Þjóðviljinn - 23.11.1943, Blaðsíða 3

Þriðjudagur 23 nóvember 1943.
ÞJÓÐVILJINN
3
Líf málsins
í fyrstu, er við lásum skáld-
skap, var okkur efni og hugsun
allt. Þá þyrsti mann eftir vizku.
Síðar varð málið hin nýja upp-
götvun og hintnýja ráðgáta. Og
í stað þess að fiska eftir speki
í skáldskapnum, hlustum við á
nið hans. Eg veit, að þið mun-
uð hafa drukkið hvert vizku
orð af vörum Njálu, svo að ég
taki hana sem dæmi. En menn
verða að hlusta á skáldverkin,
annars njóta menn þeirra ekki.
Hvert listaverk er lifandi ein-
ing með ákveðnum hljómi. í
skáldskap er það fyrsta skil-
yrði alls að hlusta á öldufall
málsins og stílsins. Menn verða
að hlusta, og síðan á sitt eigið
brjóst, hvernig þar tekur
undir. Þá njóta menn fyrst list-
arinnar, og nýr heimur rís. En
þó menn geti fundið nautn í
máli listarinnar, er ekki léttara
að skilgreina það. Málið er eins
og bros á andliti. Hvað skýrist
við það, þótt lýst sé dráttum
þess? En þó hrópum við á skýr-
ingu. Og hversu hvimleið sem
málfræðin kann að vera okkur,
þá leitum við til hennar. Og við
greinum setningarnar í Njálu,
veltum fyrir okkur orðunum,
athugum val þeirha með stök-
ustu nákvæmni, rannsökum
hljóðin, sambönd þeirra og sam-
bönd orða og setninga, en við
erum litlu nær um listina, í
hverju hún er fólgin. Ýmislegt
má vitanlega skýra, en hinn
innri hljómur sögunnar er jafn
óskilgreindur. Um kvæði Ein-
ars Benediktssonar getum við
með málfræðilegri athugun séð,
að hann notar mjög nafnorð og
sambönd þeirra í eignarfalli,
sterk samhljóðasambönd, lítið
af smáorðum o. s. frv. Það gef-
ur ljóðum hans hörku og kraft
og stirðleika, þykjum við skilja,
en ekki skýrir það eðli þeirra.
Ef annað skáld fer að tengja orð
in í sama stíl, verður allt dautt
og snautt. Og hvað þýðir að
sundurgreina Dalvísur Jónasar
Hallgrímssonar? Þær eru að
mestu leyti upptalningar á nafn
orðum. Það má halda því fram,
að þar sé hvert orð heilagt úr
lífi sveitarinnar, en urðu þau
það fyrr en í kvæði Jónasar?
Vissulega er kvæðið eins og
jýning lifandi mynda: fifil-
brekka, gljúfrabúi, gamli foss,
gilið mitt o. s. frv. Og hvað eru
þarna orðin? Samnefnari fyrir
fjölda minningatengsl, tákn fyr-
ir heilan heim. Hér er ekki ein-
ungis landslag, heldur ang-
an af gróðri þess og
niður fossa. Og við er-
um ekki sjálfráðir, hvað við
tengjum við þessar myndir
Kvæðið laðar okkur blíðlega til
ákveðinnar sjónar'. Þar er ósýni-
leg hönd, sem leiðir okkur ljúf-
lega um dalinn — að því einu,
er henni sýnist, og Dalvísur eru
ekki fremur náttúruljóð en
ástarljóð. Mál á kvæðum nálgast
oft að vera lag, ergerirorð óþcrf.
Þetta lag er það sem stillir sál
áheyrandans að vilja skáldsirs,
vekur ákveðna stemningu. Eg
vil með þessu sýna, að þó reynt
sé að greina mál skáldskapar,
fæst ekki skýring á list þess.
Ráðgáta þess leysist ekki við
það. Lausn hennar felst ekki í
málinu sjálfu, hver athugun á
því leiðir alltaf til heildaráhrif-
anna aftur. Til þess að eignast
skilning á máli, verða menn að
leita út yfir það sjálft til sam-
bands þess við skáldið og lífið,
eins og menn verða að leita út
yfir trúna til skýringa á henni.
Töfrar málsins eiga enga skýr-
ingu í sjálfum sér, heldur í upp-
runa sínum.
&
Hverfum til samanburðar að
máli lifandi persóna. Málið er
ekki nema eitt atriði af mörg-
um, er túlkar líf þeirra, tilfinn-
ingar, óskir og vilja. Við hlust-
um á tal þeirra, heyrummáiróm
þeirra, en sjáum jafnframt öll
svipbrigði þeirra, meðan þær
tala, finnum þagnir þeirra, og
allt andrúmsloftið umhverfis
þær. Hér er málið í hinum upp-
runalegu tengslum við starf,
líf og baráttu. Og lífið er fjöl-
skrúðugra, dýpra og sterkara en
málið, en málið víkkar þóeimeir
umráðasvið sitt. Það er ótal
margt, er málið getur ekki túlk-
að, þó að stundum hlaðist svo
fyrir af harmi í sál einstaklings-
ins, að málið sé hið eina, sem
getur bjargað lífi hans, eins og
dæmi Egils sannar. Mennina
þekkjum við kannski aðminnstu
leyti af máli þeirra. Og fá þeir
túlkað í máli nema brot af lífs-
hræringum sínum? Og skynj-
um við ekki margfalt meira af
sambúð við aðra, í sorg og gleði,
en málið lætur uppi? Og þó
erum við ósegjanlega auðugri
fyrir málið. En þegar við hug-
leiðum, hversu margt kemur
málinu til uppbótar í félagslífi
manna, hvernig má þá vera, að
mál bókmenntanna sé ekkl
miklu ófullkomnara en mál
veruleikans. Við eigum auðvelt,
íslendingar, að rekja okkur á-
fram í þessum efnum. Okkur
er svo ljós þróun hins mælta
máls til bókmálsins; frá ís-
lendingasögunum. Sögumaður-
inn er hér ágætt millistig. Þeg-
ar hann segir frá persónum,
gerir hann það ekki einungis
með orðum. Málið fellur aðeins
inn í aðra túlkun hans, sem fólg
in er í svipbrigðum ieða hreyf-
ingum. Góður sögumaður talar
með sál og líkama, og hann hef-
ur þagnir. Sögumaðurinn er enn
fremur í lifandi samstarfi við
áheyrendurna, undir áhrifum
þeirra, finnur jafnóðum frá
þeim, hvernig sér hefur tekizt.
Ýmsar íslendingasögurnar voru
eflaust sagðar mann fram af
manni. Sögumennirnir liðu
fram, en sögurnar festust í
máli, og lifðu sjálfstæðu lífi.
Og hvernig gátu þær orðið list9
Eg sá nazista
hörfa * Þessi orð glœða eld
sigurvissunnar í brjósti hinnar kúg-
uðu frönsku þjóðar - EFTIR EVU CURIE.
Eva Curie er nú ekki lengur frönsk. Vichistjórnin svipti
hana frönskum þegnrétti fyrir tveim árum. •
í Þýzkalandi er nú bannað að selja hina frægu, fyrstu bók
Evu: „Frú Curie“ (ísl. þýðing eftir Kr. Ólafsd.), ævlsögu vísinda-
konumiar móður hennar. Frú Curie var of gáíuð, stórhuga og
mennsk, til þess að bókin um hana geti samrýmzt skoðun naz-
ista á konunni.
Síðasta bók Evu CÚrie nefnist „Ferð meðal hermanna“.
Frá fjörutíu þúsund mílna
langri ferð um orustuvelli
heimsins er þessi minning föst-
ust í huga mér: í Sovétríkjun-
um sá ég borgir, þorp, fólk og
dýr leyst undan oki nazismans.
Eg sá hermenn Hitlers hörfa á
jörð, sem var hluti af megin-
landi Evrópu. Hinkrið aðeins
við og getið ykkur í hugarlund
hvað þessi fimm einföldu orð
þýða fyrir franska konu: ,,Að
sjá hermenn Hitlers hörfa“.
Þegar ég ferðaðist eftir gödd-
uðum þjóðvegum Rússlands,
sagði ég stöðugt við sjálfa mig:
„Þjóðverjarnir hafa verið hér
og nú hafa þeir hörfað héðan“.
Hinn mikli rauði her hefur rek
ið þá aftur með afli sínu. Þetta
er byrjunin á dómnum yfir
Hitler.
Innrásarherinn, mennirnir
með hakakrossinn, eru ennþá í
Bordeaux, Marsilles, París. Þeir
eru ennþá í þúsund litlum
þorpum frá Noregi til Grikk-
lands — frá Sikiley til úthverfa
Leníngrad. En með tímanum
verða þeir reknir burtu af
hverjum einasta þumlungi
lands, sem þeir hafa rænt og
ruplað, á sama hátt og þeir
hafa verið reknir af þessu rúss
Með því að sögumaðurinn í
samstarfi við áheyrendur sína
var búinn að veita í mál þeirra
og stíl lífi og hræringum, er
áður fylgdu allri túlkuninni.
Svo fullkomið getur málið ver-
ið, að það ber í sér persónur
og hrynjandi atburða. Alveg
eins og sögumaður hófst með a!
burðunum, eða hóf og lækkaði
rödd sína, þannig hefst og fell-
ur mál sögunnar. Vopnagnýr og
hreyfingar persónanna finnast
í málinu. Athafnir og viðbrögð
þeirra lifa þar. Og þegar sögun-
um er sleppt frjálsum á bók-
fellið, eru þær þrungnar af lífi
og reynslu og veruleika. Það
er þessi veruleiki, sem liggur
miklu dýpra en öll venjuleg
málfræði nær. Það er hann, sem
gefur orðunum ilm og kraft,
setningunum vitund og vilja og
sögunni ákveðinn nið: brag
kynslóða, er báru í hana at-
burði og hrynjandi lífs síns.
Hún verður krystöllun óteljandi
lífshræringa, er falla í einn
straum, samtendrun hugsunar
og máls, er leiftrar í óendanlega
mörgum myndum.
KrLstinn E. Andrésson.
neska landsvæði. Sigurinn nálg-
ast. Þess vegna mun hin hryggi
lega mynd eyðileggingarinnar,
sem ég sá í endurheimtum hér-
uðum Rússlands ætíð verða
samgróin heitri von. Það sem
ég varð að .horfa upp á var
nærri því óþolandi í hryllingi
þess: hrunin hús, skólar, brennd
sjúkrahús — allstaðar. Allir
hlutir voru eyðilagðir, tvístrað-
ir, hlutir gjörðir af iðnum
mannahöndum áratug eftir ára
tug, öld fram af öld.
Og það sem ég varð að hlusta
á — sögur hryðjuverkanna sagð
ar af rússneskum .bændum, er
með eigin augum höfðu séð ná-
granna sína og ættingja hengda
eða skotna af nazistum, voru
nærri því óþolandi. Það var
verra en ég hafði búizt við, en
þetta sama fólk, sem hafði þol
að svo miklar þjáningar var nú
sigri hrósandi: það hafði misst
allar eigur sínar *— það var
skinið og magurt og það for-
mælti hátt og biturlega þýzku
fasistunum. En sjá, það var
hamingjusamt. Eigin bardaga-
menn þess höfðu frelsað það.
Það veit nú, að það og börn
þess á eftir því, munu halda á-
fram að lifa sem rússneskir
þegnar, en ekki sem þýzkir
þrælar.
allt. — Við gerðum allt til þess
að líta eldri út en við vorum,
til þess að vera látnar í friði
af þýzku hermönnunum, og
stúlkan bætti við með glampa
í augunum, að með því að halda
andliti sínu „grútskítugu“ og
hári sínu „í einni flókabendu“
hefði sér tekizt að líta út fyrir
að vera tuttugu árum eldri en
hún var.
Hve skýrt ég man eftir þess-
um dögum, augnablikinu þeg-
ar fylgdarmaður minn, sveitar-
foringi, sagði mjúklega við mig:
Nú verðum við að snúa aftur.
Þér getið ekki farið feti framar.
Um stund stóð ég kyrr í hinum
ískalda vindi, hlustandi á þrum-
urnar, áfergjuleg öskur Rúss-
neska stórskotaliðsins sem var
að herja á óvininum. Eg stóð
á þessu rússneska landi og
horfði á hina tilbreytingarlausu
snæviþöktu flatneskju breiða
sig til vesturs.
Það var á bak við þessa velli
sem hið fjötraða meginland lá,
alla leið frá Rússlandi að strönd
um Atlantshafsins. Þar lá land
hungurs og ofsókna, þar sem
milljónir karla, kvenna og
barna, . eftirlifendur hrjáðrar
Evrópu bíða með eftirvæntingu
lausnar sinnar, hermanna hinna
sameinuðu þjóða — og búa sig
með lífið að veði — undir að
hjálpa hinum vopnuðu banda-
mönnum sínum á degi innrás-
arinnar.
Hundruð mílur í vestur lá
Pólland — land móður minnar
Marie Slodovvoka Curie. Og
þúsund mílur í vestur lá mitt
eigið land — Frakkland.
I X
Eg man eftir kvennaþyrpingu
á veginum. Það var í Istra, gjör
eyddri borg, þar sem aðeins
þrjú hús stóðu eftir. Það snjó-
aði. Rústirnar hurfu hægt og
hægt undir snjóbreiðu vetrar-
ins, sem huldi margar menjar
nazistískra glæpa.
Konurnar voru hjúpaðar út-
slitnum treyjum og sjölum. Ein
þeira var skólaus með tuskur
og pappírsræmur um fæturna.
Jafnskjótt og þær sáu einkenn-
isbúning förunauts míns komu
þær nær og hinkruðu við til
þess að tala við okkur. Þær voru
ákafar að heyra fréttir frá víg-
stöðvunum og leituðu hjá okk-
ur verndar og skilnings.
Allstaðar í hinum endur-
heimtu héruðum Rússlands var
ég sjónarvottur að því hvernig
bændurnir söfnuðust með eðli-
legu trúnaðartrausti kring um
hina einkennisklæddu menn
rauða hersins. Þarna var ung
stúlka með svipfast aðlaðandi
andlit. Hún sagði mér að með-
an Þjóðverjarnir voru í þorpinu
hefðu konurnar ekki þvegið sér
eða kembt hár sitt. Við gerðum
Framhald af 2. síðu.
gengni síðan ykist hér á landi.
Það kom af orsökuna, sem þeir
ekki réðu við.
En hug sinn í garð verkalýðs-
ins sýndu þeir jafn ljóst og áð-
ur, með því að reyna að knýja
niður kaup hans, þó greiðslu-
geta væri nóg, og koma á at-
vinnuleysi, til þess að fá kaup-
kúgun sinni framgengt.
Þegar Morgunblaðsritstjórnin
íklæðist skikkju engilhreinleik-
ans og þykist stórlega móðguð,
ef einhverjum ef til vill hefði
dottið í hug að væna einhvern
Morgunblaðsmann um annað
eins og það að ætla að hafa
gagn nokkurt af atvinnuleysi,
þá er heldur ekki úr vegi að
minna þessa dánumenn á að
það var sjálf miðstjórn Sjálf-
stæðisflokksins, sem tók þá á-
kvörðun í byrjun nóvember
1932 að fyrirskipa bæjarstjórn
Reykjavíkur að nota atvinnu-
leysið til 30% kauplækkunar
og hefja þannig allsherjarárás
á verkalýð Reykjavíkur, illa
leikinn af örbirgð og atvinnu-
skorti.
Morgunblaðsritstjórnin skal
því ekki undrast þó verkamenn
og landslýður allur treysti var-
lega slíkum „frömuðum atvinnu
lífsins og bjargráðamönnum
verkalýðsins“ sem þeim og
þeirra hyski og líti á lýðskrum
engilhreinleikans 1 blaði þeirra
sem hvern annan gálukoss.