegna hins háa inni-
halds þess af kísilsýru eða kvartsi (65% og
þar yfir). (Granít hefur svipaða samsetn-
ingu og líparít en er djúpberg, þ.e. hefur
storknað djúpt niðri í jörðunni. Það er
algegnt berg í grannlöndunum, einkum í
Noregi og Grænlandi og finnst hér stund-
um í fjörum borið með ís eða skipum).
Eru steinmolarnir oft með veðruðu yfir-
borði, eins og þeir séu vatnsslípaðir, sem
bendir til að gosið hafi upp í gegnum
malarlög. Hinn fíngerði grunnmassi
bergsins líkist mest hörðnuðum leir og er
hann oft bleikur á litinn með ljósum tigl-
um eða bitum sem sýnilega eru ösku-
molar, samanþjappaðir og harðnaðir,
ásamt steinmolunum fyrrnefndu. Efsti
hluti Súlna við Akureyri er að mestu úr
þessu líparítmóbergi, sem er nokkuð
sérkennilegt og mætti vel kalla „Súlna-
berg“ til aðgreiningar frá öðrum gerðum
líparíts. Þar sem Súlnabergið er fremur
lint og veðrast auðveldlega er furða hvað
tindarnir standa en reyndar er blátoppur-
inn úr basalthrauni.
Að sjálfsögðu hefur líparítbráðið einn-
ig myndað hraunlög í eldfjallinu og í
grennd við það. Líparíthraun eru jafnan
seigfljótandi og renna því sjaldan langar
leiðir en hlaðast gjarnan upp í þykka gúla
við eldstöðina. Þegar hraunið rennur
verður oft einhver röðum á krystöllum ,
glerögnum og loftbólum, því sem síðan
myndar tauma eftir straumfallinu. Þegar
hraunið storknar og brotnar niður sjást
þessir taumar sem samhliða rendur í
steininum, svo hann líkist einna mest
steingerðum viði með árhringum. Hafa
margir látið það villa sig og safnað slíkum
steinum sem steingervingum, en sjaldan
eru rendurnar þó svo reglulega boga-
dregnar sem í viði. Berg með slíkum
röndum er kallað straumlögótt og vel
mætti nefna það randaberg.
Storknað líparíthraun er oftast gráleitt
(öskugrátt) eða brúnleitt, en stundum
rauðbrúnt eða jafnvel svart að lit. Það er
oft alsett örsmáum holum og verður þá
nánast frauðkennt, en stundum kornótt
eða perlótt. Fer gerðin og liturinn mest
eftir því hvernig það hefur storknað. Við
mjög harða storknun nær það ekki að
krystallast og verður þá glerkennt, eins og
biksteinninn og hrafntinnan. Slíkt gerist
helst í þunnum göngum, eða í snertingu
við vatn eða ís.
Litaskrúð líparítsins er talið stafa af
verulegu leyti af ummyndun þess fyrir
áhrif jarðhita, einkum þó hinir ljósu litir
sem rekja má til uppleysingar dökkra
steinda í berginu.
Allan þennan mikla breytileika litgrýt-
isins má sjá og skoða á Gleráreyrum og
finna má þar steinvölur sem eru dæmi-
gerðar fyrir næstum öll afbrigði eða gerðir
þess, t.d. er randabergið mjög algengt,
(gráleitt eða brúnleitt) og mikið er af alls
konar líparítmóbergi, t.d. Súlnabergi.
Tajla um flokkun stoTkuberp's
Kísilsýrumagn
súrt >65% SiOj fsúrt 65-52% SiOj basískt <52% Si02
s %o gosberg líparít andesít basalt
j gangberg granófýr díabas
2 cn djúpberg granófýr granít díorít gabbró
Dr. Helgi Hallgrínisson skrifar
6 - DAGUR - 24. júní 1983
Steinasöfnun er nú orðin mjög
almennt tómstundagaman hér
á landi og víða getur að líta
mjög falleg steinasöfn í stáss-
stofum. Fæstir safna þó steinum
af fræðilegum áhuga, heldur
fyrst og fremst af skrautgirni að
því er virðist, eða til að svala
einhverri listþörf, enda stunda
ýmsir góðir steinasafnarar jafn-
framt listmunagerð úr steinun-
um.
Líparítsteinarnir á Glerár-
eyrum eru ekki listmunir á
borð við þau djásn sem finna
má á Austfjörðum, en geta
engu að síður verið skemmti-
legir sem stofuskraut og söfnun
þeirra er einkar heppileg byrj-
un fyrir börn og unglinga sem
oftast sjá hlutina í öðru ljósi og
með annarri viðmiðun en þeir
fullorðnu.
Steinaskoðum og söfnun á
Gleráreyrum ætti einnig að
vera hentugt og nærtækt við-
fangsefni fyrir skóla bæjarins,
þar sem auðvelt er að ganga
þangað með börnin á 1-2
tímum úr þeim öllum. Er þá
bet að ganga frá neðri brúnni
(Hörgárbraut/Glerárgötu) og
upp eyrarnar og bakkana að
norðanverðu og fara síðan til
baka sömu leið eða ganga upp
á brúna við Gilkjaftinn.
Leggja ætti áherslu á að
skoða og nafngreina sem flestar
bergtegundir og afbrigði ai
þeim og láta börnin safna
steinum til frekari athugunar í
skólanum eða heima hjá sér.
Ætti skólinn að eiga einhverjar
birgðir af plastdósum til að láta
steinana í og varðveita þa(
ásamt nafnmiða þar se á eru
ritaðar upplýsingar um heiti
steinsins (bergsins), fundar-
staður, dagsetning fundarins
og nafn safnanda. Rétt er að
taka aðeins litlar steinvölur
sem sýni, helst ekki stærri en
1-3 cm að þvermnáli en taka
mætti stærri steina til að stilla
upp í skólanum og nota til
samanburðar. (Bera má stein-
ana saman við steina sem eru til
sýnis í sýningarsal Náttúrugripa
safnsins eða leita til starfs-
manna þess um aðstoð við
greiningar).
Því miður er ekki til nein
íslensk greiningabók fyrir
steina og bergtegundir en hafa
má gagn af erlendum mynda-
bókum sem oft fást hér í
búðum og íslenskum jarðfræði-
bókum. I tímaritinu Usýn hafa
á síðustu árum birst ágætar
myndskreyttar greinar um ís-
lenska steina og sömuleiðis er
góður leiðarvísir í Skátabók-
inni frá 1974 eftir Guðmund E.
Sigvaldason.
Bergtegundir þessar of> afhrigði þeirra má fínna á Gleráreyrum og vídar á Akureyri þar sem möl af Glerárdal hefur lent
I. LÍPARÍT/LITGRÝTI (Ljósgrýti) II. BASALT/BLÁGRÝTI (grágrýti)
A. I.iparithraun (hraunstnrka) A. Basalthraun (hraunstorka)
1. ..Randaherg-' (straumiögóit litgrýti/ýmsir litir) 13. „Sortuherg" (svart. fíngcrt. likist stmulum
2. „Kornuherg" (holott, frnuðkcnnt/vmsii litir) bikstcini. væri rcttnclnt blágrvti)
3. „Ilelluherg" (klofnar i þunnar hcllureða flögur) 14. ..Grústeinn" (grár. inun grofari cn 13)
4. „Ileilherg" (raneialaust. cinlitt mcð ýmstim litum) 15. „Dílaberg" (dökkt eða grátt nieð Ijosum diluni
B. l iparítgler (glerstorka) þ.e. feldspatkrvstólluin)
16. „Holuberg" (alsctt smáholum. scni siundmn cru
5. Ilrafutinna (sjaldgæf. aðcins smabrot) mcð Ijosu cfni þ.c. í holufvllingum)
6. Hiksteiun, grásvartur mcð fcitiglans 17. „Krummaherg” (sja Ivsinuu i grcininni)
7. „(irænglerstelnn" (grænn bikstcinn. röiulóttur)
K. „Kolsteinn" (bíkstcinn mcð kol-áfcrð) B. Basaltnior (móherg/setherg)
9. Perlusteinn (oftast kornóttur) 18. „Málsteinn” eða „rauðgrvti" (rauður. Icirkcnndur)
('. l iparitmór (nióherg, mogrvti, túff. óskuberg) 19. „Sandsteinn” eða „móhella" (vatnasct)
10. „Súlnaherg" (blcikt mcð Ijósum ou dökkum
molum)
11. „Gráherg" (gratt. afsvipaðri gcrðog 10) III. GABBRO/HORNGRÝTI (hornberg)
12. „(.rxnliglaherg" (sjaldgælt. c.t.v. komið fra 2(1. „Hnrnberg” (sjá lýsingu i grcininni)
1 oiluÍclh)
24. júní 1983- DAGUR-7