Dagur - 28.01.1989, Qupperneq 11

28. janúar 1989 - DAGUR - 11
í kjölfarið og þær verða sköllótt-
ar. Loks kemur að því, að breyt-
inga verður vart á kynfærum og
kynhvötin vex.
Amfetamín og kókaín
efla til átaka um gullið
Það hefur verið erfitt að sanna
misnotkun testosterons hjá
körlum, vegna þess að þarna er
um þeirra kynhormón að ræða og
er því fyrirfram að finna í þvag-
inu. En með nýrri tækni hefur
lyfjaeftirlitsmönnunum nú tekist
að greina á milli, hvort um er að
ræða mannsins eigið testosteron
eða aðkomna hormóna.
Metaþyrstir og samviskulausir
þjálfarar sleppa heldur ekki
börnum og unglingum við
anabolísku stereóídana. Og börn-
in verða óhugnanlega illa úti.
Það er svo, að hormónarnir
taka of snemma fyrir vöxt bein-
anna, þannig að barnið hættir
alveg að stækka og höfuðkúpan
verður um alla framtíð með
þeirri ávölu lögun, sem er ein-
kennandi fyrir börn.
Læknar hafa lengi haft rök-
studdan grun um, að fimleika-
stúlkum frá Austur-Evrópu, sem
vakið hafa alheimsathygli fyrir
hæfileika sína, hafi verið gefnir
inn karlhormónar.
Amfetamín og skyld örvandi
indi lyfja sýnast allir vegir færir. Hjól-
mfetamín og efedrin til örvunar, svo
trangri á langri leiö.
efni eru misnotuð í miklum mæli,
vegna þess að þau eru hressandi
og hafa þau áhrif, að íþróttaiðk-
andinn finnur ekki fyrir þreyt-
unni og heldur áfram að pína lík-
ama sinn.
Hættan á að missa skyndilega
meðvitund og vakna ekki til lífs-
ins aftur er mikil. - Það hefur
enda oft gerst, meðal annars í
hjólreiðakeppnum.
Örvunarlyfin auka getu líkam-
ans og gera íþróttaiðkandanum
fært að sýna mun betri árangur
en eðlilegt er. í þessum lyfja-
flokki eru þekkt efni, eins og
amfetamín, kókaín, efedrin og
ekki síst koffín, sem er að finna í
kaffi, tei og kóladrykkjum.
Þessi dópefni líkja eftir áhrifum
adrenalíns, sem er baráttu-
hormón líkamans sjálfs. Adrena-
línið kemur hjartanu til að slá
hraðar, örvar andardráttinn, ger-
ir þann, sem í hlut á, betur vak-
andi og eftirtektarsamari með því
að hafa áhrif á taugafrumur í
þeim hluta heilans, sem er ábyrg-
ur fyrir að halda okkur vakandi.
Auk þess örvar adrenalín efna-
skiptin, svo að vöðvarnir fá meiri
orku til að rnoða úr.
íþróttaiðkendur misnota
amfetamín og kókaín í miklum
mæli, en auðvelt er að finna efnin
í þvaginu og við það dóppróf,
sem allir þeir, sem eiga að fara á
verðlaunapalla, eru skyldugir til
að undirgangast. Og þá er ham-
arinn fljótur að falla, ef minnsti
vottur af slíkum efnum finnst.
Amfetamín og skyld efni eru
mjög hættuleg. Þau koma hjart-
anu til að slá hraðar og af meiri
krafti, en afleiðingin getur orðið
hjartabilun - og skyndilegur
dauði. Auk þess er alltaf hætta á
fyrirvaralausri geðbilun.
Allir íþróttaiðkendur vita, að
með öllu er bannað að nota
kókaín eða amfetamín í keppni.
Öðru máli er að gegna um efni,
sem er skylt - og einnig hressandi
- efnið efedrin.
Það er svo, að ýmsir halda, að
efedrin sé með öllu skaðlaust af
því að það er að finna í nefdrop-
unum, sem við getum fengið í
apótekunum við kvefi, án þess að
framvísa lyfseðli. En íþróttaiðk-
endum er undir öllum kringum-
stæðum bannað að nota efedrin,
og þannig hefur t.d. danskur
hjólreiðakappi verið útilokaður
ævilangt frá opinberri hjólreiða-
keppni vegna þess að þvagprufur
hans sýndu hvað eftir annað
merki um efedrin.
Margir undrast það einnig, að
nokkrir bollar af kaffi eða einn
lítri af kóla skuli teljast dóp.
Örvunaráhrif koffíns eru eigi að
síður það mikil, að það er á list-
anum yfir bönnuð efni. Þó er
leyfilegt, að örlítil merki þess
komi fram í þvagprufu, en það er
gert til þess að íþróttafólkið þurfi
ekki að neita sér um bolla af
morgunkaffi eða tei.
Eiturlyfín stödva
viðvörunarkerfí líkamans
Eiturlyf eru aðallega notuð til að
draga úr sársaukanum við mjög
erfiðar líkamsæfingar.
Þessi efni, sem innihalda morf-
ín og skyld lyf, t.d. ketogan, eru
mjög útbreidd meðal lyftinga-
manna og vöðvaræktenda, svo að
þeir geti lagt afar hart af sér. Eit-
urlyfin eru einnig notuð, þegar
íþróttakeppendur taka þátt í
keppni þrátt fyrir sársaukafull
meiðsli, t.d. slit í lærvöðva.
En með notkun þessara efna er
heilsan sett að veði, bæði vegna
hættu á að menn verði háðir lyfj-
unum og svo með því, að alltof
mikið er lagt á líkamann, þegar
sársaukinn hverfur, en hann er
hættumerki, aðvörun um að
vöðvaskemmdir séu yfirvofandi.
Bogmenn auka öryggið
með blóðþrýstingslyfjum
Við síðustu endurskoðun listans
yfir bönnuð efni, voru hinir svo-
nefndu beta-blokkarar teknir inn
á hann. Þeir eru í hópi mest seldu
lyfja í heiminum, en yfirleitt eru
kaupendurnir á öðrum aldri en
þeir, sem fremstir standa í íþrótt-
um. Þeir eru notaðir gegn of
háum blóðþrýstingi.
Eigi að síður hafa beta-blokk-
arar nú laumað sér inn í íþrótta-
heiminn. Ástæður þess koma of
háum blóðþrýstingi ekkert við,
heldur kemur þetta til af því, að
beta-blokkararnir draga úr ein-
kennum taugaóstyrks, svo sem
handatitringi og hjartslætti. Þetta
hafa bogaskyttur, skíðastökkvar-
ar, listhlauparar á skautum og
skammbyssuskyttur notað sér í
ríkum mæli til að öðlast falska
öryggiskennd. Þess vegna eru
beta-blokkarar líka notaðir víðar
en í íþróttaheiminum til að svæfa
prófskrekk og sviðsskjálfta.
Beta-blokkarar draga nafn sitt
af því, að þeir einangra beta-
móttakarana á yfirborði líkams-
frumanna. Beta-móttakararnir
eru þau yfirborðsmólekúl, sem
baráttuhormóninn adrenalin
stjórnast af og einnig noradrena-
lin, sem er skylt efni, og stjórnar
taugaboðum. Þess vegna draga
beta-blokkarar úr örvunaráhrif-
urn adrenalíns og noradrenalíns
svo að íþróttaiðkandinn verður
rólegur.
Séu beta-blokkarar teknir í
réttum skömmtum, eru þeir ekki
hættulegir, en fullkomin íþrótta-
afrek felast að stórum hluta í því
að hafa stjórn á sjálfum sér og
meta allar aðstæður rétt. Það er
ástæðan til þess, að beta-blokkar-
arnir eru nú komnir á svarta
listann. Bannið gildir einnig
gagnvart fólki með of háan blóð-
þrýsting. Það verður því að leita
sér annarra lyfja.
Vökvalosandi lyf eru líka ný á
dóplistanum. Þessi efni losa vatn
úr líkamanum svo að hann léttist.
Læknar nota vökvaeyðandi pillur
á sama hátt og beta-blokkara til
varnar of háum blóðþrýstingi,
en í íþróttaheiminum eru þær
notaðar til að draga úr þyngd.
Lyftingamönnum, hnefaleika-
mönnum, glímumönnum og
júdókeppendunt er raðað í
þyngdarflokka, og vökvaeyðandi
töflur eru notaðar til að koma
þyngdinni niður. Þá getur kepp-
andinn kannski kornist rétt niður
fyrir þungamörkin og í lægri
þungaflokk, þegar hann er tekinn
á vogina rétt fyrir keppni. Þannig
getur hann komist í betri stöðu
en þeir, sem við hann keppa.
Það nýjasta er að taka vökva-
eyðandi lyf til að leyna öðrum
lyfjatökum. Mikið magn af þvagi
þynnir út leifar af t.d. anabólisk-
um stereóídum, svo að erfiðara
verður að uppgötva þá, þegar að
lyfjaprófi kemur.
Vöðvaræktarmenn nota
vökvaeyðandi lyf rétt fyrir
keppni til að gera vöðvana ennþá
meira áberandi. Efnin þurrka
vökva úr húðinni, svo að hún
strengist áberandi utan yfir vöðv-
unum, sem dómararnir eiga að
dæma.
Fyrir nokkrum árunt lést 17 ára
gömul vöðvaræktarstúlka í Dan-
mörku eftir að hafa tekið allt of
stóra skammta af vökvaleysandi
lyfjum. Mikið vökvatap leiðir til
lífshættulegra truflana á hringrás
vökva unt líkamann.
Til að mæta sívaxandi hug-
ntyndaauðgi dópara hefur lyfja-
eftirlitið nú tekið í notkun mjög
fullkominn útbúnað.
Með dýrum tækjabúnaði
er hægt að greina öll efni
á bannlistanum
Á síðustu árum hefur verið fram-
leiddur allflókinn en mjög
nákvæmur tækjabúnaður, sem
getur á skammri stund greint öll
þau efni, sem á bannlistanum eru
með rannsókn á þvagprufum.
Tækjabúnaður þessi var fyrst
notaður á Ólympíuleikunum í
Los Angeles fyrir fjórum árum
og í endurbættri útgáfu á.Vetrar-
ólympíuleikunum í Calgary síð-
astliðinn vetur. Tæki þessi eru
svo nákvæm, að í einum millilítra
þvags geta þau fundið þessi efni,
jafnvel þó magnið sé einhvers
staðar á milli þess að vera einn
milljónasti og einn milljarðasti
hluti úr grammi. Það verður að
kallast ótrúleg nákvæmni, en
búnaðurinn kostar líka sitt.
Verðið er nálægt tuttugu milljón-
um króna.
GetnaðarvarnapiIIur og
astmaúði eru leyfíleg efni
Enda þótt inntaka karlkynshorm-
óna sé stranglega bönnuð, þá
leyfist konum að iðka íþróttir og
taka getnaðarvarnapillur á sama
tíma. Getnaðarvarnapillur inni-
halda kvenkynshormónana
östrogen og progesteron, en hafa
alls engin dópunaráhrif. En
margar konur, sem taka þátt í
íþróttakeppni, nota getnaðar-
varnapillurnar til að stýra tíðum
þannig, að þær fái ekki blæðingar
á þeim tíma, sem þýðingarmikil
keppni stendur yfir.
Annað læknislyf, sem mikið er
notað, er astmaúði. Það er gagn-
legt fyrir íþróttafólk, sem þjáist
af astma, því að úðinn hann opn-
ar loftpípurnar. Sé úðinn notaður
samhliða sérstakri astma-upphit-
un, getur íþróttaiðkandinn
Morfín er notað, þegar vöðvar hafa verið ofþjakaðir.
Vöðvaræktarfólk og lyftingamenn taka morfín til að
deyfa sársaukann frá vöðvunum, svo að hægt sé að
halda æfingum áfram.
Vökvalosandi lyf minnka þyngdina. Lyftingamenn,
hnefaleikarar og glímumenn nota þau til að komast í
lægri þyngdarflokka fyrir keppni.
stundað íþróttir eins og hver
annar, jafnvel þótt hann hafi
astma á háu stigi.
Orsök þess, að augu manna
hafa beinst að astma-efnunum, er
sú, að hin virku efni eru mjög í
ætt við baráttuhormóninn
adrenalín, og séu þau tekin í
töfluformi eða þeim sprautað í
líkamann, hafa þau mjög örvandi
áhrif. Notkun þeirra þannig, er
því bönnuð, en sem úði hafa
astmalyfin aðeins áhrif á lungun.
Blóðdópun er bönnuð,
en verður ekki sönnuð
Blóðdópun gerist þannig, að sex
vikum fyrir þýðingarmikla
keppni, er eitthvert tiltf'V'ð-'K
af blóði.t.d. einn Utn, tekið ur
líkama íþróttamannsins.
Blóðið er geymt djúpfryst, en á
næstu vikum myndast nýjar blóð-
frumur í líkama mannsins, í stað
þeirra sem teknar voru, alveg á
sama hátt og gerist eftir venju-
lega blóðgjöf.
Munurinn er bara sá, að rétt
áður en kemur að keppni, er
blóðið, sem geynit var í frosti,
tekið og þítt upp og því síðan
dælt aftur í líkama íþróttamanns-
ins. Þá er hann kominn með
aukaskammt af þýðingarmiklum
rauðum blóðkornum, sem flytja
súrefni út í vöðvana, sem mikið
reynir á.
Bandarísku hjólreiðamennirn-
ir á Olympíuleikunum í Los
Angeles 1984 viöurkenndu opin-
berlega, aö þeir væru blóðdópað-
ir, og dópunin hefur án efa átt
sinn þátt í góöum árangri þeirra á
leikunum. Á síðustu Vetrarleik-
um voru rnargir Rússanna sakað-
ir um blóðdópun. Rússnesku
langhlaupararnir náðu mjög góð-
um árangri í keppni fyrst eftir að
leikarnir hófust, en síðan hallaði
undan fæti fyrir þeini og endan-
leg útkoma varð langt frá efstu
sætunum.
Þetta kemur til af því, að blóð-
dópun hefur aðeins áhrif í fáeina
daga. Líkaminn er fljótur að taka
til sinna ráða og framleiðir minna
af rauðum blóðkornum, þegar
hann finnur að nóg er fyrir af
þeim. Þannig kemur hann jafn-
vægi á að nýju, blóðmagnið verð-
ur eðlilegt. Þess vegna hafði
meint blóðdópun Rússanna að-
eins áhrif fyrstu daga leikanna.
Blóðdópun er bönnuð, en það
er erfitt að fylgjast með því,
hvort hún á sér stað. Vegna þess
aö það er eigin blóð viðkomandi
manns, sent dælt er í líkamann
aftur, er ekki um nein efnasam-
bönd að ræða, sem komið geta
upp um blóðdópunina. Það eina,
sem kannski er hægt að finna, er
lítið sár eftir nálarstungu við oln-
bogann, en það nægir ekki til að
slá því föstu, að um dópun sé að
ræða. Það er t.d. ekki hægt að
banna neinum að láta taka af sér
blóðprufu.
Margir eru líka þeirrar
skoðunar, að blóðdópun sé ekki
jafn fordæmanleg og önnur
dópun. Sama hugmynd og liggur
að baki blóðdópun er líka ástæð-
an fyrir því að íþróttamenn
stunda æfingar í mikilli hæð yfir
sjávarmáli áður en keppni fer
fram, til dæmis í æfingabúðum í
2000 metra hæð í Mexíkó.
Vegna þess, að í þunnu loftinu
er minna súrefnisinnihald, bregst
líkaminn þannig við, að hann
framleiðir meira magn rauðra
blóðkorna en ella. Síðan fer
keppnin sjálf fram í minni hæð og
þá býr íþróttamaðurinn að því að
hafa myndað aukamagn af blóði
á meðan hann var við æfingar á
stað, sem liggur hærra, og nýtir
því súrefnið betur en keppinaut-
arnir. Það gerist nákvæmlega það
sama og við blóðdópun, en þó að
blóðdópun sé bönnuð, þá eru
æfingar á stöðum, sem hátt liggja
ekki bannaðar - og eru mikið
stundaðar.
(111 Videnskab 8/88. - Þ.J.)