Dagur - 01.10.1988, Side 5

1. október 1988 - DAGUR - 5
sögubrot
íslenskt mannlíf á 19. öld:
Ofdrykkja og dæmalaus óáran
Þannig tóku Islendingar í nefið, en tóbak, kaffi og brennivín voru helstu
gleðigjafar og huggarar íslendinga á síðari hluta 19. aldar.
Nútímamanninum þykir næsta
ótrúlegt að íslendingar skuli
hafa búið í torfbæjum í byrjun
aldarinnar og hætt er við að
margur sé kominn úr tengslum
við hungur og hörmungar for-
feðranna. Sögur af eldgosum,
drepsóttum, harðindum,
drykkjulátum, óþjóðalýð og
vesturförum eru nú æði fjar-
lægar. í Sögubroti ætlum við
að hverfa um 100 ár aftur í tím-
ann og forvitnast um mannlífið
á íslandi á seinni hluta 19.
aldar. í rauninni er ótrúlega
stutt síðan þessir atburðir
gerðust, en þróunin hefur ver-
ið hröð.
Til að forvitnast um áðurnefnt
tímabil skulum við líta í Öldina
sem leið 1861-1900, en þótt ekki
sé þar um mjög greinargóða
heimild að ræða gefur ritið ágæta
yfirsýn yfir tíðarandann. í upp-
hafi ritsins er getið um fimm
mannskæð sóttarár á fyrri hluta
aldarinnar. Mannskæðust voru
mislingaárið 1846 og kvefsóttar-
árið 1843, en því næst harðæris-
og sóttarárin 1803 og 1804.
Fimmta mannskæðasta sóttarárið
var 1860, en þá dóu 3.326 manns
á móti 2.460 fæddum börnum.
Gefur þetta nokkra hugmynd um
lífsskilyrði þjóðarinnar á 19. öld.
Strax er getið um hallæris-
ástand vegna aflabrests og fjár-
kláða árið 1961. Bændur höfðu
orðið fyrir miklum búsifjum
vegna kláðans og erlend fiskiskip
sóttu grimmt á miðin, auk þess
sem afli var rýr við sjávarsíðuna.
Bænaskrá var send til konungs og
var bæði farið fram á peningalán
og landhelgisgæslu.
„Það er þrákálfalegt“
Af gleðilegri tíðindum má nefna
að þann 29. ágúst 1862 fékk
Akureyri kaupstaðarréttindi með
konunglegri reglugerð. Sú saga
hefur verið rakin í sérstöku
afmælisblaði sem Dagur gaf út á
125 ára kaupstaðarafmæli Akur-
eyrar í fyrra. Við ætlum hins veg-
ar að snúa okkur að íslensku
mannlífi.
Árið 1865 heyja merkir menn
ritdeilu um útilegumannabyggðir
á öræfum íslands. Útilegumanna-
og draugasögur Jóns Árnasonar
voru á hvers manns vörum og
smám saman komust á loft sögur
um útilegumannabyggðir í Þór-
isdal, Ódáðahrauni og víðar.
Björn Gunnlaugsson yfirkenn-
ari hafði ferðast mikið um landið
og gerði sér sérstakt far um að
heimsækja „útilegumannabyggð-
ir“ og birti að því loknu grein þar
sem hann fullyrðir að engir séu
útilegumenn á öræfum. Birni var
andmælt og margar sögur komu í
dagsljósið. Loks birtist grein eftir
Sigurð Gunnarsson á Hallorms-
stað, en hann var flestum mönn-
um víðförulli um öræfi íslands.
Sigurður segir:
„Þessi útileguþjófatrú, sem
tórir enn í brjósti ýmissa manna,
verður þó að virða þeim til vork-
unnar, meðan þeir eru börn í
þekkingu, ekki einasta um öræfi
þessa lands, heldur og á jurtalíf-
inu eftir legu og hæð landsins. En
það er þeim eigi til vorkunnar
virðandi, ef þeir halda þessari
hégilju eins, eftir að merkir menn
eru búnir að fara um öll öræfin,
lýsa þeim og sanna, að hvergi sé
þar mannastöðvar og hvergi
búandi fyrir gróðurleysi. Að ala
þá lengur þessa hjátrú og trúa
eigi sjónarvottum, það er þrá-
kálfalegt.“ (bls. 40)
Gekk í bindindi
og úr því aftur
Ekki get ég stillt mig um að birta
tvær auglýsingar sem Öldin getur
um. Sú fyrri er dagsett 15. júní
1865 og hljóðar svo: „Hér með
lýsi ég því yfir, að ég, sem hef
verið ofhneigður til ofdrykkju
hin síðustu tvö ár, er nú genginn
í algert bindindi við nautn allra
áfengra drykkja.“ Þessi sérkenni-
lega yfirlýsing er undirrituð af
Jóni Björnssyni frá Bjálmholti í
Holtum.
Rúmu ári síðar, eða 13. júlí
1866, birtist önnur tilkynning frá
Jóni Björnssyni og kveður þar
við annan tón: „Ég undirskrifað-
ur, er lýsti mig í bindindi í fyrra-
sumar, sjá 17. ár Þjóðólfs 134.
bls., geri nú hinum sömu vinum
mínum og kunningjum vitanlegt,
að ég sakir ýmsra nauðsynja-
orsaka, er hafa síðan fyrir mig
komið, er nú genginn úr bindind-
inu aftur.“ (bls. 42)
Þessi fádæma hreinskilni
myndi ábyggilega þykja hláleg í
nútímaþjóðfélagi, sem þó státar
af gífurlegu streymi upplýsinga
og tilkynninga. Varla á Dagur
eftir að birta fregnir af því hve-
nær þessi eða hinn hættir að
drekka og hvenær hann byrjar
aftur. Almannarómur hefur yfir-
leitt séð um slíka tilkynninga-
skyldu.
Kaffi og brennivín
Höldum aðeins áfram með áfeng-
ið. Kaffi og brennivín voru þjóð-
ardrykkir íslendinga á 19. öld,
samkvæmt ferðasögu eftir Svíann
Carl Wilhelm Paijkull. Sjálfsagt
eru þessir drykkir enn ofarlega á
blaði þegar rætt er um þjóðar-
drykki Islendinga, en grípum
aðeins niður í lýsingar Svíans,
sem getið er um árið 1866.
Fyrst lýsir hann íslenska torf-
bænum og ekki þykir honum fýsi-
legt að búa í slíkum húsakynn-
um. „Það liggur í hlutarins eðli,
að allt er svart, sótugt og sóðalegt
í slíkum bæ, enda verður ekki
með orðum lýst hvernig þarna
var umhorfs." (43)
Eftir að hafa rætt aðeins um
kaffi og brennivín snýr Paijkull
sér að íslenska kvenfóíkinu. Seg-
ir hann þær hárprúðar mjög og
með hvítar, fallegar tennur. Þó
fullyrðir hann að tennur kvenn-
anna hafi látið á sjá vegna kaffi-
drykkju. Um útlit formæðra okk-
ar segir Paijkull:
„Ég verð þó að kannast við
það af fullri hreinskilni, að ég hef
séð margar fallegar stúlkur, bæði
á Suður-, Austur- og Norður-
landi. Til Vesturlandsins kom ég
ekki, en ég efast ekki um, að þær
séu þar líka.“ (44)
Ekki hneykslaðist Svíinn svo
mjög á tóbaksnotkun íslendinga,
sagði ættland sitt löðrandi í
tóbaki líka. Hins vegar býsnaðist
hann yfir tóbaksílátunum sem
voru í lögun eins og púðurhorn
og enda í oddi. Þessu troða
íslendingar upp í nefið og sjúga
drjúgum.
Blygðunarlaus ofdrykkja
„Brennivínið og tóbakið eru,
ásamt kaffinu, þau vakningarlyf,
sem auka á vellíðan íslendingsins
á gleðistundu og eru honum
huggari, þegar á móti blæs. Vér
vitum, að þessi þjóð er ekki sú
eina, sem játar sömu trú. Brenni-
vín, kaffi og tóbak eru eiturteg-
undir, sem eru þó ekki alveg
bráðdrepandi, ef þeirra er neytt
af skynsemd. Vandinn er sá að
kunna sér hóf. í þeirri list hafa
menn að margra sögn ekki náð
mikilli fullkomnun á íslandi.“
(44)
Segjum þá skilið við lýsingar
frænda okkar frá Svíþjóð. Stund-
um er sagt að glöggt sé gests aug-
að, þótt ekki viljum við íslend-
ingar alltaf kannast við það þegar
gestirnir bera okkur illa söguna.
Við vitum þó af ýmsum vankönt-
um í þjóðfélagi voru en reynum
að skáka í skjóli náttúrufegurðar,
en ekki eru allir jafn hrifnir af
íslensku landslagi.
Árið 1872 er getið um breskan
ferðalang, Richard F. Burton,
sem ritaði nokkrar miður fagrar
greinar um land og þjóð. Burton
segir að íslendingar kunni að
jafnaði að lesa og skrifa, en þeir
séu afar fáfróðir og miklir eftir-
bátar annarra þjóða Norðurálfu,
nema hvað varðar ímyndunarafl
andans, s.s. fornsögur, guðfræði
og skáldskap.
„Óhóf íslendinga og óþarfa-
eyðsla, á að keyra fram úr öllu
hófi, og að drykkjuskapnum eru
svo mikil brögð, að höf. kveðst í
Reykjavík hafa séð meiri
hneyksli af blygðunarlausri
ofdrykkju á einum degi heldur en
á heilum mánuði í Englandi.
íslenzkum fylgdarmönnum, er
höf. nafngreinir suma, ber hann
misjafnt orð. Kveður hann það
bábilju eina, að íslendingar séu
gestrisnir, þeir séu bláfátækir og
féfíknir.“ (83)
Allt fullt af
„vesturheimsku“ fólki
Burton ræðst harkalega á
íslenska náttúru, segir Stóra-
Geysi útlifaðan, örvasa aumingja
pg Heklu hégóma. Náttúra
íslands er fjarri því að vera stór-
brotin, að mati Burtons, heldur
má frekar kalla hana lítilfeng-
lega. Á hinn bóginn rómar þessi
breski ferðalangur loftslagið,
vatnið, mjólkina og rjómann, en
það er svo sem engin ný bóla.
Ófögrum lýsingum erlendra
ferðamanna skal nú vikið til
hliðar. íslendingar höfðu margt
annað að hugsa um. Pólitískar
deilur blossuðu, konungur setti
íslendingum stjórnarskrá 1873,
þjóðhátíð var haldin á Þingvöll-
um 1874, stórkostlegt eldgos varð
í Dyngjufjöllum 1875, Hekla
gaus 1878, gífurleg harðindi
skullu á 1882, einnig skæð misl-
ingasótt, tuttugu og fjórir biðu
bana í snjóflóði á Seyðisfirði
1885, Suðurlandsskjálftar ollu
stórtjóni 1896 og svona mætti
lengi telja.
Af framansögðu er það
kannski ekki nema von að fólk
flykktist til Vesturheims á þess-
um árum. Til dæmis flúðu 2.000
manns land árið 1887 og gerðust
landnemar í Vesturheimi, flestir í
Kanada. Þessir fólksflutningar
mæltust illa fyrir í sveitum, sem
sumar hverjar lögðust í eyði. En
ekki komust allir sem vildu vest-
ur og eymd þessa fólks var mikil.
Ljúkum Sögubroti með lýsingu
frá Akureyri í júlí 1878:
„Hér er allt fullt af „vestur-
heimsku“ fólki. Börn og gamal-
menni, konur og ónytjungar
liggja hér hrönnum saman á göt-
um bæjarins og á hverri krá, sem
opin stendur fyrir þeim. Þeir
mæna sífellt vonaraugum eftir
hinu langþráða skipi, sem slasað-
ist í Hrútafirðinum á dögunum,
en þeim var aftur heitið nú um
þessar mundir, en ókomið er það
enn. Þeir eru að smádraga sig til
baka nú vesalingarnir, og fjöldi
var hættur við ferðina áður en
fréttist um töf skipsins. Hér verð-
ur mikill hnekkir af þessu brulti
þeirra, sem ætluðu, en aftur
settust, fyrir þá sem kyrrir voru,
því suma verður strax að taka á
sveit þeirra, þar eð þeir voru
búnir að segja ábýlisjörðum sín-
um lausum og selja aleigu sína
fyrir lítið verð.“ (156) - Greini-
lega ekki tekið út með sældinni
að vera „vesturheimskur“. SS
(Heimild: Öldin sem leiö - Minnisvcrö tíðindi
1861-1900, Iðunn, Rvík. 1956.)
íslensk stúlka úr bók Paijkulls. Hann sá margar fallegar stúlkur á íslandi,
með sítt hár og hvítar tennur, en þú þótti honum taumlaus kaffidrykkja vera
farin að taka Ijómann af tönnunum.