Dagur - 08.05.1993, Qupperneq 19

Sagnabrunnur
Sæmundur sterki á Víðimýri í Skagafirði

Sæmundur sterki bjó lengi á Víðimýri í Skagafírði á 18. öld. Myndin er af Víðimýrarkirkju sem
var byggð 1834 og kemur ekkert við sögu hér. Sæmundur var hvort eð er enginn guðsmaður
heldur blótaði Bakkus og reið grenjandi um héruð.
æmundur sá er lengi bjó
á Víðimýri í Skagafirði á
átjándu öld, og var
ýmist nefndur trölli eða
hinn sterki var Magnús-
son og var sá Magnús bróðir Þorleifs
prófasts Skaftasonar, þess ágæta
guðsmanns, er vígði Siglufjarðar-
skarð. Magnús var heljarmenni til
burða, og fylginn sér, og Sæmundur
eigi að síður; báðir þóttu þeir ójafn-
aðarmenn, ef því var að skipta, en
þó raungóðir. Sæmundur var svo
sterkur, að fáir vissu afl hans, og var
hann því af sumum kallaður trölli.
Báðir voru þeir feðgar auðugir.
Margar hafa sögur gengið af svaðil-
förum Sæmundar, og skulu hér tínd-
ar saman þær, er enn eru ekki
glataðar.
Magnús á Víðimýri fór jafnan suður til
fiskikaupa á hverju sumri, sem þá var títt.
Þegar hann tók að eldast, hætti hann
suðurferðum, og sendi þá Sæmund í sinn
stað. Fyrsta sinn, er hann lét hann fara var
Sæmundur 16 vetra, átti hann að fara með
12 hesta undir reiðingi. Þegar fullbúið var
til ferðar fær faðir hans honum eina sölu-
peysu, og segir honum að kaupa fisk upp á
hestana fyrir hana. Sæmundur spyr, hvern-
ig hann eigi að fara að því - ekki dugi
peysan fyrir fisk uppá 12 hesta. „Það verð-
ur þú að segja þér sjálfur," segir Magnús,
„en aldrei hefi ég haft meira, en hefi þó
fengið á drógarnar rnínar." Varð svo að
vera, sem karl vildi. Segir ekki af því, fyrr
en suður kemur, og Sæmundur fer að
kaupa fiskinn. Hefir hann peysuna jafnan
á boðstólum og kaupir fyrir hana, gerir
síðan illt úr kaupunum og lauk svo að
hann hélt bæði fiskinum og peysunni.
Fékk hann svo upp á hestana, og heldur
heim með félögum sínum. Afhendir hann
föður sínum fiskinn og peysuna. Þegar
karl sér peysuna, sagði hann: „Þetta ertu
þó - mér verri, strákur; altént lét ég þann
seinasta hafa hana.“
Stundum fór Sæmundur líka vestur und-
ir Jökul til skreiðarkaupa. í einni þeirra
ferð kom hann að Búðum, var þá Jakob
Eiríksson kaupmaður þar, föðurafi Jóns
Espólíns; Sæmundur kom í búðina, og var
svakalegur að vanda, og lenti skjótt í orða-
hnippingum milli þeirra kaupmanns og
hans, og síðan í handalögmáli. Jakob var
heljarmenni, eins og þeir frændur. Gat
Jakob slegið stígvélinu utan á fót Sæmund-
ar og fótbrotið hann. Við það dofnaði yfir
Sæmundi, og komu félagar hans honum
út. Lét hann síðan binda spelkur við
fótinn, og reið heim í Víðimýri. Leið svo
til næsta sumars. Safnaði Sæmundur þá
saman tólf hinum illvígustu kraftamönnum
í Skagafirði, reið með þá vestur að Búðum
og hugði á hefndir. Átti þar allt að brjóta
og bramla. Kaupmaður tók þá Sæmundi
hið besta; var allt á takteini, og skildu þeir
með vináttu. Sagt er að kaupmaður hafi
keypt af sér ófrið þeirra með peningum.
Settist klofvega ofan á
ístrubambann
Margar sögur hafa gengið hér í landi af
óskammfeilni og yfirgangi danskra kaup-
manna á íslandi á einokunartímunum, og
munu margar þeirra á rökum byggðar. Svo
er sagt, að eftir miðja 18. öld hafi danskur
kaupmaður verið í Höfðakaupstað á Skaga-
strönd er Knudsen hafi heitið. Undirkaup-
maður var með honum í búðinni, en ekki
er getið um nafn hans. Báðir voru þeir feit-
ir vel, og höfðu ístru mikla. Þeir höfðu
þann sið, eins og fleiri kaupmenn á þeim
tímum, að hafa eigi búð sína opna, nema
þegar þeim sýndist, og hleypa þá aðeins
tveim eða þrem að á dag. Lokuðu þeir
þennan eina jafnan inni hjá sér á meðan
þeir afgreiddu hann. Beittu þeir þá stund-
um við þá þrælabrögðum, ekki síst ef það
voru heldur vesalmenni, hrundu þeim á
milli sín og léku þá grátt á marga vegu.
Einu sinni tóku þeir upp á því, að gefa
þeim í staupinu sem inn komu, og reka
þeim svo duglegt kjaftshögg á meðan þeir
voru að drekka úr því, og mölva það þann-
ig við tennur þeirra. Skárust margir illa af
glerbrotunum. Þótti þeim kaupmönnum
þetta mjög gaman. Sæmundur frétti þessar
aðfarir þeirra, og þykir illt, ef ekki væri
hægt að venja þá af þessum óvana. Býr
hann sig í vondar flíkur, og ríður um
haustið vestur í Höfðakaupstað, og vill
kaupa eitthvað. Var honum hleypt inn eft-
ir langa bið. Þegar inn var komið, læstu
þeir búðinni, og bjóða honum í staupinu.
Sæmundur var fyrir framan búðarborðið,
en kaupmenn fyrir innan. Meðan Sæ-
mundur var að renna úr staupinu, rekur
undirkaupmaðurinn honum rokna kjafts-
högg, svo að staupið fór í mola, og skar út
úr munnviki Sæmundar. Sæmundur gerir
sér hægt um hönd, og seilist innfyrir og
tekur undir kaupmann eins og fífuvettling,
og leggur hann á bakið á búðargólfið. Síð-
an settist hann klofvega ofan á ístrubamb-
ann, og fór að hossa sér þar í makindum;
gengur svo góða stund, en kaupmaður
veinar og dæsir undan átökum hans. Alltaf
var Sæmundur að spyrja hann, hvernig
honum líkaði, og hvort hann vildi ekki ögn
meira, og hossaði sér þá nokkru hraðara á
milli. Kaupmaður stóð ráðalaus fyrir innan
borðið, og þorði hvorki að æmta né
skræmta. Loks hélt Sæmundur að undir-
kaupmaður mundi vera orðinn fulldasað-
ur, og baðst útgöngu, og var það auðsótt.
Undirkaupmaður lá lengi eftir þessa ráðn-
ingu, og dó síðan um veturinn.
Eftir þetta voru landsmönnum ekki
sýndir hrekkir eða ójöfnuður í Höfða-
kaupstað, og þökkuðu menn Sæmundi vel
fyrir verk þetta.
Náði í faxið á Bleik og
kippti honum upp á bakkann
Sæmundur var drykkjumaður mikill, og
svakamenni við vín. Hest átti hann ágæt-
an, bleikan að lit, allra hesta mestan. Reið
hann honum lengi í svaðilförum sínum.
Reið hann Bleik á sund yfir Héraðsvötnin
hvar sem hann kom að þeim. Komust báð-
ir jafnan klakklaust yfirum. Einhverju
sinni bar þá báða á sundinu undir háan
holbakka, og var hvergi upp fært. Skreið
þá Sæmundur upp á bakkann, seildist síð-
an ofan fyrir, náði í faxið á Bleik, og tók
hann upp á bakkann til sín. Hélt hann svo
áfram leiðar sinnar.
Reið hann síðan grenjandi
um héruð
Þegar Hofsósskipið kom á vorin, beið ekki
Sæmundur boðanna, heldur lagði þegar á
Bleik og reið útí Hofsós. Reiddi hann þá
átta potta kút undir hendi sér. Þegar úteft-
ir kom, reið hann á sund fram að skipinu,
og heimtaði brennivín á kútinn og munn-
tóbaksrullu; kastaði um leið kútnum upp á
þiljur. Síðan reið hann á sund í kringum
skipið á meðan verið var að láta á kútinn
og taka til tóbakið. Síðan var hvorutveggja
kastað fyrir borð; henti Sæmundur það á
lofti, og sundreið í land. Sumir segja að
hann hafi kastað spesíu upp á þilfarið með
kútnum, en aðrir segja hann hafi hótað því
að koma upp í skipið, brjóta þar og
bramla, og berja þær dönsku bleyður til
óbóta, ef eigi væri hlýtt.
Vitum vér eigi, hvort sannara er. Þegar
í land var komið, rakti hann tóbaksrulluna
alla í sundur, og sívafði vinstri handlegg
sinn með henni ofan frá öxl og fram að
hendi, og lét endann lafa. Kútinn hafði
hann undir hinni hægri hendi, og reið svo
af stað. Gerði hann svo ýmist, að hann beit
í tóbakið eða saup á kútnum. Reið hann
síðan grenjandi um héruð, eins og berserkir
gerðu í fornöld, reið hann þá á allt, sem
fyrir varð og stundum fram af hjöllum og
hömrum. Meiddist hann oft mjög í ferðum
þessum, og því var hann allur orðinn
hnýttur og bæklaður á efri árum: Hafði
skalli hans verið allur hnútóttur eftir svað-
ilfarir hans. Þótti ekki smámennum hent
að mæta honum í þessum ham, enda
hræddust hann flestir. Mest hafði hann þó
gaman af að hræða Dani, og var mjög upp-
sigað við þá.
Mikið á sig lagt til að fá í staupinu
Margar sögur eru um það, hvað Sæmund-
ur hafi unnið til að fá í staupinu. Eitt sinn
kom hann í kaupstaðarferð að tjaldi einu.
Rétti hann þá potttunnu inn fyrir tjald-
skörina, og bað um brennivín á hana, og
lék fylgja með spesíu. Félagar hans sögðu að
þetta væri mikilstil of mikið. „Tölum eigi
um það,“ sagði Sæmundur, „guði sé lof
það fæst.“ Tjaldbúar ætluðu að greiða það
er ofborgað var, en hann þá það ekki.
Önnur saga er sú, að einhverju sinni var
Sæmundur brennivínslaus heima og leidd-
ist. Gekk hann þá ofan í nes, og fann þar
í stóði hryssu eina afgamla og fylfulla, sem
hann átti. Hnýtir hann snæri upp í bikkj-
una, sest á bak og ríður austur að vötnum.
Voru þau þá í foráttu, og alls ófær. Hann
fer á hryssunni út í vötnin, og þegar á
sund. Brátt daprast hryssunni sundið og
leið ekki á löngu áður en hún kafnar. En
þar eð hún var með fyli sökk hún ekki.
Lætur Sæmundur svo berast á skrokknum,
þar til straumurinn kastaði báðum að
bakkanum. Lét þá Sæmundur ferjuna eiga
sig, en gekk til bæja, þar sem hann vissi að
eitthvað var til í staupinu. Svona var karl
orðinn forfallinn.
Sæmundur hélt suðurferðum á meðan
hann var fær, en ekki er þess getið, að
hann hafi haft verslunaraðferð föður síns.
Hafði hann með sér két, smér, tólg, ull og
prjónles, og keypti fyrir fiskæti og fleira.
En oft var það, er hann mætti skreiðar-
lestum, þá vildi hann þegar skipta vörun-
um við lestamenn, og ef það gekk ekki
með góðu, skipti hann um klyfjamar, hvað
sem hver sagði; borgaði hann það þá oft
ríflega síðar, og bætti til.
Sæmundur sterki rassskelltur
Eitt sinn fór hann suður við annan mann,
var hann þá orðinn gamall og hrumur.
Mættu þeir þá tveim Sunnlendingum með
skreiðarflutning. Var annar maðurinn
ungur og knálegur, en hinn eldri.
Sæmundur vildi fá skipti, en pilturinn neit-
aði, og kvaðst eiga að færa skreiðina viss-
um mönnum fyrir norðan. „Ég skal yfir-
borga,“ segir Sæmundur. „Það er það
sama,“ svarar pilturinn. „Þú gerir mig ekki
verri mann, þótt ég hafi þetta,“ sagði þá
Sæmundur og kippti klyfjunum ofan af
einum hesti þeirra. „Bjóddu þeim það, er
því taka,“ segir pilturinn, „en ekki mér og
ekki skaltu ræna mig því, sem mér er trúað
fyrir meðan ég get haldið í það.“ Ræður
pilturinn síðan á Sæmund, og urðu þar
sviptingar miklar, og voru ýmsir undir, og
var mjög líkt um þá. Mæddist Sæmundur
fyrr, því að hann var gamall og lúinn, og
fer svo, að hann fellur. Losnað hafði um
bróklinda hans í viðureign þeirra, neytti
pilturinn þess, færði ofan um hann fötin og
hætti ekki fyrr en hann gat hýtt Sæmund.
Síðan stóð pilturinn upp og sagði: „Farðu
nú með þetta, og segðu Norðlendingum,
að einn átján ára gamall strákur á Suður-
landi hafi rassskellt Sæmund hinn sterka á
Víðimýri." Sæmundur staulaðist á fætur,
þreif ofaní vasa sinn, kemur upp með átta
spesíur, fær piltinum þær og segir: „Það
hefur enginn gert fyrr, og hafðu þetta fyrir
bragðið. En hvað heitir þú drengur minn,
máske ég megi vita það nú?“ Áður hafði
pilturinn ekki viljað segja honum til nafns
síns. Pilturinn kvaðst heita Bjarni, var
hann talinn launsonur séra Snorra Bjöms-
sonar á Húsafelli, en séra Snorri var al-
kunnur að karlmennsku og fræknleik. Síð-
an skildu þeir vinir. Þegar þeir voru
skildir, horfði Sæmundur um stund á eftir
piltinum, andvarpaði við og sagði klökkv-
andi: „Skaði er það, að svona hraust bein
skuli eiga að fara fljótlega í sjóinn.“ Sagt
er að Bjarni þessi hafi farist af skiptapa á
næstu vertíð, og hafði svo ræst spádómur
Sæmundar.
Sæmundur Magnússon, heljartröll á
Víðimýri andaðist á Æsustöðum í Langa-
dal árið 1783, og var þá kominn um eða
undir áttrætt.