Þjóðviljinn - 30.11.1943, Qupperneq 3

ÞriSJudagur 30. nóv. 1943.
ÞJÓÐVILJINN
3
Líf myndarinnar.
Eg er ekki þeirrar skoðunar,
að myndlist og skáldlist séu í
eðli sínu fjarskyldar. Eg held,
að allar listgreinar séu af einni
rót runnar og samskonar list-
skynjun þurfi til að njóta þeirra
allra.
Mér skilst, að myndlistar-
menn okkar leggi höfuðáherzlu
á að túlka fyrir almenningi, að
málaralist og önnur myndlist
lúti svo einstæðum og ákveðn-
um lögmálum, að þekking á
þeim sé ekki aðeins fr\imskil-
yrði, heldur eitt og allt til að
njóta listaverks í þessari grein.
Þeir setja áhorfendum ákveðna
kosti lærdóms, og séu þeir til,
á nautn og skilningur listarinn-
ar að vera fenginn.
I tilefni af málverkasýningu
Þorvalds Skúlasonar og Gunn-;
laugs Ó. Schevings í haust kom
ég fram með allmargar spurn-
ingar til myndlistamanna í
grein, er ég gaf með vilja
hvassa fyrirsögn: Er málaralist
aðeins blátt strik? (Þjóðviljan-
um, 7. sept s. 1.). Eg hef nýlega
fengið vandlega samið og yfir-
vegað svar frá Gunnlaugi
Scheving (Þjóðviljanum, 19.
nóv.), þó aðallega við einni
spurningu minni, þeirri er í
fyrirsögninni felst. Eg geri ráð
fyrir, að Gunnlaugur tali fyrir
munn flestra málara okkar, en
það skín af svari hans, svo
einstaklega hógvært sem það er,
að myndlistin eigi alla skýringu
í sjálfri sér, eigin listformi sínu.
Sérstaklega liggur honum á
hjarta að vara menn við bók-
menntalegri, heimspekilegri og
þjóðfélagslegri túlkun á mynd-
listinni. Hann segir: ,’Hinn
veigamesti þáttur hvers einasta
myndlistaverks verður óumflýj-
anlega hinn listlegi eða mynd-
ræni“. „Myndlistin er 1 eðli sínu
fjarskyld skáldskap eða litterat-
ur. Byggingalist er sú listgrein,
er að flestra kunnáttumanna
dómi stendur myndlistinni
næst.“ Hann vitnar í Norður-
landavitring, er hafi sagt: „Guð
forði mér frá öllu andriki,“ og
hann talar um hættu, sem mynd
listinni hafi ,,bæði fyrr og síðar
stafað af bókmenntalegum og
heimspekilegum vangáveltum.“
Hann gengur svo langt í boð-
skapnum, myndlistin vegna
myndlistarinnar, að honum
hrjóta bein öfugmæli úr penna:
„Vandamál samtíðarinnar hefur
stundum borið að dyrum lista-
manna. En þau hafa sjaldan eða
aldrei lyft list þeirra hærra.“
Þessi ummæli og fleiri virðast
mér sýna, að listaipaðurinn hef-
ur tælzt út á allþunnan ís. enda
fer svo, ef grein hans væri
kryfjuð til mergjar, að hún ber
mótsögnfna í sér, eins og leiðir
af sjálfu sér, því að formein-
■angrun af þessu tagi er óhugs-,
anleg og mundi jafngilda dauða
listai'innar, slökkva síðasta
neista þess lífs, sem hún er.
Vél, en eicki maður. gæti fram-
leitt slíka „list.“ Og það er
augljóst, að Gunnlaugur Schev-
ing ætlast til alls annars en
formdauða af myndlistinni, því
að á öðrum stað í grein sinnj
talar hann um þann tilgang
málaralistarinnar „að ná litum,
lífi og hreyfingu þess heims,
er listamaðurinn lifði í og
þekkti.“
Eg þykist sjá, hvers vegna
íslenzkir málarar eru sérstak-
lega hræddir við innihaldstúlk-
un myndlistar. Þeir eiga við
hinn þráláta fordóm að stríða,
að lagður er mælikvarði ljós-
myndarinnar á verk þeirra og
heimtuð af þeim nákvæm eftir-
líking, t. d. náttúrunnar, ef
verkefnið er þaðan, rétt eins og
eftirherma væri eðli listar. Lista
menn hafa orðið að kveðja sér
hljóðs og mótmæla (m. a. Þor-
valdur Skúlason og Gunnlaugur
Scheving með ritgerðum í Tíma
riti Máls og menningar), og
þeir hafa eðlilega gripið til
þeirra röksemda á móti, að
myndlistin lúti ákveðnum list-
rænum lögmálum, er almenn-
ingur verði að skilja til að geta
notið hennar. Og loks getur
farið svo, að listformið verði
eitt og allt í augum þeirra.
En skyldi þá myndlist lúta
svo einstæðum lögmálum, að
hin sömu gildi ekki um aðrar
tegundir lista, t. d. bæði tónlist
og skáldlist? Og skyldi hún geta
átt skýringu sína og alla nautn
í listformi sínu, þekkingu á
meðferð lita og lína á ákveðn-
um dúkfleti?
Það leiðir af efnivið þeim
(tónum, litum og línum steini,
máli), sem listamenn vinna úr,
að form listgreina verði hvert
með sínum hætti. En ég held,
að þessi ólíki efniviður hlaði
engan múr á milli listaverka,
hvorki tónverks, skáldverks né
málverks. Hver listgrein hlýðir
nokkrum grundvallarskilyrðum,
sem setja takmörk þess, hvað
talizt getur listaverk. Ljóð ger-
ir ákveðnar kröfur til bygging-
ar, fprms og hrynjandi ehgu
síður en mynd. í hverri listgrein
eiga listamenn við að stríða ó-
listræna túlkun á verkum sín-
um. Skáldsaga er eklci sagn-
fræði, þjóðfélagslýsing, sálar-
fræði né heimspeki, heldur auð-
vitað skáldsaga, eins og mál-
verk er málverk, en hvorki ljós
mynd né flatarmálsfræði. En
listreglurnar eru þó harla breyti
legar, og svo rúmar og óákveðn-
ar, að það er ekki hægt að geía
neina uppskrift fyrir því, hvern
ig málverk, tónverk né skáid-
verk eiga að vera samið.
Eg' reyndi í síðustu grein
minni, Líf málsins, að sýna
fram- á, að hvernig sem við
sundurgreinum mál á Ijóði eða
sögu, komumst við litlu nær um
listáhrifin sjálf. Þau eru að
vísu falin í verkinu, máli þess,
við skynjum þau með því að
Hetjusaga íslanzHa sjoinannsins
biðuF fisHFðfl mihils Fitlinf undar
íslenzkir rithöfundar hafa
flestir sótt efni sagna sinna
í bændalíf og sveitir, og er
ekkert eðlilegra. Mað'irr fram
af manni hefur lagt fram ný
drög að hetjusögu íslenzka
bóndans, og væri fróðlegt
verkefni fyrir bókmenntafræð
ing að fylgjast með bóndan-
um í íslenzkum skáldskap,
meta viðhorf hverrar nýrrar
höfundakynslóðar og gera ná-
kvæman samanburð á meö'-
ferð helztu rithöfxmdanna á
íslenzku bændalífi. Úr því
gæti orðið þykk doktorsrit-
gerð — en líka skemmtileg
bók, sem brygði Ijósi á af-
stööu höfundanna til samtíð-
ar sinnar og viðhorf til vanda
mála þjóðfélagsins.
Því fer fjarri aö íslenzki- sjó
maðurinn hafi hlotiö neitt
svipaöan heiðurssess í bók-
menntunum. Kvæði hafa ver-
ið ort um hreysti sjómanna,
en aö mörgum þeirra er and-
aktar- og hjárænubragö er
getur minnt á ræður útgerö-
armanna á sjómannadaginn.
Víðast þar sem sjómenn koma
við' sögur, eru þeir róandi á
árabátum, 1 bezta lagi á há-
karlaskipum og stöku maður
á mótorbát. Einar H. Kvaran
lætur Reykvíkinga sína að
vísu fást við togaraútgerð, en
hún er eins konar leiktjöld
við sálarkvalir sögufólksins í
landi. Hinsvegar les enginn
Vefarann mikla frá Kasmír
án þess að sjá í svip, að þarna
hafa atburðir orðið, togara-
eigendur Halldórs Kiljans eru
menn alþjóðlegs stórrekstin-s,
alþjó'ðlegra markaða, það eru
menn annars tímabils en þeir
sem fást við útgerð í sögum
Jóns Trausta, Theódórs Frið-
rikssonar og Guðmtmdar
Hagalíns..
•
Hvemig má það verða aö
önnur eins bylting í atvinnu-
lífi og högum þjóðarinnar og
t. d.. sköpun togara- og kaup-
skipaflotans veldur, skuli ekki
hafa fundiö vemlegan hljóm
grunn í bókmenntunum?
Nokkru gæti valdið þar um
óeðlileg dýrkun á bændum
og sveitalífi, sem iökuö hefm’
verið undanfarna átatugi af
stjórnmálaástæðum, og leitt
hefur til vanmats á þeim
mikla þróunarkrafti, er fiski-
veiðarnar og siglingamar
hafa verið og em. Þaö er líka
atriði að rithöfundarnir eru
flestir landkrabbar og sjó-
mannalífið þeim fjarlægt af
sjálfsreynd, uppruni og upp-
eldi beinir þeim tíl bændalífs-
efnanna, til sveitasögunnar.
Þar er einnig gnægð fyrir-
mynda, eins og áður var vik-
iö áð.
En sjómennimir sjálfir?
Hvers vegna kveðja þeir sér
ekki hljóðs? Þeir hafa borið
við að bera fram reynslu
sína í bókmenntunum, í
bundnu og óbimdnu, sumir
skráð langar „sjóferðasögur“
eöa „skáldsögur“; er geta ver-
ið nógu skemmtilegar á köfl-
um, en verða þreytandi og á-
hrifalitlar í heild vegna vönt-
unar á listrænum vmnubrögð
um. Þar er tvennt til: Þeir
hafa ekki haft tóm og tæki-
færi að afla sér rithöíundar-
menntunai’, og árangurinn
verður því ekki samboöinn
góðu söguefni, eða þeir hafa
ekki haft nægan skilning á
því, hve víðtæka menntun
þarf til að verða rithöfundur,
og eiga í því sammerkt við
marga sér lærðari. Þáð hefur
pkki úrslitaþýðingu, hvort
það er háskólamenntun eða
sjálfsmenntun Stephans G
Stephanssonar. eða Halldórs
Kiljans Laxness. En góður rit
höfundur veröur enginn án
mikillar menntunar. Það
liggur nærri að halda, að ís-
lenzkum rithöfundum sé ekki
nægilega ljós nauðsynin á
menntim, byrjendabækur
ungra skálda, t. d. á Noröur-
löndum og Bretlandi, eru yf-
ii'leitt mun betur gei'ðar frá
tæknisjónarmiði, en sams kon
ar bækiH’ hérlendis.
Segja má, áð enginn hægð-
arleikur sé fyrir óskólageng-
inn sjómann áð afla sér slíkr-
ar menntunar. En það er
hægt. Slík ævintýri gerast að
okkur ásjáandi. Sænski sjó-
máðurimi Harry Martinsson,
gengur í land með sjópokann
sinn og tekur sæti meðal
fremstu nútímahöfimda Svía,
vei'ður einn dáðasti snillingur
sænks máls. Danski1) sjómað-
Frh. á 5. síðu.
hlusta á verkið, en við getum
ekki skýrt þau með neinni mál-
fræði. Og þó að mér sé sannar-
lega fjarri að neita því, að þekk
ing á myndlistartækni sé frum-
skilyrði þess að geta notið mynd
listar, leyfi ég mér að halda því
fram, að myndfræðileg skýring
á málverki t. d. leiði okkur ekki
örgrandi nær list þess en mál-
fræðin list ljóðsins. Hver túlkun
myndar, er aðeins lýtur að út-
skýringu formsins, verður lítið
annað en dauður bókstafur.
Því er gersamlega tilgangsjaust
fyrir málara að segja við áhorf
endur að verkum sínum: lítið
á myndina sem mynd og ekkert
annað. Áhorfandinn hrífst af
list myndarinnar, sættir sig
ekki við minna en skynja sjálft
líf hennar. Og líf hennar er ekki
byggingin, áferðin, samstilling
lína og lita. Ekkert af þessu er
annað en speglun þess lífs, sem
í henni býr. Þegar spurt er um
list cg svarað með útlistun lita,
finnst spyrjandanum helzt, að
verið sé að sneypa sig. Og vegna
hvers? Vegna þess, að listin er
ekki kunnátta, ekki iðnaður.
Mynd er ekki fremur en ljóð
eða lag hægt að setja saman
eftir neinum listareglum og ekki
heldur unnt að sundurgreina
hana eftir samsetningu þess
efnivioar. sem hún er unnin úi'.
Form, sem hægt væri að ein-
angra og skilgreina, væri ekki
listræns eðlis.
Allt ski-af um listrænt verk
án innihalds er hégilja ein.
Kröfur eins og þær, að listin
eigi að vera ,.hrein“, megi ekk-
ert innihalda, ekki heimspeki,
ekki félagssjónarmið, ekki sál-
arfræði, ekki lífsviðhorf, eru
gripnar úr lausu lofti. Hvort
mynd er hlutkennd eða óhlut-
kennd, er spurningin jafnt um
listáhrif hennar. Og í hvorugu
dæminu fáum við nokkra við-
hlítandi skýringu nema leita út
yfir sjálfa myndina til sam-
bands hennar við listamanninri
og lífið. Á bak við listavei'kið
stendur maðurinn, höfundur
þess, og þersónuleiki hans er
kveiktur í mót ' verksins, óað-
greinanlegur formi þess. Og
þessi persónuleiki er líf lista-
verksins, hið óskilgreinanlega,
töfrarnir, sem vekja hrifningu
okkar af listum. Til hans verður
að rekja sögu og uppruna mynd
arinnar, og þó lengra því að
persónuleikinn, er ber verkuppi
og gefur því lífið og sálina, er
mótaður af lífi sinnar samtiðar
með ákveðið viðhorf og vitund-
arlíf, ákveðna hrynjandi, ákveð
inn vilja. Þegar við Íirífumst
af mynd (eða kvæði, sögu. tón-
verhi). ber hún í litum sínum, j
blæ, flötum og línum, stillingu
sinni allri, brag ákveðins
manns, ekki brot hans, heldur
manninn allan, mótun ákveðinn
ar kynslóðar, og lífið, sem mynd
in er, hefur ef til vill þurft aldir
til að móta. Svo dýrleg er list-
in. Og því getur hin óhlutkennd
asta mynd, sé hún listaverk,
verið rík að innihaldi, falið í sér
nýtt lífsviðhorf heimspekilegs
eða þjóðfélags eðlis. Sjálft form
ið speglar þá persónuleikann
með allri auðlegð hans. Um
persónuleika en ekki form er
að spyrja 1 listum.
Málari þarf ekki að láta sér
detta í hug, þegar hann skapar
listaverk, að þá kveiki hann líf
þess með línum og litum. Hann
kveikir líf þess af lífi sjálfs sín
og reynslu sinni af heiminum:
af gleði, er hann sá speglast
á andliti, tári, er hann sá í
auga barns, sem hann hefur ef
tii 11 löngu gleymt, gliti vatns,
er sólin gaf því, dögg vormorg-
unsins, ástinni í brjósti sínu.
eða ómi þjóðarsögunnar. Litirn-
ir, línurnar, dúkurinn eru að-
eins tæki, er gefa lífi hans skil-
yrði til að birtast í list. á sama
hátt og málið óg tónarnir eru
tæki persónuleikans til að gefa
sjálfum sér eilíft líf í listaverki.
Kr. E. A.