Dagur - 16.09.1993, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 16. september 1993 - DAGUR - 7
Gagnkvæmur lestur
- áhrifarík aðferð við lestrarkennslu
í þessari grein langar mig aö fjalla
um kennsluaðferð sem er sáraein-
föld og auðvelt er að beita. Hún er
hins vegar áhrifarík og stuðlar að
því að efla skilning og námshæfni
barna, ef unnið er markvisst með
hana um tíma. Þótt ég tali hér til
kennara hef ég ekki síður foreldra
í huga en af þeim læra börn flest
og mest.
Fyrir nokkrum árum geröi ég
athugun á því hvað börn skilja af
því sem þau lesa í lestrarbókunum
sínum. Nokkur þessara barna áttu
í erfiðleikum með lestur en önnur
lásu auðveldlega. I ljós kom að
hæglæsu börnin eyddu ótrúlega
miklum kröftum í að greina stafi
og orð. Þau nánast týndu sjálfum
sér í öllum þessurn smáatriðum,
urðu hálf rugluð og áttuðu sig alls
ekki á tilganginum með lestrinum.
Að sjálfsögðu var skilningur
þeirra á textanum lítill sem eng-
inn. Þau voru ekki aó lesa. Þessi
mðurstaöa kom mér óþægilega á
óvart. Eg hafði kennt lestur og
leiðbeint kemiurum um lestrar-
kemislu í áraraðir án þess að hafa
áttaö núg á því hver staóa hæg-
læsra barna er í raun og veru.
Þessi niðurstaða vekur margar
liugsanir; fyrst og fremst um líðan
þeirra barna sem lifa við þessa
erfiðleika, um skilmng kemiara og
foreldra á líðan þeirra og um
kemisluaðferðir sem notaðar eru í
skólum.
Hvað gerist þegar við
lesum?
Lestur er svo sjálfsagóur og nauð-
synlegur þáttur í lífi okkar flestra
að við erum ekki aö velta fyrir
okkur hvað gerist þegar við les-
um. Sem betur fer lærðum við
flest að lesa án nokkurrar fyrir-
hafnar. Þrátt fyrir viðamiklar
rannsóknir á lestri á síðustu árum
er enn ekki vitað nákvæmlega
hvað gerist þegar við lesum.
Margt vitum við þó og víst er að
lestur snýst um að skilja það sem
lesið er. Þrátt fyrir þetta er nánast
hvergi, hvorki hér á landi né í öðr-
um löndum, markvisst unnið að
því í skólum að þjálfa skilning
barna. Þó vill svo skemmtilega til
að í Síðuskóla á Akureyri er unnið
að þróunarverkefni sem miðar
eiiunitt að því að kenna börnum
rökhugsun. Undantekningin sann-
ar regluna.
Það er vitað að kenna má
flóknari hugsun, að efla má skiln-
ing barna meö áhrifaríkum aðferð-
um sem allir geta lært. Að sjálf-
sögðu eru margar leiðir til að auka
skilning barna en mig langar að
gera eina aðferð að umtalsefni.
Það er aðferð sem kölluð er
„gagnkvæmur lestur". Nokkrir
keimarar hér á landi hafa notað
aðferðina með góðum árangri.
Samspil á milli nemenda og
kennara
Gagnkvæmur lestur er ákveðiö
samspil á núlli nemenda og kenn-
ara. Með umræðu er stuðlað að
auknum skilningi nemenda á
lesnu efni. I umræöunni eru
ákveðin grundvallaratriði keiuid
og þjálfuð. Þessi atriði eru einföld
en samt sem áður undirstöðuatriói
skilmngs.
Þau eru:
- að taka saman aóalatriði
- að spyrja
- að skýra
- að spá fyrir
Mjög mörg börn læra ekki að
beita þessum þáttum nema þeir
séu kenndir. Því þarf að kemia þá.
Kennarinn skýrir atriðin í eðlilegu
samliengi. Hami keiuúr þau ekki
sem einangruð fyrirbæri, heldur í
beinum tengslum við þaiui texta,
námsefni eða umræðuefni sem
nemendur eru að fást við hverju
sinni. I upphafi ber kennarinn
ábyrgð á því sem fram fer en mik-
ilvægur þáttur í kennslunni er að
nemendurnir taki sjálfir á sig
ábyrgðina eftir því sem eðlilegt
þykir. Markmiðið er að þeim
verði tamt að beita þessum atrið-
um upp á eigin spýtur, að þau læri
að nota þau sem tæki til að skilja
betur og læra. Venjulega gerist
fleira. Með tímanum átta þau sig á
því að þau læra að fylgjast með
sínu eigin námi.
Að kenna börnum að spyrja
Lítum aðeins nánar á aðferóina.
Grundvallaratriðin fjögur eru
kennd í samtali á milli kennara og
nemenda. Með því að sýna hvern-
ig draga má saman texta og segja
frá í stuttu máli er nemendum
kennt að meta hvað eru aðalatriði
og aukaatriði. Þetta getur tekið
nokkum tíma, getur verið erfitt í
fyrstu en mörgum finnst þetta
spennandi. Nemendur átta sig
fljótt á hve gagnlegt það er að
hafa vald á þessu og sjá ýmislegt í
nýju ljósi. Ef nemandi getur ekki
gert stutta samantekt eru það ekki
nústök heldur vísbending um að
hann skyldi textann ekki nógu vel
og ástæða er til að endurlesa.
Mörgum finnst sjálfsagt ótrú-
legt að ástæða sé til þess að kenna
börnum að spyrja. Staðreyndin er
sú að margir eiga erfitt með að
setja fram spurningar. Kennarimi
þarf að æfa þennan þátt, gefa fyr-
irmynd og sýna fram á möguleik-
ana. Nemandinn þarf að fá tæki-
færi til aö líkja eftir. Eins er full
ástæða til að æfa nemendur í því
að skýra hin ýmsu atriði í texta,
svara grundvallarspumingunum;
hvað, hvernig og af hverju. Nauð-
synlegt er að geta áttað sig á
hvaða afleiðingar eitt og annað
getur haft, þ.e. að geta spáð fyrir,
dregið ályktanir. Þá er t.d. hægt aö
reyna að átta sig á hvernig megi
breyta og hvaða áhrif ákveðnar
breytingar geta haft.
Þannig getur texti og umræða
gefið ótal möguleika til þjálfunar
Þrátt fyrir
viðamiklar rann-
sóknir á lestri á síð-
ustu árum er enn
ekki vitað nákvæm-
lega hvað gerist þeg-
ar við lesum. Margt
vitum við þó og víst
er að lestur snýst
um að skilja það
sem lesið er. Þrátt
fyrir þetta er nánast
hvergi, hvorki hér á
landi né í öðrum
löndum, markvisst
unnið að því í skól-
um að þjálfa skiln-
ing barna.
og aukins skilmngs. Kemiarinn út-
skýrir aðeins þegar það er nauð-
synlegt, ábýrgðin færist hægt og
sígandi yfir á nemendur eða eins
fljótt og þeir ná tökum á því að
nota aðferðina. Kennarinn þarf að
vera hvetjandi og láta nemendur
alltaf vita hvemig gengur.
Umræða milli kennara og
nemenda um bók
Eftirfarandi umræða átti sér stað
milli kennara og 5 sjö ára nem-
Krístín Aðalsteinsdóttir.
erum ekki að velta fyrir okkur hvað
Mynd: Robyn
enda um bók sem þau höfðu lesið.
Atriðin sem hér hafa verið til um-
fjöllunar höfðu þá verið kennd í
tvær vikur:
Kennari: Spuming mín er,
hvað þurfum við að hafa með
okkur þegar við fömm á skíði upp
í fjall?
Nemandi B: Skíði og skíða-
stafi.
Nemandi C: Kort og áttavita.
Nemandi D: Hlý föt og sólgler-
augu
Nemandi A: Þessum spuming-
um er öllum rétt svarað.
Kennari: Þetta var fínt en ég vil
bæta við eimú spumingu. Hvers
vegna er mikilvægt að hafa góðan
útbúnað ef við fömm á skíði?
Nemandi B: Veðrið getur
versnað og við getum týnst, út-
búnaðuriiui getur hjálpað okkur að
lifa af.
Kennari: Þetta var gott svar.
Nemandi A: Eg ætla að taka
saman í stuttu máli. Við vomm að
tala saman um skíðaútbúnað sem
við þurfum að taka með í fjallið.
Nemandi B: Og líka hvers
vegna við tökum hami með.
Nemandi E: Mig langar að vita
hvað sólblinda er.
Nemandi B: Það er þegar sólin
skín á snjóimi og við sjáum ekki
almemiilega, kannski vegna þess
að við vomm ekki meö sólgler-
augu.
Kemiari: Þetta er rétt. Sólar-
ljósið endurvarpast frá snjónum.
Eg held að skíðamaðurinn í bók-
inni sé hissa á því að veðrið er
orðið svona slæmt og rithöfundur-
inn sé að sýna okkur hvernig vió
eigum aó bjarga okkur ef veðriö
versnar núkiö og skyndilega. Eg
held að harrn sé einnig að sýna
okkur hver eru aðalatriðin í sam-
bandi við skíðamennsku. Vitið þið
hvermg við eigum að hegða okkur
við svona aðstæður?
Nemandi A: Það er ekkert
skammarlegt að snúa við.
Nemandi B: Viö eigum að
grafa holu í snjóiim og búa til
skýli.
Nemandi C: Við eigurn að
hlusta á veöurfregnirnar.
Við skulum skoða hvað gerðist
í þessari umræðu.
- Greinilegt er að bömin sýna
fmmkvæði og taka á sig ábyrgö.
- Spurmngarnar eru í samhengi,
þær em ekki einangraðar eða sett-
ar fram einungis til aö þjálfa
ákveðna fæmi.
- Grundvallarþættirmr fjórir, að
taka sarnan aðalatriði, spyrja,
skýra og spá fyrir falla að sam-
henginu og ljóst er að nemendum-
ir átta sig á hvemig á að nota þá.
- Umræðunni er stýrt á þann
veg að börnin skilji, kennarinn
reyiúr að vera hvetjandi.
- Nemendur draga ályktamr.
Nemendur verða virkir
athugendur
Umræða þessara 7 ára bama gekk
auðveldlega fyrir sig vegna þess
að þau skildu hvað um var að
vera, ákveðin leið til tjáskipta og
hugsunar hafði verið útskýrð og
kemid. Kennarimr gaf fyrirmynd.
Þaó gerði hann með því að skýra
nákvæmlega hvað þau vom að
læra, af hverju og hveriúg. Hvert
barn fékk tækifæri til að tjá fulla
hugsun en svöruðu ekki með eins-
atkvæðisorði. Astæða er til að
endurtaka að slík umræða fer
venjulega ekki sjálfkrafa af stað.
Æfa þarf reglulega og markvisst.
Oft læra nemendur aðferðina fljótt
og sem betur fer er mörgum hún
þegar töm. Sérstaklega böm sem
koma frá heimilum þar sem þau fá
tækifæri til að ræða og tjá hug
sinn. I einliverjum tilfellum getur
æfingin tekið langan tíma. En erf-
iðið er þess virði. Börn geta lært
aðferð án þess að vita til hvers
hún er notuð, en börn sem vita
hvað og til hvers þau læra, ná
meiri árangri. Nemendur þroskast,
þau verða virkir athugendur og
bera ábyrgð á eigin námi í stað
þess að vera óvirk og treysta á
aðra. Aðferðin er ekki einungis
góð til þess að efla lesskilning,
þaö er auðvelt að yfirfæra hana á
annað námsefni og hún hentar
fólki á öllum aldri. Við getum öll
lært að beita hemii. Eg fullyrði að
veruleg ástæða sé til þess að vinna
markvisst aó því aö kemia nem-
endum, bömunum okkar, agaóri
vinnubrögð og efla skilmng
þeirra. Sú aðferð sem hér hefur
verið til umfjöllunar er áreiðan-
lega ein leiö að því marki.
Heimildin
Brown A.L.: Teaching Students to thonk as
they read: Implication for Curriculum Re-
form. Reading Education report No. 58.
University of Illinois, 1985.
Kristín Adalsteinsdóttir: Lestur. Skilningur
barna á lesnu efni. Hvers vegna eiga sum
börn erfitt með að læra að lesa?, Akureyri,
1993.
Robinson E.: Metacognitive Development. I:
Meadows S.: Developing Thinking. London:
Methuen, 1983.
Kristín Aðalsteinsdóttir.
Höfundur er lektor vió Kennaraháskóla Is-
lands.
(Fyrirsögn og núllifyrirsagnir eru
blaðsins.)