Dagur - 05.01.1988, Síða 4

4 - DAGUR - 5. janúar 1988
ÚTGEFANDl: ÚTGÁFUFÉLAG DAGS
SKRIFSTOFUR:
STRANDGATA 31, PÓSTHÓLF 58, AKUREYRI
SlMI: 24222
ÁSKRIFT KR, 560 Á MÁNUÐI
LAUSASÖLUVERÐ 55 KR.
GRUNNVERÐ DÁLKSENTIMETRA 400 KR.
RITSTJÓRAR:
ÁSKELL ÞÓRISSON (ÁBM.)
BRAGI V. BERGMANN
BLAÐAMENN:
ANDRÉS PÉTURSSON
(Reykjavík vs. 91-17450, pósthólf 5452, 105 Reykjavik),
ÁSLAUG MAGNÚSDÓTTIR, EGGERT TRYGGVASON, EGILL BRAGASON,
INGIBJÖRG MAGNÚSDÓTTIR (Húsavík vs. 41585),
JÓHANN ÓLAFUR HALLDÓRSSON, KRISTJÁN KRISTJÁNSSON (íþróttir),
FRlMANN HILMARSSON (Blönduósi vs. 95-4070), STEFÁN SÆMUNDS-
SON,
TÓMAS LÁRUS VILBERGSSON, VILBORG GUNNARSDÓTTIR,
ÞÓRHALLUR ÁSMUNDSSON (Sauöárkróki vs. 95-5960),
AUGLÝSINGASTJÓRI: FRlMANN FRlMANNSSON
ÚTBREIÐSLUSTJÓRI:
HAFDlS FREYJA RÖGNVALDSDÓTTIR, HEIMASlMI 25165
FRAMKVÆMDASTJÓRI: JÓHANN KARL SIGURÐSSON
PRENTUN: DAGSPRENT HF.
Bjartsýn byrjar
þjóðin árið
Niðurstöður úr nýbirtri skoðanakönnun Gallup
sýna að íslendingar eru þjóða bjartsýnastir og hafa
tröllatrú á að nýbyrjað ár verði þeim gott. Mjög fáir
eru þeirrar skoðunar að nýja árið reynist þeim verra
en það gamla. í sjálfu sér er ekkert nema gott eitt
um það að segja er menn líta lífið og tilveruna björt-
um augum. Hins vegar eru ýmis teikn á lofti um að
árið 1988 geti reynst íslendingum erfiðara en árið
sem var að líða 1 aldanna skaut. Það gæti því hæg-
lega farið svo að margir yrðu fyrir verulegum von-
brigðum áður en árið er allt.
Ýmsar tölulegar staðreyndir gefa til kynna að hð-
ið ár hafi reynst gott miklum þorra þjóðarinnar.
Framkvæmdagleði var mikil, sérstaklega á höfuð-
borgarsvæðinu. Þar risu margar og glæstar verslun-
arhallir á árinu, að ógleymdum hótelum, skemmti-
og veitingastöðum. Kaupmáttur jókst um 18%,
atvinnuleysi þekktist ekki og það sem meira er;
skortur var á vinnuafli í flestum atvinnugreinum.
Bílainnflutningur var meiri en dæmi eru um áður á
einu ári og einnig var metár hvað fjölda utanlands-
ferða varðaði. Ekki varð þess vart í jólaversluninni
að fjárráð almennings væru tæp né heldur kom það
fram í flugeldasölunni um áramótin. Þvert á móti
bar mikil verslun vitni um almenna velmegun og
rúm fjárráð.
En kaupgetan og velmegunin er bara önnur hhð-
in á efnahagslifi liðins árs. Hin hliðin er öllu dekkri.
Gengisþróunin reyndist okkur óhagstæð og í árslok
var ljóst að útflutningsgreinarnar ættu mjög undir
högg að sækja. Þeir eru margir sem heimta gengis-
fehingu sem fyrst nú á nýja árinu. Framkvæmda-
gleðin var meiri en svo að sparnaður innanlands
næði að mæta lánsfjárþörfinni. Einkaaðilar gripu
óhikað til erlends fjármagns og afleiðingin af öllu
saman var hækkandi vextir. Framkvæmdagleðin
ohi þenslu í atvinnulífinu sem hafði aftur aukna
eftirspurn eftir vinnuafli í för með sér, með tilheyr-
andi launaskriði. Verðbólguhraðinn tvöfaldaðist á
einu ári.
Þessum staðreyndum stöndum við frammi fyrir
nú. Samkvæmt skoðanakönnun Gallups á íslenska
þjóðin ekki von á öðru en að góðærið sé komið til að
vera. Því má búast við að boginn verði hátt spennt-
ur í komandi kjarasamningum og reyndar kom fram
í fyrrnefndri könnun að íslendingar eiga öðrum
þjóðum fremur von á deilum á vinnumarkaði á
þessu ári.
Rétt er að minna á að kröfugerðin í komandi
kjarasamningum getur haft úrslitaáhrif á það
hver framvindan verður í efnahagslífinu. Það verður
seint talið vænlegt til árangurs að einblína á krónur
og prósentuhækkanir í slíkri samningagerð. Kaup-
mátturinn er það sem máli skiptir en ekki svo og
svo margar krónur, sem sífellt rýrna að verðgildi.
Vonandi berum við gæfu til þess á nýja árinu að
sníða okkur stakk eftir vexti í efnahagsmálum sem
og á öðrum vettvangi - þótt við séum bjartsýn. BB
Árni Böðvarsson, málfarsráðunautur Ríkisútvarpsins:
Nokkur orð um beyg-
ingu landafræðiheita
ættarnafna og fleira
Hinn 9. des. sl. birtist í DV
athugasemd frá Sigurði Þorkels-
syni sem hann kallar „Um eign-
arfall og uppnefningu sérnafna“
og um sama leyti sendi Vináttu-
félag íslands og Kúbu fjölmiðlum
ályktun þar sem mótmælt er lýs-
ingarorðinu kúbskur sem hefur
nokkrum sinnum verið notað í
stað „kúbanskur". Hvoru tveggja
er beint gegn málfari í Ríkisút-
varpinu. Bæði þeir sem athuga-
semdina gerðu og lesendur eiga
kröfu á svari, en eitt verður látið
nægja.
Sigurður spyr m.a.: „Hvaða vit
er í því að kalla norsku borgina
Bergen Björgvin? . . . Og því er
þá ekki notuð eignarfallsmyndin
„Björgvins“ í stað „Björgvinj-
ar“?“
Þessu skal svarað fyrst. „Vin“
er kvenkynsorð sem allir
íslenskumælandi menn þekkja,
t.d. „gróðurvin, vin í eyðimörk".
Eignarfall þess orðs er vinjar.
Það er seinni hluti borgarnafnsins
Björgvin og því er eignarfall þess
Björgvinjar. Hins vegar er seinni
hluti karlmannsnafnsins Björgvin
sama og karlkynsorðið vinur þótt
-ur hafi horfið aftan af og nafnið
þá skipt um eignarfallsmynd.
Þá er þess að geta að borgin
Björgvin hefur borið þetta nafn
frá upphafi og íslendingar köll-
uðu hana ekki annað, allt þar til
betri skipaferðir hófust þangað
samtímis bættum verslunarhátt-
um hérlendis á síðustu öld. En í
dönsku breyttist nafnið. Sú tunga
varð allsráðandi í norskum borg-
um og margir Norðmenn tóku
snemma upp danska borgarheitið
Bergen í stað hins norska
Björgvin. Því varð það mestu
ráðandi í norsku, en þó heitir til
dæmis biskupsdæmið þar
„Björgvin bispedöme". Að sjálf-
sögðu notuðu danskir kaupmenn
dönsku ummyndunina Bergen,
en ekki upprunalega nafnið
Björgvin, og sama gerði útlenda
skipafélagið seem hafði siglingar
milli íslands og Noregs. Margir
íslenskir verslunarmenn tóku það
upp eftir þeim, en samtímis
héldu aðrir Islendingar áfram að
nota gamla heitið, Björgvin. Af
þessu stafar þessi tvískinnungur í
íslensku á seinni áratugum.
Almennt eru borgaheiti kven-
kyns í íslensku, nema seinni hlut-
inn sé ótvírætt annars kyns
(Stokkhólmur er karlkynsorð,
vegna þess að hólmur er karl-
kynsorð). Því beygjum við þau
eins og kvenkynsorð þegar unnt
er að koma því við, og segjum
„til Parísar, til Rómar, til Berlín-
ar, til Moskvu". Ekki þó allir.
Sumir segja „til Paris, til Róm, til
Berlín, til Moskva“, og suma hef-
ur þetta beygingarleysi meira að
segja ruglað svo rækilega að þeir
eru til með að segja „til Akur-
eyri, til Hergilsey, til Vík í
Mýrdal“.
Það er ekki rétt hjá Sigurði að
eina borgin með íslensku nafni
frá fornu fari sé Kaupmanna-
höfn. í Svíþjóð eru borgirnar
Uppsalir, Stokkhólmur og Gauta-
borg (við köllum þær ekki Upp-
sala, Stockholm og Göteborg),
Noregi Þrándheimur (norsku
Trondheim) og í Færeyjum Þórs-
höfn (fær. Tórshavn), svo að
dæmi séu nefnd.
Þá skal vikið að ályktun Vin-
áttufélags íslands og Kúbu. Þar
segir m.a.: „Lýsingarorðið
kúbanskur er ólíkt hljómfegurra
en kúbskur og hefur þar að auki
alltaf verið notað og særir alls
ekki íslenska máltilfinningu eins
og kúbskur hlýtur að gera, eða
hvar hafa menn séð þessa stafi
saman í einni runu: -bsk-?“ Þetta
síðasta er rétt. Stafasambandið
-bsk- er ekki til í ósamsettu orði í
íslensku. Samt er „kúbskur" rétt
myndað orð, af „Kúba“, en -b- er
ekki heldur til milli sérhljóða í
ósamsettu íslensku orði, þó að
það sé í nafni Kúbu. Það er líka
rétt að „kúbanskur“, þríkvætt
orð, er lipurra í flutningi en tví-
liðurinn „kúbskur“ sem þar að
auki hefur stirt samhljóðasam-
band, en með „hljómfegurð“
þríliðarins (kúbanskur) virðist
vera átt bæði við hrynjandi orðs-
ins og lipurð í flutningi. Hitt er
rangt að „kúbanskur" særi alls
ekki málkennd þeirra íslendinga
sem telja lýsingarorðsendinguna
-anskur og endinguna -ani í íbúa-
heitum vonda íslensku. Til þessa
hefur ekki þótt boðlegt að nota
lýsingarorð eins og „afríkanskur,
ameríkanskur, kóreanskur, mar-
okkanskur og perúanskur" eða
íbúaheiti eins og „Afríkani,
Ameríkani, Kóreani, Marokk-
ani, og Perúani" í vönduðu
íslensku máli. „Kúbani" og „kúb-
anskur" eru af sama tagi. Því
verður að leita annarra leiða ef
við viljum sýna þjóðinni á Kúbu
þá virðingu að tala unr hana á
vandaðri íslensku. Við höfum
næg fordæmi um myndun lýsing-
arorðs og íbúaheitis af erlendum
landaheitum. Með einkvæðum
stofnum eru endingarnar -verjar
(eintölu -verjí) um þjóðina og -
verskur algengar í góðri íslensku,
enda eru orð eins og Kúbverji,
kúbverskur bæði virðuleg og eðli-
leg.
Þess mætti minnast í þessu
sambandi að fyrir nokkrum ára-
tugum voru „Ameríkani“ og
„ameríkanskur" algeng í mæltu
máli hér. Nú er miklu fremur sagt
„amerískur", skrípið sem endar á
,,-anskur“ mikils til horfið úr mál-
inu, en nafnorðið „Ameríkani"
er algengt enn. Hvorugt þykir
boðlegt í vönduðu máli, þó að
mörgum þættu þau áður bæði
„eðlileg" og „hljómfögur“.
Þetta var um landafræðiheiti.
En Sigurður Þorkelsson minnist
einnig á beygingu ættarnafna í
athugasemd sinni í DV 9. des-
ember. Það er ekki rétt að „áður
fyrr“ hafi ættarnöfn ekki tekið
eignarfallsendingu í íslensku.
Þetta rakti Ingólfur heitinn
Pálmason raunar rækilega í lítilli
bók sem kom út í sumar, „Um
ættarnöfn og erlend mannanöfn í
íslensku“. Þar kemur fram að frá
því íslendingar fóru að nota ætt-
arnöfn hafa þau ýmist verið
beygð eða óbeygð. í upphafi var
algengast að þau væru beygð, en á
seinni áratugum hefur beygingin
verið á undanhaldi. Hér verða
dæmi ekki rakin, aðeins vísað í
samantekt Ingólfs og bent á þá
meginreglu í íslensku beyginga-
kerfi að orð verður ekki beyging-
arlaust þó að annað orð hliðstætt
því bætist við. Sá sem talar um
„rit Nordals, ljóð Thoroddsens“
verður þá líka að tala um „rit
Sigurðar Nordals, ljóð Jóns
Thoroddsens“, nema hann vilji
skipa sér í þann fjölmenna flokk
sem óafvitandi stefnir að
skemmdum á íslensku máli með
því að fella niður beygingar.
Að lokum þetta: Allt málfar
byggist á venju. Nýjung í máli
vekur stundum fyrst í stað andúð
þeirra sem hirða um málfar sitt,
en sú andúð hverfur venjulega
þegar nýjungin fer að verða
algeng. Að þessu leyti gildir hið
sama um góðar og vondar
nýjungar, menn taka að telja þær
eðlilegt og rétt mál þegar þeir
venjast þeim, en til þess þurfa
þeir ef til vill að nota þær sjálfir
sjö sinnunt eða jafnvel sjötíu
sinnum.
Með nýársóskum til lesandans,
Arni Böðvarssun.
Skyldi hér sjást „til Akureyri“?