Dagur - 21.01.1993, Blaðsíða 6

6 - DAGUR - Fimmtudagur 21. janúar 1993
EES samningurinn er tíma
skekkja. í Evrópu ríkir nú mikill
samdráttur og spáð er þar ört vax-
andi atvinnuleysi. Samtímis þessu
er nú hafið efnahagslegt framfara-
skeið í Bandaríkjunum. í stað
„nýrra tækifæra“ mun aðild að
EES valda hér vaxandi kreppu og
atvinnuleysi. Enn er hægt að snúa
við!
Um hugmyndafræði
Stundum verður mikill fjöldi fólks
heillaður af stórri pólitískri
hugmynd, jafnvel þannig að rökræn
hugsun víkur fyrir tilfinningum ög
hugmyndin verður að trú. Oftar en
ekki eru slíkar hugmyndir bundnar í
kerfi. Pólitískar kreddukenningar
svo sem kommúnismi, sósíalismi,
frjálshyggja og fasismi eru af þessu
tagi. Sumar þessara hugmynda hafa
byrjað sem góðar hugmyndir, sem
síðan hafa gengið út í öfgar. Allar
voru þær ætlaðar til að vera afgildar
lausnir á vandamálum mannlegs
samfélags. Ekkert þessara kerfa hef-
ur staðist, kenningarnar hafa allar
reynst rangar. Mannlegt samfélag er
miklu flóknara en svo, að hægt sé að
setja það inn í formúlu.
Kenningin um samruna Evrópu er
af þessu tagi, en í stað t.d. kommún-
istaávarpsins er Rómarsáttmálinn.
Kenningin á rætur sínar að rekja til
baráttu fyrir samvinnu Evrópuþjóða,
sem hófst eftir síðara heimsstríð. Það
var góð hugmynd. Á meðan grand-
varir hugsjónamenn héldu á málum
gekk allt vel. Víxlsporið var tekið
fyrir um þrjátíu árum, þegar baki var
snúið við hugmynd um fríverslunar-
svæði Evrópu og Rómarsáttmálinn
gerður. Smám saman náðu tækni-
kratar völdum og hugmyndirnar
urðu ævintýralegri. Loks dugði ekk-
ert annað en sameining allra ríkja
Rómarsáttmálans í eitt ríkjasamfé-
lag, Bandaríki Evrópu. Það sem þá
lá að baki var m.a. minnimáttar-
kennd, óttinn við yfirburði Banda-
ríkjanna og Japans. Fyrir Evrópubúa
var hugsunin um yfirburði þessara
tveggja þjóða hrollvekja því þeir líta
niður á þær, Bandaríkjamenn sem
svarta sauði í fjölskyldunni og Japani
sem óæðri kynstofn. EB er hræðslu-
bandalag.
Um heilaþvott
Hönnunin á samrunaferlinu var
elegant. Sérfræðinganefndir gáfu sér
algilda forsendu, hinn stórkostlega,
óskeikula, frjálsa markað, dularfullt
afl, sem alltaf rataði rétta leið. Nefnd
var sett upp, sem gekk á vit forystu-
manna stórfyrirtækja Evrópu og þeir
spurðir um hvernig þeir vildu hafa
Evrópu. Reiknað var og reiknað og
útkoman var vaxandi framleiðsla og
tekjur, aukin atvinna og almenn
velsæld. Tæknikratar Evrópu voru
hrifnir, stórfyrirtækin sáu vaxandi
gróða og stjórnmálamenn náðuga
daga. Þetta var allt saman svo dásam-
lega einfalt. Allir tóku trú og fengu
glýjur í augun, Evrópuglýjur. Gagn-
rýni var sáralítil því samrunaferlið
varð að tísku. Þeir fáu sem höfðu
annan skilning voru settir út í hom.
Fjöldi íslendinga smituðust af
þessum evrópska samrunasjúkdómi,
sem hegðar sér eins og nokkurs kon-
ar andleg eyðni. Þeirra á meðal eru
sex þingmenn Framsóknarflokksins.
Dáleiddir af Evrópuhugsjóninni hófu
þessir fslendingar baráttu fyrir inn-
göngu okkar í „ættarfjölskylduna“ í
Evrópu, til móts við uppruna
menningar okkar, í faðm vinaþjóð-
anna, sem arðrændu okkur í nokkrar
aldir, sendu herskip gegn varð-
skipunum okkar og hafa ekki enn
staðfest hafréttarsáttmálann, sem við
byggjum líf okkar á.
Sá, sem þetta skrifar, hefur fylgst
með þróun Evrópusamstarfs í 35 ár,
síðan ég skrifaði prófritgerð mína í
Háskóla íslands um fríverslunar-
svæði Evrópu. í tímans rás hef ég
upplifað alla Evrópuinnrætinguna.
Það sem bjargað hefur geðheilsu
minni að því er þetta snertir er, að ég
hef gætt þess að horfa til fleiri
heimshluta og það, að ég hafði
tileinkað mér fríverslunarhugsjónina
(EFTA) og að ég var frá upphafi
andsnúinn hugmyndinni um sameig-
inlega ytri tolla þjóðaklúbba vegna,
annars vegar, neikvæðra áhrifa innan
klúbbanna, þar eð slík tollvernd
hamlaði gegn framförum, og hins
vegar vegna neikvæðra áhrifa á þró-
un heimsviðskipta. Fyrir rúmum
tveimur árum varaði ég í Tímagrein
við því, að EB væri ekki álitlegur
samstarfsaðili vegna þess, að þar yrði
hagþróun óhagstæð m.v. Bandaríkin
og Ásíulönd. Að sjálfsögðu var áróð-
ursmeisturum EB frekar trúað en
mér.
Um síðustu áramót var hin stóra
stund þegar markaðir EB landanna
runnu saman í einn „risamarkað".
Samkvæmt því, sem evrópskir lands-
feður og sérfræðingar þeirra hafa
sagt á nú upp að renna gósentíð með
liljur á velli og blóm í haga. Þetta
hefur evrópskum almenningi verið
sagt og þessu hefur hann til skamms
tíma trúað. En á síðari helmingi sl.
árs fór að koma í ljós, að áætlunin
stenst ekki, að kenningin var röng og
útreikningamir vitlausir. Landsfeð-
urnir og sérfræðingarnir höfðu logið
að fólkinu. Það sem íbúar EB landa
standa nú allt í einu frammi fyrir er
mikill samdráttur á öllum sviðum
efnahagslífsins og gífurleg aukning
atvinnuleysis, svo mikil að samfé-
lagsleg áhrif geta orðið geigvænleg.
Þeir Evrópumenn, sem lengst ganga
tala um allt að því efnahagslegt hrun.
Um ástandið í Evrópu
í „The European", sem er ekki mál-
gagn Samstöðu um óháð ísland,
dags. 30. des.-3. jan. sl., er sérstak-
lega fjallað um atvinnuhorfur í EB.
Grein á bls. 35 ber fyrirsögnina
„Eight million to join the work-less
force“, sem útleggst „Átta milljónir
skulu ganga í sveit atvinnulausra".
Greinin hefst á því, að draugar
kreppuára fjórða áratugarins séu nú
að umlykja Evrópu, en milljónir
starfa muni glatast þar á næstu árum.
Könnun European á ástandi 100
stærstu fyrirtækja Evrópu bendir til
að atvinnuleysi þeirra vegna muni
aukast mjög verulega fram til 1995. í
smærri fyrirtækjum, sem háð eru
stórfyrirtækjunum, tapa, að sögn
European, 3 atvinnu fyrir hvern einn
í þeim stóru. Þar með munu atvinnu-
leysingjum fjölga samtals um átta
milljónir og heildaratvinnuleysi verði
orðið 23 milljónir 1995. í blaðinu er
auk þess haft eftir aðstoðarfram-
kvæmdastjóra Alþjóða vinnumála-
sambandsins, að raunverulegur
möguleiki sé, að atvinnuleysingjar
Evrópu verði 34 milljónir fyrir alda-
mót. Sársaukanum, sem fylgi þessu
ástandi, líkir hann við drepsóttir og
hungursneyð sem hrjá önnur lönd.
Þetta eru, fljótt á litið, ótrúlegar
upplýsingar. Þær eiga samt sínar
skýringar þegar að er gáð, sem leiða
í ljós þá grundvallarstaðreynd að
meginhluti iðnfyrirtækja EB stendur
fyrirtækjum í Bandaríkjunum og
Ásíuríkjum tæknilega að baki og að
atvinnulíf EB á eftir að ganga í gegn-
um tækniþróun og uppstokkun, sem
Bandaríkjamenn eiga að mestu leyti
að baki. Hefur ekki einhver sagt
þetta áður? Samt koma þessar upp-
lýsingar mönnum að óvörum og
þetta eru snögg umskipti frá bjart-
sýninni, sem ríkti fram yfir mitt sl.
ár.
Ekki treysti ég mér til að rekja
ástæður þess, sem nú er að gerast í
EB í smáatriðum. Höfuðorsakir
stærðar vandamálsins virðist þó vera,
að saman fara almennur efnahagsleg-
ur samdráttur og sérstaklega brýn
nauðsyn til framleiðniaukningar.
Talað er um efnahagslægð um heim
allan. Þetta er rangt. Efnahagslægð
hefur verið í EB og EFTA ríkjum og
í Norður-Ameríku. Japan varð og
fyrir sérstæðu efnahagslegu áfalli. En
víða um heim hefur verið mikill hag-
vöxtur, mestur í Suðaustur Asíu utan
Japans. Þar er Kína fremst í flokki.
Hin Amerísk-Evrópska efnahags-
lægð stafar fyrst og fremst af röngum
stjómarháttum beggja vegna Atl-
antshafsins. Nú eru Bandaríkin að
fara upp úr eða eru farin upp úr
lægðinni en í Evrópu snardýpkar hún
og þar eru því vond veður í uppsigl-
ingu.
í tímaritagreinum er að finna ýmsar
upplýsingar sem kasta nokkru ljósi á
Evrópuvandann. í grein, „Can
Europe compete" í tímaritinu
Fortune frá 14. desember sl. er t.d.
að finna tölur yfir launakostnað í
þremur mestu iðnaðarstórveldum
heimsins. Kostnaður á hverja klukku-
stund er þar talinn vera $15,48 í
Bandaríkjunum, $14,41 í Japan en
$22,17 í Þýskalandi. En auk þess er
mikill mismunur á meðal klukku-
stundafjölda, sem unninn er á ári. í
sömu landaröð er hann 1925,2075 og
1560. Ef heildarkostnaður á hvern
verkamann í Bandaríkjunum er sett-
ur 100 er hann 101 í Japan og 116 í
Þýskalandi. I sömu grein er einnig að
finna mat á meðalframleiðni í iðnaði í
nokkrum Iöndum, sem er skilgreind
sem virðisauki deilt með fjölda unn-
inna vinnustunda (sjá töflu). Þessar
upplýsingar segja sitt um ástand iðn-
aðar í Evrópu borið saman við
keppinautana.
Annar meiriháttar galli við iðnað-
aruppbyggingu EB er, að þar er til-
tölulega lítið að finna af aðalvaxtar-
greinum nútímaiðnaðar, sérstaklega
í greinum upplýsingaiðnaðar, þ.e. í
flöguiðnaði, tölvuiðnaði og hugbún-
aðarframleiðslu. Þessar tölur gefa
fyrst og fremst til kynna, annars veg-
ar að kostnaður í atvinnurekstri er of
hár í EB en hins vegar að iðnaður
EB standi iðnaði Bandaríkjanna og
Japana tæknilega og skipulagslega að
baki.
Framleiðni í iðnaði
Bandaríkin 100
Japan 80
Þýskaland 80
Frakkland 76
Bretland 61
Japanir hafa í áratugi verið í farar-
broddi í framleiðslutækni. Bandarík-
in hafa nú með átaki fjölmarga
bandarískra fyrirtækja gert betur en
að ná Japönum á þessu sviði og því
eiga Kanar það að mestu leyti að
baki sem EB á nú framundan. Veiga-
mikil ástæða þessarar tæknilegu
stöðnunar Evrópu er hin fávíslega
verndarstefna sem EB hefur rekið.
Að síðustu er það svo að sjálfsögðu
hinn nýi „innri markaður", sem
afhjúpar vanþróun evrópsks iðnaðar
og gerir endurnýjun enn brýnni en
ella. Undanfarin rúm tvö ár hef ég
látlaust bent á þetta, m.a. oft sagt, að
EB væri vitlaus hestur að veðja á.
Þetta hefur verið álitið vera allt að
því guðlast!
Aðrar ástæður erfiðleika EB eru
ófyrirséðir erfiðleikar Þjóðverja við
endurbyggingu austurhluta landsins
og vaxtastefna þýska seðlabankans. í
austurhlutanum hefur kostnaður far-
ið langt fram úr áætlun og gífurlegt
fjármagn er nú bundið þar, peningar
sem enn gefa engan arð og munu lík-
lega ekki gera það fyrr en eftir mörg
ár. En auk þess hefur samdráttur
iðnaðar Þýskalands valdið því að
mörg stórfyrirtæki, sem ætluðu að
byggja stórar verksmiðjur þar eystra,
hafa hætt við það. Hávaxtastefna
Bundesbank er nátengd þessu vanda-
máli. Fjöldi þýskra fyrirtækja tóku
mikil lán á uppgangstímanum fyrir
örfáum árum og sitja enn uppi með
miklar skuldir. Því bitna hinir háu
vextir mjög á þeim. Því, m.a., er nú
svo komið, að forysturíki EB, Þýska-
land, er nú í forystu í samdrætti en
ekki í framförum eins og áður var.
Um afleiðingar
ört vaxandi atvinnuleysis
Mikið og vaxandi atvinnuleysi hefur
hroðaleg áhrif á hvert samfélag og
Bjarni Einarsson.
Evrópa verður þar engin undantekn-
ing. Reyndar er reynslan þar í álfu
næg og má benda á það, sem þar
gerðist á kreppuárum fjórða ára-
tugarins, en Hitler náði einmitt völd-
um á löglegan hátt vegna slíks vand-
ræðaástands 1933. Atvinnuleysi, sem
stefnir, að sögn „European“, úr 10%
í yfir 20%, þar sem meðalaukning á
ári getur numið 2,3-2,7 milljónum
manna, mun gjörbreyta viðhorfum í
evrópska samfélaginu og ýta undir
hvers kyns sundrung, kynþáttafor-
dóma og átök á milli hópa og þjóða,
sem reyndar er nóg af fyrir. Sterk
hægri sveifla mun verða í evrópskum
stjómmálum, sem koma mun vel í
ljós í frönsku þingkosningunum í
mars nk.
Hvað verður um samrunaferli Evr-
ópuríkja við þessar aðstæður er erfitt
að spá, en líklegt er að almenningur
muni, með nokkrum rétti, kenna
samrunanum um hvernig komið er.
Verði viðbrögðin þau, að herða stór-
lega á verndarstefnunni til að draga
úr atvinnuleysinu munu lífskjör í EB
dragast aftur úr lffskjömm í öðmm
þróuðum löndum. Sjálfsagt verður
reynt að beita venjulegum hagstjórn-
araðgerðum en ólíklegt er að hægt
verði að snúa þróuninni við með
þeim. Hér áður fyrr var talið næsta
öruggt að hagvöxtur í Bandaríkjun-
um hefði sterk áhrif í Evrópu. Nú er
hagvöxtur að aukast í Bandaríkjun-
um en aðrar aðstæður hafa breyst.
Bandaríkin em nú orðin miklu meira
Kyrrahafsland en áður og að sama
skapi minna Atlantshafsland þannig
að ýmis viðskipti sem áður beindust í
austur beinast nú til vesturs yfir
Kyrrahafið.
Af öllu þessu er ljóst, að EB þjóðir
standa nú frammi íýrir erfiðu vanda-
máli, og ef spádómar The European
reynast réttir, geigvænlegu vanda-
máli. Ein afleiðing getur orðið sú að
EB ríkin einangrist bak við tollmúr-
ana sína, önnur að samrunaferlið
stöðvist alveg og jafnvel að lönd eins
og Bretland hverfi úr EB eða að Evr-
ópubandalagið sundrist. Fleiri tilgát-
ur má setja fram. Hraði atburðarásar
í heiminum er nú slík, að segja má að
heimurinn geti gjörbreyst á hálfu ári
eða jafnvel á þremur mánuðum.
Ekki er langt síðan flestir töldu EB
sterkasta virki heims, hið vaxandi
afl. Fáir munu halda því fram þegar
líður á þetta ár.
Um inngöngu okkar í
innri markað EB með
kostum hans og göllum
Það er rétt, sem Ólafur Ragnar
Grímsson sagði fyrir stuttu, að við
inngöngu okkar í innri markað EB
tökum við göllum hans og kostum.
Við fáum að selja vörur okkar á þess-
um markaði og á móti flytjum við
atvinnuleysið og ömurleika þess inn í
samfélag okkar. Þegar atkvæði voru
greidd um EES samninginn á Alþingi
um daginn gerðu margir fylgismenn
samningsins grein fyrir atkvæði sínu.
Flestir sungu þeir hinum miklu
möguleikum, sem þessi stórkostlegi
markaður gefi okkur, lof og dýrð.
Reyndar hefur aldrei komið fram
skýring á, hvernig þessi möguleikar
verða til í reynd, því t.d. er ekki um
neina merkjanlega breytingu á
aðstöðu íslensks iðnaðar að ræða frá
því sem hann hefur haft síðan við
gengum í EFTA.
Ég hef margfaldlega bent á, að
evrópska samfélagið sé samfélag hás
meðalaldurs og því staðnaður mark-
aður miðað við t.d. markað Norður-
Ameríkubandalagsins, þar sem
aldursskipting er áþekk aldursskipt-
ingu okkar samfélags. En hvers kon-
ar markaður er samfélag þar sem 1,5
til 2% mannaflans bætast á atvinnu-
leysisskrá á hverju ári og allt að því
fimmtungur mannafla er atvinnu-
laus? Ekki er nóg með, að atvinnu-
leysingjarnir hafi litla kaupgetu held-
ur verða þeir sem vinnu hafa að
skerða kaupgetu sína til að halda
þeim lifandi. Með EES samningnum
erum við ekki að opna nýja öld gull-
inna tækifæra á íslandi heldur erum
við að innleiða hér eymd og volæði.
Um aðra möguleika
íslendinga
íslendingar eiga mikla möguleika,
miklu meiri en meginlandsþjóðir
Evrópu. Við eigum meiri ónýttar
náttúruauðlindir miðað við íbúa-
fjölda en nokkur önnur þjóð. Lega
landsins er mjög hagstæð. Einungis í
Evrópusamstarfi verðum við
afskekkt og eins og nú horfir er ein-
angrun innan einangraðrar Evrópu
ömurlegur kostur. I áratugi höfum
við notið þess, að vera á milli
Ameríku og Evrópu. Við höfum get-
að nýtt bestu kosti beggja vegna og
það hefur verið ein af ástæðunum
fyrir góðum lífskjörum. Ekki er langt
síðan við seldum meginhluta útflutn-
ingsvara okkar í Bandaríkjunum en
keyptum mest af því sem við keypt-
um í Evrópu. Með þessu stórbættum
við þá viðskiptakjör okkar og jukum
þjóðartekjur. Eyðimerkurganga
dollarans hófst á árinu 1985, þegar
Reagan var búinn að koma Banda-
ríkjunum á hausinn. Þessari eyði-
merkurgöngu lauk í október sl.
Bandaríska hagkerfið er að rétta úr
kútnum. Þar óx landsframleiðsla um
3,9% m.v. heilt ár á síðasta ársfjórð-
ungi sl. árs þegar hún minnkaði um
1,9% í Þýskalandi.
Eftir fáa daga tekur nýr forseti við
völdum, stórgáfaður og snjall maður
og mikið foringjaefni með álíka gáf-
aða og hæfa eiginkonu sér við hlið.
Kosning hans hefur fyllt Bandaríkja-
menn bjartsýni. Þrátt fyrir ýmis
vandamál eru Bandaríkin tiltölulega
vel á vegi stödd og dollarinn er kom-
inn upp til að vera uppi, hann er að
ná sínu fyrra sæti. Frá 1. september
sl. til 15. janúar hefur dollarinn
hækkað gagnvart íslenskri krónu um
22,4%. Sterlingspundið hefur á sama
tíma lækkað um 5,8% en þýska
markið hækkað um 5,6%. Sterlings-
pundið hefur verið aðalgjaldmiðill
okkar í fisksölu til EB en þýska
markið vegur einnig þungt. Sam-
kvæmt þessum tölum er nú 28% hag-
kvæmara að selja fisk í dollurum en í
sterlingspundum en það var 1. sept-
ember og tæplega 17% hagkvæmara
að selja í dollurum en í þýskum
mörkum. Fiskseljendur eru að sjálf-
sögðu farnir að horfa í vestur og von-
andi gengur fljótt að lagfæra mark-
aðskerfið sem við áttum í Bandaríkj-
unum, en sem hefur verið vanrækt.
Ein höfuðröksemd allra EES sinna
hefur verið, að 70-80% útflutnings
okkar fari til EB landa. Þetta mun nú
fljótt snúast við. Þá njótum við aftur
sterkra markaðstaka okkar vestra en
þar eiga Norðmenn nær engin ítök.
EES samningurinn sem staðfestur
var um daginn var úreltur þegar hann
var afgreiddur. Ef ástandið í EB ekki
eyðileggur EES málið kemur nýr
samningur til afgreiðslu næsta sumar
eða haust, þ.e.a.s. ef samningsgerð
verður haldið áfram af okkar hálfu
þrátt fyrir atburðarás næstu mánaða.
Með Bandaríkin aftur orðin sterk vest-
an við okkur þurfum við hvorki EES
samning né nýjan tvíhliðasamning.
Sá sem við höfum er nógu góður.
Allt EES kjaftæðið byggðist á
óvenjulangri hagsveiflu sem nú er
lokið.
Bjarni Einarsson.
Höfundur er hagfræðingur og fyrrverandi
bæjarstjóri á Akureyri.