Dagur - 01.03.1985, Blaðsíða 6

6 - DAGUR - 1. mars 1985
„Skurðimir“ á Mars. Myndin sýnir
skurðina samkvæmt hugmynd
Lowells. Berðu þessa mynd saman við
myndina hér til hliðar.
Þessi teikning er byggð á Ijósmyndum Viking-flauganna. Á norður-
pól era skýjabreiður, en íshetta er á suðurpól. Efst á myndinni er
Olympus Mons, en nokkra neðar eru stóru dyngjurnar á Tharsis-
hryggnum. Nálægt miðbaug er mikið giljakerfi, sem er líklega til orð-
ið við vökvastreymi. Teiknarinn hugsar sér að hann sé staddur á
tunglinu Phobos.
Helgi Hallgrímsson.
rauða plánetan
Ef til vill hafa einhverjir glöggir
stjörnuskoöarar hér norðanlands
tekið eftir lítilli rauðleitri stjörnu
á kvöldhimninum, lítið eitt aust-
ar og neðar en hvíta „risastjarn-
an“ Venus, sem fyrr var fjallað
um. Þetta er reikistjarnan Mars -
rauða reikistjarnan. Eins og
•Venus, er hann ýmist kvöld-
stjarna eða morgunstjarna, en
jafnan svo lítið áberandi, að hún
mun ekki einu sinni hafa hlotið
sérstakt íslenskt nafn, hvað þá
meira.
Um þessar mundir er Mars
óvenju nálægt jörðu, eða um 60
millj. km (álíka og Venus), og
því vel sýnilegur með berum aug-
um, jafnvel þótt ekki sé
fulldimmt. í sjónauka sést hann
eins og lítil rauðgul kringla. Til
að sjá einhvern mismun í henni,
þarf að hafa góðan og stöðugan
sjónauka, sem ætlaður er til
stjörnuskoðunar. Plánetan er
kennd við herguð Rómverja,
Mars, líklega vegna litarins, sem
hefur þótt minna á blóð.
Mannlífið á Mars
Líklega hafa engar stjörnur verið
skoðaðar eins mikið og Mars, eft-
ir að sjónaukar komu til sögunn-
ar, og á það sér ýmsar orsakir. f
fyrsta iagi er Mars næsti nágranni
okkar í geimnum út á við frá sól,
eins og Venus er næsti nágranni
inn á við, og stundum í svipaðri
fjarlægð (50-60 millj. km). í öðru
lagi uppgötvuðu menn fljótt, að
Mars var ólíkt forvitnilegri en
Venus, til skoðnar, þar sem ekk-
ert skýjahvolf skyggði á hnöttinn,
og hægt var að því að athuga yfir-
borð hans, eins og yfirborð
tunglsins okkar.
Að jafnaði var þó lítið að sjá á
Mars, annað en þessa rauðleitu,
möttu kúlu, en með ósegjanlegri
þolinmæði mátti þó uppgötva
ýmislegt. Þau augnablik komu,
að loftið var svo kyrrt að yfirborð
plánetunnar sást greinilega. Þess-
ar hentugu stundir voru þá bæði
stopular og stuttar, og oftast urðu
menn að teikna það sem þeir sáu
eftir á, og rifja upp eftir minni.
Þannig urðu til ýmsar furðulegar
myndir, sem flestir hafa víst séð.
ítalski stjörnufræðingurinn
Schiaparelli kom auga á ein-
kennilegar línur á yfirborði plán-
etunnar, árið 1877, og nefndi þær
canali eða skurdi, en Bandaríkja-
maðurinn Lowell greip á hug-
mynd á Iofti, og þýddi skurðina
sem áveituskurði, og gróðurbelti
meðfram þeim, í eyðimerkur-
landslagi. Lowell lét reisa sér-
staka stjörnuathugunarstöð eink-
um til að kanna Mars, og skrifaði
margar bækur um þetta efni og
lífið á Mars, sem hann taldi að
væri. Ber stöðin ennþá nafn
hans.
Margir hrifust með áhuga
Lowells, og vakti þetta upp æva-
gamlar sagnir og trú, um vits-
munaverur á Mars, er stýrðu
hinu flókna áveitukerfi, og hlutu
því að vera komnar á töluvert
hærra tæknistig, en mannkynið
var þá hér á jörðu. Af þessu
leiddi svo sæg af hinum svo-
nefndu vísindaskáldsögum (sci-
ence fiction), er fjölluðu um lífið
á Mars, og ekki síst þær mann-
verur og mannlíf sem þar þróað-
ist. Bók H.G. Wells: Innrásin
frá Mars (1898) er þar gott dæmi,
og raunar einnig um meistaralegt
hugarflug eða innsæi.
Allt fram á síðustu áratugi
geimferðanna, mun fjöldi manna
hafa trúað því, að líf og jafnvel
vitsmunaverur væri að finna á
Mars, og enn í dag er orðið Mars-
búi notað í nokkurn veginn sömu
merkingu og „mannvera utan úr
geimnum" yfirleitt.
Eyðimerkurástand
En hver er þá raunveruleikinn
um ástandið á Mars, eftir þá vitn-
eskju sem fengist hefur með, síð-
an fyrsta Mariner-flaug Banda-
ríkjamanna tók myndir af yfir-
burði plánetunnar árið 1965, og
fyrsta Viking-flaugin lenti þar,
20. júlí 1976? Sá veruleiki er all-
fjarri hinum glæstu hugmyndum
aldamótamannanna. í stuttu máli
sagt: Mars er ein samfelld, helj-
armikil eyðimörk, ekki ósvipuð
þeim stóru eyðimörkum, sem
finnast í heittempruðu beltunum
á yfirborði jarðar, t.d. Sahara í
Afríku og jafnvel hér á landi.
Annað slagið geysa þarna ógur-
legir sand- og rykstormar, sem
hylja stundum nær allt yfirborð
plánetunnar, og geta varað svo
vikum og mánuðum skiptir.
„íshetturnar" sem sjást á pól-
unum, og uppgötvaðar voru þeg-
ar á 17. öld, eru úr koldíoxíði
(C02) og vatni, og helst vatnsís-
inn yfir sumarið en hinn gufar þá
upp.
Gufuhvolfið á Mars er fremur
þunnt, loftþrýstingur oftast að-
eins um 7 mb. (um 0,7% miðað
við jörðu). Aðalefni loftsins er
koldíoxíð (C02) eins og á Venusi
(um 95%), köfnunarefni (um
2,7%), argon (1,6%), en súrefni,
kolmónoxíð og vatn eru hverf-
andi.
Hitastig er yfirleitt undir frost-
marki vatns, samkvæmt mæl-
ingum geimflauganna, eða frá
-í-30 til um -H50°C, en þó er talið
að það geti farið upp fyrir frost-
mark um hádaginn, nálægt mið-
baug. Vindar eru oft miklir, eins
og fyrr var getið, en logn á milli.
Hrikaleg eldfjöll
og gljúfur
Það sem mest kom líklega á
óvart, við þessa könnun plánet-
- Seinni grein
unnar, er sú staðreynd, að lands-
lag er mjög fjölbreytt og
„þroskað" á Mars. Þar eru að
sjálfsögðu nokkrir hringlaga gíg-
ar eftir loftsteina, eins og á tungl-
inu (og reyndar hér á jörðinni),
en þeir eru yfirleitt grynnri, enda
líklega fylltir upp af hrauni og
setlögum. Mikil eldfjöll eru á
Mars, reyndar talin þau stærstu
sem fundist hafa í sólkerfinu.
Stærst þeirra er Olympus Mons
(Olympusarfjall), sem er 26 km
að hæð yfir sléttuna umhverfis,
og þvermál um 600 km (álíka og
þvert ísland) en toppgígurinn 80
km í þvermál. Annars er fjallið
ekki ósvipað hinum alkunnu ís-
lensku stapafjöllum í laginu, t.d.
Bláfjalli eða Herðubreið, og
kann það að vera merkilegt rann-
sóknarefni. (Þess má geta, að fyr-
ir nokkrum árum voru hér á ferð-
inni bandarískir jarðfræðingar
sem sögðust vera að bera saman
landslag á íslandi og Mars.)
Þá eru þarna geysimikil og
hrikaleg glúfur eða gljúfradalir.
Þau stærstu eru um 1.000 km
löng og um 100 km breið, en dýp-
ið um 7 km. Verður lítið úr Jök-
ulsárgljúfrum við hliðina á því
ferlíki, og jafnvel Grand Canyon
verður lítilfjörlegt í þeim saman-
burði.
Ekki fer á milli mála, að þessi
gljúfur eru grafin af vatni, þótt
landsig eða misgengi kunni að
hafa verið upphafið. Út frá þeim
ganga dalskorur, sem eru vatns-
grafnar og veðraðar, svipað og
fjöll og dalir hér á landi. Hvaðan
kom þetta vatn?
Menn hallast helst að því, að
töluvert af ís muni vera fólgið í
jarðlögum undir yfirborðinu, og
hann geti hafa bráðnað skyndi-
lega við eldvirkni eða loftsteins-
fall. Við núverandi aðstæður
myndi vatn að vísu ekki renna á
yfirborðinu (vegna þess hvað
loftið er þunnt) heldur sjóða og
gufa upp. Þetta kann þó að hafa
verið öðruvísi í árdaga plánet-
unnar, en flest gilin eru talin
meira en 500 milljón ára gömul.
Er margt sem bendir til þess, að
þá hafi lofthvolfið verið þéttara,
og hnötturinn því haldið mun
betur hita á yfirborðinu.
Var þrátt fyrir allt
líf á Mars?
Þar sem vatn var einnig nóg, er í
rauninni ekkert því til fyrirstöðu,
að þá hafi verið blómlegt líf á
Mars. Plöntugróður hefur þá
framleitt súrefni, á sama hátt og
nú gerist á jörðunni, og lífs-
skilyrðin gátu því verið svipuð,
nema líklega hefur verið kaldara
á Mars, vegna meiri fjarlægðar
frá sólu, en um það er þó erfitt að
segja, því að sólin gat þá einnig
verið heitari.
Við verðum því að viður-
kenna, að einhver fótur geti verið
fyrir þeim ævagömlu hugmynd-
um og sögnum um „Marsbúana",
þótt nú séu þeir útdauðir fyrir
löngu. Sú tilgáta hefur jafnvel
komið fram, að mannkynið á
jörðinni eigi e.t.v. rætur að rekja
til þessarar nágrannaplánetu,
a.m.k. að einhverju leyti. Hinar
fjölmörgu fornu sögur um ein-
hvers konar geimfara, sem koma
fyrir t.d. í Biblíunni, og það ein-
kennilega mikla bil sem virðist
vera milli andlegra hæfileika
manna og þeirra dýra, sem næst
honum standa að líkamsvexti
(t.d. apa), mætti skýra með þess-
ari tilgátu. Þó gætu þessar geim-
verur einnig verið komnar annars
staðar frá, enda virðist þeirra
verða vart annað slagið enn á
okkar tímum.
Ekki er lengra síðan en um
1960, að virtur rússneskur
stjörnufræðingur kom fram með
þá kenningu, að annað af tungl-
um Mars, Phobos X, væri svo létt
að það hlyti að vera holt að
innan, og þar myndu Marsbúar
hafa hreiðrað um sig síðast, eða
a.m.k. skilið eftir sig eins konar
safn um menningu sína og tækni.
Þetta reyndist þó á misskilningi
byggt.
Hvers vegna hlaut
nágranni vor
þessi örlög?
Nú má einnig spyrja, hvers vegna
þessi nágrannastjarna okkar hafi
hlotið þau örlög að missa and-
rúmsloftið og þróast yfir í eyði-
mörk.
Þar skiptir stærðin ef til vill
nokkru máli. Mars er nefnilega
allmiklu minni en jörðin. Þver-
mál hans er aðeins um helmingur
af þvermáli jarðar, og massinn
um Vio af jarðarmassanum, og
þyngdaraflið að sama skapi
minna en hér (og á Venusi). Auk
þess hefur Mars lítið sem ekkert
segulsvið (nú orðið). Þetta kann
að hafa valdið því, að plánetan
tapaði verulegum hluta lofthjúps-
ins, og yfirborðið kólnaði, svo
eyðimerkurþróunin fór af stað.
Líklegra er þó, að þarna hafi ein-
hverjir stóratburðir gerst, sem
settu þessa óheillaþróun í gang,
e.t.v. loftsteinar, er mynduðu
rykmökk um plánetuna, stór-
kostleg eldgos eða þess háttar.
Reyndar er ekki fyrir að synja,
að svipaðir atburðir hafi gerst hér
á jörðinni fyrir álíka löngum
tíma, þegar stóru skriðdýrin liðu
undir lok, og allt jarðlífið tók
stakkaskiptum.
Vísindamenn hafa nýlega
fundið út, að þegar hinir miklu
Marsstormar þyrla ryki yfir allan
hnöttinn, lækkar hitastigið á hon-
um verulega og gætir áhrifanna
lengi á eftir. Með hliðsjón af
þeirri vitneskju er fram komin til-
gátan um hinn svonefnda „kjarn-
orkuvetur“, sem fylgja myndi í
kjölfar allsherjar kjarnorkustyrj-
aldar hér á jörðu.
Var það ef til vill slík styrjöld
sem batt endahnútinn á Marslíf-
ið? Eða var það bara sú óheilla-
þróun, sem nú er stöðugt að ger-
ast hér á jörðunni, að gróðri er
eytt, þurrkar aukast á hættusvæð-
um, og eyðimerkurnar stækka
með risaskrefum?
Ég hef stundum verið að hugsa
um, að ef til vill væri það eina
leiðin til að opna augu manna
fyrir þeirri hættu sem allt jarðlíf-
ið er nú í, vegna tiltekta okkar,
að flytja allan mannskapinn, eða
a.m.k. helstu stjórnmálamenn-
ina, til Mars, og lofa þeim að
skoða þessa eyðilegu plánetu,
lofa þeim að sjá með eigin aug-
um, hvernig umhorfs geti orðið
á jörðinni okkar eftir nokkrar
aldir, ef svo fer fram sem nú
horfir. Þá myndu leiðsögu-
mennirnir segja eitthvað á þessa
leið við pólitíkusana: Sjá, þar af-
leiðingar verka yðar, þér skamm-
sýnu menn!
Helstu heimitdir: Stjörnufræði c. Ágúst
Guðmundsson, 1981-1982. Stjörnufræði/
Rimtræði, e. Þorstein Sæmundsson, 1972.
Aimanak Þjóðrinafélagsins 1985. Reikis-
tjörnurnar, e. Carl Sagan o.fl. Alfræðisafn
AB. Rvík. 1966. Ymsar greinar í tímaritum
og blöðum.