Dagur - 21.08.1985, Blaðsíða 6

6 - DAGUR - 21. ágúst 1985

Það getur faríð svo, að
biskup ríði heim í Hóla
á næstu fardögum til
að hafa þar aðsetur.
Þar með væri búið að
endurreisa þetta forna
biskupssetur. „Eg
vona að úr því geti
orðið og hugsa gott til
þess, “ sagði sr. Sigurð -
ur Guðmundsson,
vígslubiskup á Grenj-
aðarstað, í samtali við
Dag. Hann kemur til
með að setjast að á
Hólum, sem vígslu-
biskup yfir Hólastifti.
Sigurður hefur verið
sóknarprestur á Grenj-
aðarstað í um 40 ár.
- Ég er.ákaflega jákvæður gagn-
vart því að endurreisa Hóla sem
biskupssetur, sagði Sigurður. - Mér
finnst eðiilegt, að vígslubiskup verði
þar. Að vísu þarf að gera embættið
veglegra, það þarf að gefa því
ákveðnari svip og starfsreglur. Til
þess þarf lagabreytingu og erindis-
bréf frá biskupi. Þau hafa ekki tíðk-
ast til þessa, þannig að verkefni
vígslubiskupa hafa verið háð geð-
þótta hvers biskups. Þó hefur þróun-
in verið sú, a.m.k. hér í Hólastifti, að
við höfum fengið meira og meira að
gera, en það fer eftir því hvað bisk-
upinn sendir okkur. Við viljum sem
sé að þetta verði ákveðnara embætti,
sem hafi sinn samastað, auk þess
sem vígslubiskupinn verði ekki
bundinn af stóru prestakalli.
- Hvað finnst þér vinnast með því
að fara í Hóla?
- Fyrst og fremst að fá embættinu
samastað á þessum forna sögustað,
þar sem nú á sér stað mikil uppbygg-
ing. Að mínu áliti verður meiri reisn
yfir embættinu þar heldur en annars
staðar. Þarna getur orðið nokkurs
konar miðstöð, án þess að biskupinn
sé í miðri hringiðunni, en þó með
góðar samgöngur og starfsaðstöðu.
Ég held að þetta yrði til að lyfta emb-
ættinu verulega.
- Þú ert sem sé ekkert hræddur
um að einangrast þarna?
- Nei, alls ekki, ekki við núver-
andi aðstæður. Það hefði hugsanlega
orðið fyrir 10-15 árum, en allar sam-
göngur við Hólastól hafa gjörbreyst
á síðustu árum.
Langflestir eru einhuga
með þessu
- Er einhugur um þetta meðal
presta í stiftinu?
- Það eru sjálfsagt til efasemda-
raddir, ég geri alveg ráð fyrir því. En
langflestir eru einhuga með þessu.
Og meðal almennings virðist mér
vera vaxandi áhugi fyrir því að úr
þessu verði. Hann hefur alltaf verið
til staðar vestur frá, en hann er einn-
ig fyrir hendi núna hér fyrir austan.
- Er frekast að efasemdaraddir
heyrist í austurhlutanum?
- Ætli þær heyrist ekki helst frá
Akureyri, því það hefur verið áhugi
fyrir því hjá sumum, að aðsetur
vígslubiskups verði þar. En ég held
að það komi ekki til greina núna,
því þá þyrfti að byggja allt upp frá
grunni. Á Hólum er aðstaðan hins
vegar fyrir hendi. Þar er gott prests-
hús og embættið kæmi til með að fá
að njóta þeirra mannvirkja sem til
staðar eru á Hólum.
- Sr. Sigurður Guðmundsson,
vígslubiskup, er Akureyringur,
fæddur og uppalinn í Fjörunni, en
hann hefur nú þjónað í 41 ár á
Grenjaðarstað. Hann var spurður'
hvort það yrði ekki mikið átak fyrir
- Góðar líkur
á því að vígslubiskupinn í Hólastifti fái aðsetur á Hólum
hann að rífa sig upp og flytja til
Hóla.
- Það er auðvitað átak að flytja,
en ég hef aldrei slitið mín tengsl við
Akureyri og þar ætla ég að búa að
loknum starfsdegi hjá kirkjunni. Það
breytir því ekki miklu, þó ég milli-
lendi á Hólum og dvelji þar í nokkur
ár. Raunar hugsa ég gott til þeirrar
stundar og ég er bjartsýnn á að úr
því geti orðið. Ég geri ráð fyrir því
að ráðherra komi með frumvarp um
þetta í haust, auk þess sem málið
verður rætt í kirkjuráði og á kirkju-
þingi, sagði sr. Sigurður Guð-
mundsson.
Saga Hólastaðar
Nú, þegar rætt er um að Hólar verði
aftur biskupsstóll, er ekki úr vegi að
rifja upp sögu staðarins í grófum
dráttum. Við þá upprifjun er stuðst
við bækling um Hólakirkju eftir dr.
Kristján Eldjárn.
Þar kemur fram, að Hof er elsti
bær í Hjaltadal, að því er talið er, og
þar bjó Hjalti Þórðarson, sá er dal-
inn nam. Hólar munu því hafa byggst
úr Hofslandi, en er Hólar voru orðn-
ir biskupssetur og stórkostleg búsýsla
á staðnum, þá lagðist Hof í eyði og
byggðist ekki aftur fyrr en í upphafi
19. aldar. Um miðja 11. öld bjó Oxi
Hjaltason á Hólum og lét hann gera
þar mikla kirkju. Um 1100 átti Illugi
prestur Bjarnason Hóla, en hann gaf
jörðina til biskupsseturs, er biskups-
stóll var settur á Hólum árið 1106.
Jón Ögmundsson varð fyrstur
biskup á Hólum og síðar var hann
gerður dýrlingur Norðlendinga. Á
eftir honum kom Ketill Þorsteinsson,
en síðan hver biskupinn á eftir
öðrum í kaþólskum sið, allt til Jóns
Arasonar. Hans biskupsdómi lauk
1550 með sögulegum hætti, en 1552
sest fyrsti biskupinn í lútherskum sið
á Hólastól. Það var Ólafur Hjaltason
og á eftir honum kom Guðbrandur
Þorláksson. Síðan tók við hvert stór-
mennið á eftir öðru, en síðasti biskup
á Hólum var Sigurður Stefánsson.
Hann lést 1798 og 2. október 1801
var Hólastóll aflagður með kon-
ungsbréfi og jörðin seld árið eftir.
Eftir það voru Hólar í einkaeign, allt
þar til Skagafjarðarsýsla keypti jörð-
ina 1882 og setti þar á fót búnaðar-
skóla, sem enn er á staðnum, nú
ríkisskóli.
Sjö Hólakirkjur
Alls hafa verið byggðar sjö kirkjur á
Hólum, en sú kirkja sem stendur þar
nú er vígð 20. nóvember 1763 og er
því ríflega 220 ára gömul.
Jón biskup Ögmundsson hafði
ekki lengi setið á Hólum er hann reif
niður kirkju þá sem fyrir hafði verið
á staðnum og reisti mikla og fagra
kirkju úr timbri, sem var fyrsta dóm-
kirkjan á Hólum. Stóð hún fram um
aldamótin 1300. Þá lét Jörundur bisk-
up Þorsteinsson reisa nýja kirkju,
sem stóð fram til 1394, en þá fauk
hún í ofviðri. Líkur eru taldar til að
Auðunn rauði Þorbergsson, eftir-
maður Jörundar, hafi ætlað að láta
byggja steinkirkju á Hólum, eins og
títt var í öðrum löndum. En hann féll
frá áður en úr því gat orðið. Danskur
maður, Pétur Nikulásson, biskup, lét
byggja nýja kirkju á Hólum þegar
kirkja Jörundar fauk. Það var veg-
legt hús, sem stóð allt fram á efri ár
Guðbrands biskups Þorlákssonar, en
þá fauk hún, líkt og kirkja Jörundar,
í miklu norðanveðri 16. nóvember
1624. Þá hafði kirkjan staðið í 229 ár
og er talið að kirkja Péturs hafi verið
veglegasta dómkirkjan, sem byggð
hefur verið á Hólum. Ný dómkirkja
var byggð á dögum Guðbrands, úr
bindingsverki að dönskum sið og
stóð hún allt þar til undirbúningi að
byggingu núverandi steinkirkju var
lokið. Kirkja Guðbrands var því síð-
asta dómkirkjan sem byggð var úr
timbri á Hólum. Alls hafa verið
byggðar 7 kirkjur á Hólum, tvær fyrir
biskupsstól, 3 dómkirkjur í kaþólsk-
um sið og 2 í lúterskum. Af gömlu
kirkjunum er ekki til tangur né tetur,
það er ekki einu sinni til mynd af
þeim. Aðeins örfáir kirkjugripir hafa
lifað þessar kirkjur.
Steinkirkjan byggð
Það gekk ekki átakalaust að koma
steinkirkjunni upp á Hólum, en til að
fræðast um byggingarsögu hennar
gefum við dr. Kristjáni Eldjárn
orðið:
„Dómkirkjan á Hólum, sú er enn
stendur, var reist á dögum Gísla
biskups Magnússonar. Kom hann til
stólsins 1755, einráðinn í að reisa
staðinn við úr þeirri hörmulegu
niðurlægingu, sem hann var kominn
í, enda hafði bæði kirkjustjórnarráð-
ið og Harboe biskup heitið Gísla full-
tingi sínu, er hann loks lét til leiðast
að verða biskup á Hólum. Þó að
biskupsbústaðurinn væri óviðunandi,
en dómkirkjan (Guðbrandskirkja)
jafnvel talin sæmilega stæðileg (sögn
síra Þorsteins Péturssonar), varð þó
að ráði að gera ekki við hana, heldur
reisa nýja. Fjár var fyrst aflað til
þessarar framkvæmdar með því að
leggja fyrir, að hver kirkja í Dan-
mörku og Noregi skyldi láta 2 mörk
af hendi rakna, og var Gísla biskupi
tilkynnt þessi ráðagerð 1756. Ákveð-
ið var, að kirkjan skyldi gerð úr
steini, enda hafði Magnús amtmaður
Gíslason talið, að þannig yrði hún
ódýrari en úr timbri. Mikils virtur og
háttsettur danskur arkitekt að nafni
de Thurah, húsameistari konungs,
gerði uppdrætti að kirkjunni, en
Gísli biskup og Magnús amtmaður
áttu að hafa tilsjón með verkinu.
Upphaflega ver svo til þess ætlazt,
að til byggingarinnar kæmu 600 ríkis-
dalir frá Danmörku, en biskupsstóll-
inn stæði undir kostnaði að öðru
leyti, eða um % af áætluðu kostnað-
arverði. En brátt kom í ljós, að þetta
mundi reynast með öllu ókleift vegna
harðinda hér á landi, og leyfði þá
konungur, að í Danmörku og Noregi
skyldi „tekin collecta“, almenn
söfnun, til viðreisnar Hólastól. Átti
hollvinur íslands, Harboe biskup, ef-
laust drýgstan þátt í þessu ráði. Safn-
aðist á þennan hátt saman stórmikið
fé.
Þýzkur múrmeistari að nafni Sab-
insky, sem ráðinn var til að veita
byggingunni forstöðu, kom til Hóla í
ágúst 1757. Réð hann fljótlega til sín
menn og fór að höggva stein til kirkj-
unnar, rauðleitan mjúkan sandstein
úr Hólabyrðu, fjalli því, er bærinn
stendur undir. Steinninn var
sprengdur með púðri og dreginn
heim á vagni, einkum á frerum að
vetrarlagi, en höggvinn til heima á
staðnum. En verkið gekk skrykkjótt.
Ekki leið á löngu áður en stjórnin
þóttist verða þess vör, að verkamenn
heimtuðu allt of hátt kaup, 2 mörk á
dag, auk ýmissa fríðinda. Var þá
gripið til þess ráðs árið 1758 að
skylda bændur í Skagafirði, Eyjafirði
og Húnavatnssýslu til að vinna kaup-
laust við kirkjusmíðina eftir settum
reglum. Þetta var að vísu gamall
danskur siður, en íslendingar undu
honum hið versta, og gekk skyldu-
vinna þessi með mestu vandræðum
þrátt fyrir endurteknar fyrirskipanir
konungs. Segir séra Þorsteinn Pét-
ursson á Staðarbakka, í Lagagriplu
sinni, að bændur á Norðurlandi
héldu, að „skárra mundi að þjóna á
Bremerhólmi" en að „forrétta svodd-