Þjóðviljinn - 24.02.1944, Blaðsíða 3

Fimmtuciagur 24. febrúar 1944.
ÞJÓÐVILJINN
3
Aldarspegill
Menning |)jóðar er undir því
komin að sem víðast hittist ein-
staklingar sem sinna andlegum
verðmætum át' ólíku tagi í tóm-
stundum frá hrjúfum skyldustörf-
umrgeri sér einhverjar menningar-
greinar kærar, ótrauðir að leggja
fram erfiði og fjármunj þeim til
eflingar. Culta placent, sögðu
Rómverjar í fornöld, — rækt er
til fagnaðar. Það má einu gilda þó
byrjunin sé smá og óra.vegur að
markinu; ekkert liggur á; elja
mannsins, einlæghi og ósérplægni
í starfinu, veitir honum sjálfum
þroska og eflir manngildi hans
hvort hann kemst langt eða
skammt; jafnvel smávægileg þjón-
usta í þágu menningarinnar mvnd-
ar jarðveg fyrir annað meira.
menn í ýmsum áttum, heil þjóð
mun njóta þar góðs af. Tökum til
dæmis Markús ívarsson járnsmið. ,
Fyrir ekki all-löngu, þá roskinn
maður, á þeim árum þegar hvers-
dagslegum vanamönnum er tam-
ast að falla í heimskulega smá-
borgaralega værð. þar scm viski-
drykkja og bridge-spilamennska
kemur í stað áhugamála og
menntunar, þá fer þessi lang-
þreytti járnsmiður, sem var að
byrja að komast ofurlítið í efni,
að leggja stund á list með því tak-
marki að geta orðið dómbær kaup
andi og safnari íslenzkrar sam-
tímalistar, og kemur sér á rúmum
áratug upp merkilegu listasafni.
ekki af auðlegð og fordild, heldur
fyrir ósérplæginn áhuga og sanna
menningarþrá, með þeim árangri
að listamenn landsins og allir
listelskir menn nefna í dag nafn
hans með ást og virðingu.
156 myndir úr listasafni Mark-
Úsar ívarssonar eru til sýnis í
Listamannaskálanum þessa daga,
frá 19.—29. febrúar. Ilér eru
myndir, aðallega málverk, eftir
flesta helztu málara hinnar nýju
kynslóðar myndlistarmanna á Is-
landi. I*ó er sýningin ekki vottur
samfelldrar þroskasögu neins
þeirra, — flestar myndirnar gerðar
á tímabilinu 1930—40, og lista-
mennirnir því á ólíku stigi að
þroska, nokkrir á hámarki, aðrir
enn á frumskeiði, sumir e. t. v. i
nokkurskonar hnignun, a. m. k. í
bili. Þó eru þarna myndir, og þær
sannarlega ekki í hópi hinna létt-
vægustu, frá því um og eftir lok
fyrra heimsstríðs, þar á meðal lítið
uppkast, ákirflega gáfuleg mynd,
af altaristöflu eftir Guðmund
Thorsteinsson, Jesús læknar blinda
(nr. 52). og hið einstæða snilldar-
verk Jóhannesar Kjarvals, í
skrautlistarstíl, af riddurum og
tré, nú kallað ósmekklegu dellu-
nafni, „Islenzkir listamenn við
skilningstréð“, sýningarnúmerið er
107, en þessa mynd vil ég leyfa
mér að kalla drottningu sýningar-
innar.
Gildi þessa safns er ekki falið i
því að það skari í heijd, né cin-
stakar myndir þess, fram úr mynd-
iist samtímans, sennilega er hér
fátt af beztu myndum listamann-
anna, og sumir þeirra, einsog I. d.
Jón Stefánsson, Jóhann Briem,
Gunnlaugur Blöndal og Þorvaldur
Skúlason mjög ónægilega fram
bornir. í nokkrum tilfellum má
sjá þess merki að liinn mæti eig-
andi hefur látið styrktarsjónarmið
ráð# og keypt sem mest af ung-
um * efnismönnum sem voru að
vaxa, úr grasi og áttu erfitt upp-
dráttar, óviðurkenndir af þeim
sem kaupa listaverk við stórfé fyr-
ir fordildarsakir. En það er líka
mjög fátt slæmra mynda frá hand-
iðnaðarsjónarmiði á þessari sýn-
ingu, nema nokkrar sem eigand-
inn hefur bersýnilega keypt til
skemmtunar, bernskumyndir sem
hafa einvörðungu sálfræðilegt
gildi, svo sem Stúlkan við ærnar
eftir Asgrím og Snæfellsjökull eft-
ir Kjarval.
Merkileg er sýningin fyrir þá
sök að hún má vel kallast þvcr-
skurður íslenzkrar myndlistartúlk-
unar á tímabili síðasta áratugar-
ins fyrir seinni heimsstyrjöldina,
cða nánar tiltekið spegill þess ald-
arfars sein kennt er við heims-
kreppuna miklu. Undir áhrifum
kreppunnar lifðum við allir og
störfuðum, íslenzkir listamenn,
síðasta áratugjnn fyrir stríðið,
livort sem við höfðum gert orð,
tóna eða lit og línu að miðli okk-
ar, enda hlaut hið hagræna ástand
tímabilsins, og sá hugur sem það
skapaði, óhjákvæmilega að birt-
ast í verkum okkar allra.
Sncmma á þessu tíinabili fer að
draga úr þeirri hneigð til tilrauna-
starfsemi og útþenslu í formi. sem
er einkenni sterkra lífsstrauina og
var einkenni eftirstríðsáranna
fyrri, en ímyndunarafl listamanna
sljóvgast, dirfskan hverfur, bölsýn
undirgefni undir „náttúruna“, hið
ytra, gerir sín æ meira vart og
þarmeð vantrú á tilgang sjálf-
stæðrar listsköpunar, samdráttur,
korpnun, og umfram allt tilhneig-
ing til uppgjafar gagnvart lausn
þeirra viðfangsefna sem listin lief-
ur að takmarki. Menn eins og
Guðmundur Thorsteinsson cru
ekki leingur. Finnur Jónsson legg-
ur expressjónismann á hvlluna.
Jóhannes Kjarval. sem í liinurn
beztu myndum sínum kringum
1920 dró í flugnum arnsúg vold-
ugra listrænna sýna, dregur æ meir
saman seglin sem lengra líður á
tímabilið, bej'gir sig æ meir undir
drottinvald hinna tilviljunar-
kenndu ytri forma náttúrunnar,
unz hann kemst til botns í fátækt
með sýningunni í Grænmetisskál-
anum haustið 1942, þegar hann
tekur höfn í dauðum fotógrafiskum
natúralisma — þó vonandi aðeins
um stundarsakir.
Ásgrímur Jónsson er í einlcenni-
legri sérstöðu. Heimurinn hefur
aðeins takmörkuð áhrif á einsetu-
mannssál hans, eða a. m. k. orkar á
hana eftir óvenjulegum lögmálum.
Ásgrímur heldur að vísu alltaf
tryggð við fyrirmyndaval æslcu
sinnar, landslagsfyrirbrigði, aðal-
lega sýnir til fjalla af láglendi.
náttúra í prófíl. ef t il vill mést j
fyrir þá sök, að hann hefur per- |
sónulega yndi af að dveljast upp
til dala. En í- skiptum hans við
fyrirmyndirnar er í öllum starfs-
ferli hans stígandi listræn lína,
sem hvergi brotnar, en getur lækk-
að um stundarsakir, eins og í til-
hlaupi til enn hærra stökks. Á-
horfandi sem neitar afdráttarlaust
sérstöku gildi fjalla eða jökla sem
fyrirmynda í list. hlýtur að bevgja
sig fyrir þeim litarheimi með að-
eins takmörkuðum stuðningi í
„náttúrunni", sem verður æ full-
komnari í list Ásgríms, litarækt
hans, oft einstæöri að auðlegð og
göfgi.
Um obbann af liessum myndum
má segja að málararnir séu heið-
arlegir í viðleitni sinni eins langt
og hún nær, en oft er það sá heið-
arleiki sem gjarna er fylgja fátækt-
ar og munaðarleysis; mennirnir
kunna að vísu margt, en skortir
ef svo mætti segja hina konung-
legu vitund,* vitund þess að eiga
algild umráð ekki aðeins vfir með-
ulum og tækjum, heldur yfir fyrir-
myndinni sjálfri, umhverfinu,
lieiminum, náttúrunni. Fátækur,
umkomulaus maður er hræddur
við að hreyfa sig á almannafæri,
þótt góður sé. Sérhvert viðbragð
lians er bundið ótal hömlum. I
þessum myndum kennir mjög
hinna biindnu viðbragða. Það ger-
ist of lítið á léreftinu, miklu minna
en efni standa til. engin barátta
uppá líf og dauða einsog í eplum
van Goghs, seni vitur maður kvað
fela í sér rneira stríð en heil stvrj-
öld.
Ný útgáfa af Heimskringlu
Snorra Sturlnsonar
Mikið höfuðeinkenni þessarar
listar er undirgefni listamannanna
undir það sem cr „stórt“ í náttúr-
unni: frægur foss. frægt fja.ll, fræg-
ur jökull; eða þá frægur sögustað-
ur. Menn eru búnir að gleyma því,
að það er alveg sama hve fjall er
frægt, ef það eignast ekki sinn
Hókusai einsog fjallið Fútsíjama,
þó sá Hókusai sé af smæstu gerð,
,þá* er. það einskisvirði í list. Fjall
léreftsins hefur eitt gildi í mál-
verki. Postulíhskál á hvolfi er
gagnvart myndlistinni nákvæm-
lega jafnverðugt yrkisefni og fræg-
ur jökull. Landslag cr ekki virðu-
legra myndarefni en hlutir á borði.
Það er umkomuleysi í list að
beygja sig undir sýndarútlit nátt-
úrunnar, gerast ef hægt væri lit-
filma Ijósinyndavélar í normalstill-
ingu. í mörgum þessara mynda cr
svo langt gengið í undirgefni við
ytrisýnd, óðfýsi til að beygja sig
undir ytriform umhvcrfisins sem
æðstavald, að jafnvel fjarvídd Ijós-
myndarinnar cr lialdið. Stundum
takmarkast hin skapandi viðleitni
af svokallaðri stílfærslu, t. <1. ljót-
ur skúr eða gaddavirsgirðing í fyr-
irmyndinni er felld burt, án þess
myndin gcri þó annars kröfu til
að vera kompósisjón, samkvæmt
þeirri stefnu sem vörtur eða bólur
eru útmáðar af andlitsmynd hjá
ljósmyndara. Stundum er lands-
lagið látið vera svo snurfusað, að
það verkar á áhorfandann éinsog
það væri nýbúið að raka sig. A
öðrum stöðum er eitthvert nátt-
úrufyrirbrigði eða landslags tekið
og bónað. Þesskonar retússéring á
náttúrunni er vitaskuld aðeins
náttúruþrælkun í annarri mynd.
Oftar ríkir þó i listaverkunum
sérstakur þungi og drungi, skort-
ur á hrynjandi og hrevfingu. jafn-
vel svo lifandi vcrur, dvr og menn,
Hinn sívaxandi áhugi þjóð-
arinnar fyrir íslenzkum bók-
menntum og þó sérstaklega
fornbókmenntum, er glæsilegt
tákn um vaknandi sjálfs-
traust hennar og þjóðernis-
vitund. Fer vel á því, að sá
áhugi láti á sér bera einmitt
nú, er öll þjóðin býr sig und-
ir að veröa stjórnarfarslega al-
frjáls.
Helgafellsútgáfan hefur um
þessar mundir í undirbúningi
vandaða útgáfu á einu glæsi-
legasta öndvegisverki norræns
anda, Heimskringlu Snorra
Sturlusonar. Hefur útgáfan
fengið leyfi til aö nota um
þrjú hundruð myndir, er sex
frægustu málarar Norðmanna
geröu fyrir síöustu aldamót i
hina stóru, norsku heimilisút-
gáfu af Heimskringlu og munu
þær hafa átt sinn þátt í því
að greiða götu þessa mikla
snilldarverks inn á svo að
segjá hvert einasta norskt
nálgast eftii'líkingu á einhverskon-
ar steingervingum. stundum
standa fígúrurnai' svo kyrrar í
myndinni, að maður getur orðið
hræddur. Ottinn við að gæða lif-
andi veru hreyfingu í mynd er
mjög talandi einkenni kreppunn-
ar. Þó á Jón Engilberts mypd á
sýningunni sem stingur hér í stúf
sakir liins létta tóns, fjarri drunga,
bælingu og uppgjöf gagnvart dauð-
uin hlutum, — hressandi sýn ann-
ars tilverustigs. Kreppan hefur
ekki haft áhrif á hann.
II. K. L.
heimili, enda eru myndirnar
hin ágætustu listaverk og ein
stakar í sinni röð.
Þaö hefur lengi verið oss
mikil vanvirða, hversu þetta
höfuöafrek frægasta og
mesta ritsnillings íslendinga
hefur fram að þessu verið x
fárra höndum í' sjálfu ætt-
landi höíundarins, þó Heims-
| kringluútgáfa Fornritafélags-
ins, sem hafin er fyrir nokkr-
um árum, kunni að hafa bætt
þar nokkuð úr. Aldrei hefur
þó verið brýnni þörf á því en
einmitt nú, að æskulýður
landsins kynnist slíku riti og
sæki þangað heilbrigðan metn
að og ást á tungu sinni og
þjóöerni. Það g;’ því i' alia
staði vel til fundið, að þessu
fullveldisári verði fagnað meö
vandaðri og v’eglegri útgáfu
þessa ómetanlega íslenzka
snilldarverks.
Myndirnai', sem fylgja þess
ar' grein verða í hinni nýju
útgáfu og er önnur af því, er
Olafur konungur helgi brýt-
ur Lundúnabrúna, en hin, úr
Ölafs sögu Tryggvasonar, sýn
ir menn Eiríks ganga um
borð í Ormínum langa. T.
Heilbrigt iíf
I Heiibrigt líf, tímarit Rauða
! Ivross íslands, er koniið út. Er það
:>.—4. liefti II. árg. 1943. Ritið
flytur margar fróðlegar greinar, er
myndum prýtt og prentað á góðan
pa]ipír.
Frasnhalfli á 8. síðu