Dagur - 14.01.1989, Page 5

14. janúar 1989 - DAGUR - 5
Spœnskir hvalveiði-
menn yegnir
á Vestljörðum
Sautjánda öldin var mannskæð á íslandi. Harðindi voru oft mikil,
draugar og menn gengu um myrðandi, sakamenn voru teknir af lífi,
galdrabrennur tíðkuðust og sjóslys voru mannskæð. Árið 1685 er talið
að 190 manns hafi drukknað og árið 1700 drukknuðu hátt á annað
hundrað manns í einu ofsaveðri. Ótrúlegast finnst manni þó það virð-
ingarleysi sem íslendingar sjálfir báru fyrir mannslífum. í íslendinga-
sögunum gengu menn höggvandi og brennandi um landið og á 17. öld
vottar enn fyrir slíku stríðsástandi. Árið 1615 voru rúmlega 30 Spán-
verjar vegnir á Vestfjörðum, árið 1627 gengu Tyrkir rænandi og myrð-
andi á land og árið 1695 hjuggu Hollendingar 50 Frakka fyrir borð í
Tálknafirði. Já, allt þetta og miklu meira gerðist á íslandi, en Sögubrot-
ið er að þessu sinni helgað atburðunum 1615.
„Mikil tíðindi spyrjast af Vestfjörðum.
Hafa þar orðið mannvíg hin mestu, er
menn vita dæmi um í landinu um langt
skeið, og Vestfirðingar drepið rúmlega
þrjátíu spænska hvalveiðimenn, sem þar
voru á sveimi. Fóru Dýrfirðingar að sunn-
an og drápu þrettán á Fjallaskaga, en Ari
sýslumaður Magnússon í Ögri gerði öðrum
heintsókn í Æðey og á Sandeyri á
Snæfjallaströnd með her manns og felldi
alla, er þar voru, átján að tölu. Um fimm-
tíu Spánverjar komust þó undan, og hafa
þeir setzit að í Vatneyrarkaupstað og búið
þar unt sig.“
Þannig er atburðunum lýst í ritinu Öldin
sautjánda - Minnisverð tíðindi 1601-1700
og minnir þetta um margt á frásagnir
íslendingasagna. Einnig er greinilegt að
hvaladeilur við íslandsstrendur eru ekkert
nýmæli, en á þessum árunt komu hvalfang-
arar frá ýmsum löndum til að skutla hvali í
norðurhöfum.
Landsmönnum bannað að
skipta við Spánverja
Spánverjar munu hafa hrökklast til íslands
vegna yfirgangs Englendinga á öðrum
hvalamiðum. 1 upphafi áttu hvalveiði-
mennirnir friðsamleg samskipti við íslend-
inga og borguðu þeir valdsmönnum stund-
um fé fyrir veiðina. Peir höfðust við á
sumrin á fjörðum inni á Ströndum og
skutluðu hvali á Húnaflóa. Spánverjarnir
keyptu sauði af bændum sér til matar.
Brátt fór að bera á stuldi á báða bóga og
var landsmönnum loks bannað, með kon-
ungsbréfi, að eiga viðskipti við Spánverj-
ana, sem ætluðu þá að taka sér sauði með
valdi en bændur bjuggust til varnar nteð
ljáum og bareflum. Jafnframt voru Spán-
verjar lýstir réttdræpir. Ekki dró þó til tíð-
inda fyrr en vorið 1615 er tveir hvalveiði-
bátar hröktust undan hafís inn á Húnaflóa.
Tóku þeir, þrettán að tölu, land hjá Eyjum
á Bölum en þar voru fyrir þrjátíu ístepptir
íslendingar. Þeir réðust að Spánverjunum
en urðu að lúta í lægra haldi og flúðu til
fjalls, sumir nokkuð meiddir.
Á þessum tíma lágu mörg spænsk og
frönsk hvalveiðiskip við landið vegna
hafíss. Prjú skip leituðu Itafnar á
Ströndum. Skipstjóri á einu þeirra var
nefndur Marteinn og er sagt að um haustið
hafi hann farið ásamt nokkrum mönnum
að Árnesi og heimtað sauði af séra Jóni
Grímssyni. Einn Spánverjanna ntun hafa
brugðið snöru um hálsinn á presti til að
ítreka kröfuna og er sumra mál að Marte-
inn eða menn hans hafi barið konu prests
og dóttur.
Einn komst undan í
aöför Dýrfírðinga
F>au þrjú skip sem áður er getið unt brotn-
uðu öll í spón í stormi 20. september 1615.
Nokkrum dögum síðar var vistum úr skipi
Marteins skipt á átta báta og skipbrots-
mennirnir sigldu norður fyrir Strandir og
lentu að Dynjanda í Jökulfjörðum. Par
tóku Spánverjar skútu traustataki og
áhafnir tveggja skipa sigldu á brott en
ntenn Marteins héldu áfram á fjórum
bátum. Átján fóru til Æðeyjar en fjórtán
til Bolungarvíkur og síðar inn á Dýrafjörð.
Þann dag, 5. október, söfnuðu Dýrfirðing-
ar liði.
Hvalveiðiskip í norðurhöfum.
sögubrot
Hollenskt sjókort sem sýnir bækistöð hvalveiðimanna á Vestfjörðum 1613.
n
„í sömu andrá þustu Dýrfirðingar að og
brytjuðu varðmennina niður og veittu
þeim síðan atgöngu, er í búðinni eða
naustinu voru. Þeir urðu þó torsóttir, og
brutu þá Dýrfirðingar áreftið, svo að þekj-
an féll ofan á þá. Einn brauzt þó út um
dyrnar, en maður, sem nærstaddur var,
hjó hann á vangann og tveir aðrir lögðu
hann lagvopnum í hálsinn. Gengu Dýrfirð-
ingar síðan í tóftina og murkuðu Spánverj-
Ari sýslumaður Magnússon í Ögri og kona
hans, Kristín Guðbrandsdóttir biskups.
ana niður hvern af öðrunt." (Öldin sautj-
ánda bls. 41).
Einn Spánverji slapp úr þessunt hildar-
leik og komst síðar til landa sinna er höfðu
verið á hinum bátunum. Þeir bjuggu um
sig á Vatneyri í Patreksfirði.
Af Marteini og mönnum hans í Æðey
var það að frétta að þeir höfðu búið um sig
í eynni. Ari sýslumaður Magnússon lét
njósna um þá og er honum bárust þau tíð-
indi að þrettán úr flokki Spánverja væri
við hvalskurð á Sandeyri á Snæfjallaströnd
en aðeins fimm eftir í Æðey þá þustu rúnt-
lega fimmtíu altygjaðir menn til skips.
Spánverjar myrtir í
Æðey og á Sandeyri
Skemmst er frá því að segja að þessir fimm
Spánverjar í Æðey voru vegnir, þeir flettir
klæðum og kastað fyrir björg. Djúpmenn
voru kontnir í vígahug og reru sent ákafast
til Sandeyrar. Þegar á land var komið
sendi Ari eftir séra Jóni Þorleifssyni og
séra Jóni í Árttesi, eti þá vildi hann hafa
sér til fulltingis. Slógu þeir síðan hring um
bæinn á Sandeyri.
Marteinn baðst griða og segir sagan að
Ari hafi heitið því glaðlega að gefa skip-
stjóranum líf ef hann legði niður vopn.
Marteinn rétt þá út byssu sína og lagðist á
hnén en Ari skipaði mönnum sínum að
leiða hann burt og gæta hans. Við þau tíð-
indi varð kurr í liðinu og hjó einn manna
Ara til Marteins sem spratt þá upp og
hljóp í sjó fram. Hópur manna elti hann
með grjótkast en Marteinn lagðist til
sunds. Djúpmenn hrundu fram bátum og
einn manna Ara hæfði hann í ennið. Sagt
er að þá hafi hann gripið um borðstokk
bátsins en höndin verið höggvin af honum.
Marteini var íleytt til lands, þar sem
einn mannanna stakk hann neðan við
bringuna og risti niður kviðinn. Eftir þetta
réðust Djúpmenn að Spánverjunum sem
inni voru en þeir vörðust vasklega nóttina
á enda. Voru þá hús rofin og sonur Ara
sýslumanns, sem var góð skytta, var feng-
inn til að skjóta þá með byssu sinni. Þeir
sem uppi stóðu eftir skothríðina leituðu
skjóls en þá voru ntenn sendir inn til þess
að vinna á þeim.
Sýslumaður heldur veislu
Einn maður í liði Spánverja hafði komist
undan og leitaði skjóls í fjósi þar sent liann
lá undir kú um nóttina. Fannst hann þar
um morguninn þegar allir hinir voru
fallnir. Enginn vildi fara inn og vega hann
en hann kom út, varpaði sér á hnén og
ákallaöi Krist. Ari sýslumaður vildi hlífa
honúm en þá réðust að Spánverjanum tveir
rnenn með öxi og klauf annar hausinn að
framan en hinn að aftan.
Líkin voru öll flett klæðum, rauf skorin
í þau til að binda þau saman og þeim síðan
sökkt í sjó. Ari lýsti allt fé í vörslu Spán-
verja konungsgóss, en það sern fannst á
líkunum skiptist milli liðsmanna, Sýslu-
maður hélt til Æðeyjar og lét taka varning-
inn sem þar var og flytja í Ögur þar sent
sýslumaðúr hélt fylgismönnum sínum
veislu, en töluvert af víni hafði fundist í
fórum Spánverja.
Víst er að okkur þykja þessi mannvíg
hroðaleg og næsta ótrúlegt að þetta skuli
hafa átt sér stað á íslandi á 17. öld. Enda
segir í Öldinni: „íslendingar eru nú orðnir
óvanir mannvígum. Hér á landi hefur ekki
lið verið dregið saman til þess að ráða
menn af dögum síðan Árnesingar drápu
Diðrik af Mynden og Norðlendingar
Kristján sktifara." (bls. 44).
Tóku ofan
og kysstu hendur
Svo við rekjum sögu Spánverjanna sem
hröktust til Stranda á þremur skipum
sumarið 1615 þá höfðu þeir, sem sluppu
við aðför íslenskra berserkja, vetursetu á
Vatneyri. Sumarið 1616 héldu þeir á brott
á tveimur enskunt skipum sent þeint tókst
að ná á sitt vald og voru menn harla fegnir
brottför þeirra en margir óttuöust að þeir
myndu hefna félaga sinna.
Sagt er að Spánverjarnir hafi í fyrstu
komið kurteislega fram á Vatneyri. tekið
ofan og kysst hendur manna. Er þá þraut
matföng fóru þeir hins vegar á bæi og
heimtuðu vistir. Fóru þeir m.a. til Sauð-
lauksdals þar sem Ragnheiður Eggerts-
dóttir, ekkja Magnúsar prúða og rnóðir
Ara lögmanns, bjó og þorði hún ekki ann-
að en gefa þeim matföng. Þá fóru þeir til
Tálktiafjaröar og rændu þar og rupluðu.
Er Ari sýsluntaður í Ögri frétti af þess-
um atburðum lét hann dæma Spánverjana
á Vatneyri óbótamenn og safnaði síðan
liði til herfarar, en þá voru þeir einmitt í
ránsför í Tálknafirði. Spánverjar flúðu í
skyndi til sjávar og komust í báta sína en
íslendirigar skutu á eftir þeint. Féll þar
einn maður en annar særðist.
Ari hugðist sækja að Spánverjunum á
Vatneyri en þá brast á norðanáhlaup og
sneru mennirnir til síns heima. Þegar leið á
vetur fóru Spánverjarnir að róa til fiskjar
og þeir hertóku enska skútu í einni slíkri
ferð. Þeir sigldu skútunni út Patreksfjörð
og urðu þeir þá varir við aðra enska skútu
sem þeir náðu á sitt vald eftir harða viður-
eign. Þeir rændu afla nokkurra báta og
héldu síðan á haf út. Segir þá ekki frekar
af þessum spænsku hvalveiðimönnum á
Ströndum. SS
(Heimild: öldin sautjúnda - Minnisverð tiðindi 1601-1700,
löunn, Rvík. 1966).
(Myndir úr öldinni sautjándu) |