Þjóðviljinn - 15.06.1944, Blaðsíða 3

Fimmtudagur 15. júní 1944.
ÞJÖÐVILJINN
Slóð Gamla sáttmála
r*
Þá er loks þar komið, að Al-
þingi og íslenzka þjóðin .hafa
slitið í tætlur það plagg, svo-
nefndan Gamla sáttmála. sem
nokkrir forfeður vorir undirrit-
uðu fyrir 680 árum. Eg tel rétt,
að við stöldrum enn við andar-
tak og hugleiðum afleiðingar
þeirrar undirskriftar. Gamli
sáttmáli er að vissu leyti mjög
sakleysislegt plagg, stuttur,
skýr og óbrotinn persónulegur
samningur við konung nánustu
frændþjóðar okkar. Fljótt.á lit-
ið gæti virzt í þessum samn
ingi, að erlendi þjóðhöfðing-
inn taki að sér flestar skyldurn-
ar, en íslendingar tryggi sér
réttindi og fríðindi. Svo er og
víst, að Kinir ólánsömu forfeð-
ur okkar hafa ætlað sér að búa
sem bezt um hnútana og gefa
útlenda kónginum sem minnsc
ítök hér á landi. Við höfum
jafnvel verið þakklátir þeim, að
þjeir skyldu þó, eftir ástæðum,
húa samninginn ekki verr úr
garði. í ýmsum greinum hans
höfum við átt fasta stoð í sjálf-
stæðisbaráttu okl&rt En mikil
■óbætanleg afglöp og,-ég verð að
nota rétt orð, mikinn þjóðar-
glæp frömdu forfeðuc okkar
með gerð þessa sáttmála. Trygg-
ingarnar, sem þeir áskildu sér,
voru hégómleg atriði hjá því,
að þeir sóru erlenduni konungi
hollustueið, seldu af hendi
sjálfstæði þjóðarinnar fyrir sig
■ og niðja sína. Undirskrift þess-
ara manna, svo fljótgerð, svo
afsakanleg og meinlaus sem
hún gat virzt, hefur kostað ís-
lenzku þjóðina, í fullar tuttugu
kynslóðir, meira og voðalegra
>en nokkur orð fá lýst eða nokk-
nr nútíðar íslendingur sé fær
um að gera séi í hugarlund.
Hve nærri lá, að þessi auðhrip-
aða undirskrift, hið sakieysis-
lega plagg, hinn tryggilega gerði
sáttmáli, kostaði alla íslenzku
þjóðina lífið, píndi úr henni líf-
ið kynslóð fram af kynslóð, þús
undum og tugum þúsunda á öld.
Við eigum engan mælikvarða,
■er við getum metið með þær
kvalir sem þjóðin varð að þola,
kynslóð eftir kynsloð, af völd-
um þessarar undirskriftar.
Hversu auðhlaupið yfir ann-
.ála fyrri alda, þar sem viðburð-
ir ársins eru skornir niður í
•fvær til þrjár setningar. En hví-
líkar staðreyndir, ef við værum
færir um, þyrðum eða þyldum,
að skynja, þó ekki væri.nema
brot af innihaldi þeirra1)-
Í Skarðsannál segir um árið
1603: Mannfall af fátæku fólki
um allt ísland af harðindum og
sulti. Gekk og blóðsótt, dó og
mannfólkið af henni mörgum
') Lesið nýútkomna bók, sem
Björn Sigfússon hefur tekið
saman: Neistar úr þúsund ára
lífsbaráttu íslenzkrar alþýðu.
-
tugum saman í hverri kirkju-
sókn. Eyddust bæir. Fiskileysi.
Danskir í allar hafnir, ekki
haldið kóngsbréf. Misgreining-
ur með kaupmönnum og ís-
lendingum“. Um næsta ár á
eftir, 1604, segir: .... féllu í
Hegranesþingi átta hundruð
manna. Það var bæði yfirferð-
arfólk og fátækir bamamenn,
sem inni lágu. Svo hafa menn
reiknað, að um allt ísland hafi
á þessum þremur árum fallið
níu þúsund manna“. Á þremur
árum fallið níu þúsund manna!
Stutt og laggóð setning, auð-
lærð. En ef við færum að
skynja í djúp hennar, leysa töl-
una, níu þúsund, upp í eining-
ar, mannf jöldann upp í einstakl-
inga, og reyndum að gera okk-
ur grein fyrir örlögum hvers
þessa einstaklings. hefðum í-
myndunarafl til að sjá að þetta
eru menn með lífi og blóði og
tilfinningum og kynnum að
setja okkur í þeirra spor, mikill
ógnarferill er þá þessi eina
setning. Hinar níu þúsundir ís-
lendinga, sem féllu úr skorti á
fyrstu þrem árum einokunar-
innar; það hefur a. m. k. verið
níundi hver maður á landinu,
svo hart leikinn, að harðindin
og sulturinn unnu bug á honum.
Hve traustlega höfðu þó forfeð-
ur okkar búið um hnútana í
Gamla sáttmála, er þeir tóku í
4. gr. hans það loforð af erlend-
um þjóðhöfðingja, „að sex haf-
skip'gangi á hverju ári til lands
ins forfallalaust“.
• Eg gríp niður í annálana
réttri öld síðar. Við árið 1700
segír í Grímsstaðaannál: „Þjófn-
aðaröldin í mesta máta. Tveir
voru hengdir nálægt Þingeyr-
um, þriðji á Suðumesjum,
fjórði á alþingi... Á þessum
tveim árum fyrirfarandi hef ég
séð skrifað, að dáið hafi í Tré-
kyllisvík meira en 120 mann-
eskjur bæði i hor, hungri og
sótt“. Við árið 1702 segir: Rán
og þjófnaðir um allar sveitir.
Þjófana var verið að hýða og
marka. Einn var hengdur í
Borgarfirði, en þrír í Gullbringu
sýslu.... Sagt var, að kóngur-
inn hefði hér innsent með
Christian Muller fátækum 600
rd. Var mælt, að fátækir mundu
hafa þess lítil not, utan á Suð-
urnesjum væru útlenzkum be-
talaðar nokkrar skuldir fyrir
þá, sem ekki gátu betalað ...
Þjófur var hengdur fyrir norð-
an, annar á alþingi, margir
hýddir og markaðir í vel flest-
um sveitum“. Og nokkrum lín-
um síðar í annálnum er þessi
yfirlætislausa málsgrein: „Mað-
ur týndi sér í Hraunhrepp, hét
Þorsteinn, fannst dauður í læk
nokltrum, setti fyrir sig efna-
skort og bágindi sín“. Og af-
leiðingin sex árum síðar, 1708,
hin skæða drepsótt. Grímsstaða-
annáll segir: „Almennilega var
mælt ár þetta, að saman hefði
reiknað verið það fólk, sem dá-
ið hefði, bæði úr bólunni og
svo landfarsótt þessi ár, hefði
verið nær 19 þúsundir“, eða
þriðjungur þjóðarinnar. Og hátt
í öld síðar, í Móðuharðindunum,
fellur enn fimmtungur þjóðar-
innar, á 19. öld er enn mann-
fall íslendinga hlutfallslega
meira en í nokkurri styrjöld.
Mann hryllir við að lesa
sögu Timur, grimmdarhöfðingj-
ans í Samarkand á 14. öld. Á-
nægja hans var að reisa pýra-
mida úr hauskúpum. Hann íót
um lönd og borgir myrðandi og
eyðandi. Hve ósambærilegur
verknaður þessa vitfirrings frið
samlegri undirskrift smáplaggs
eins og Gamla sáttmála. En
hver er munur á afleiðirigu?
Hver er slóð Gamla sáttmála
gegnum aldir íslandssögunnar?
Kestir af horföllnum íslending-
um, pýramidar af hauskúpum.
Við lesum sögur af því, að
norrænir menn hafi haft að leik
að henda börn á spjótsoddum.
Við fáumst varla til að trúa
slíkum frásögum. Hve ólík og
fágaðri athöfn að setja nafn
sitt undir skjal sem afhendist
.þjóðhöfðingja í öðru landi. En
afleiðingarík getur sú athöfn
verið, og grár leikur. Með hryll-
ingi lesum við skýrslur af barna
dauða á í slandi á fyrri öldum.
Jón Hjaltalín segir í Nýjum fé-
lagsritum 1853: „Þegar allt er
lagt saman, þá nær fólk hjá
oss ekki tvítugs aldri að öllum
jafnaði, og af hverjum 1000
fæddum bömum hafa aðeins
rúm fimm hundmð von um að
ná fermingaraldrinum, þar sem
lík tala í öðrum löndum hefur,
að öllum jafnaði, von um að
ná fertugasta og jafnvel fimm-
tugasta aldursári". Hve fjarri
mun því, að forfeður okkar hafi
órað fyrir þeim afleiðingum,
sem undirskrift þeirra undir
Gamla sáttmála átti eftir að
hafa. Getum við hugsað okkur,
að þeir hefðu samþykkt hann
nokkru sinni, ef þeir hefðu get-
að séð afleiðingar hans fyrir?
Eg er ekki að rifja þetta upp
til að sverta minningu manna,
sem eru löngu liðnir. Við erum
ekki svo fávísir að ætla, að við
getum hefnzt á neinum fyrir,
sem orðið er. En mikið vildi
ég geta brennt það inn í vit-
und þeirrar kynslóðar er nú
loks auðnast að afmá Gamla
sáttmála, hve ósegjanlegar af-
leiðingar hans urðu, svo að
henni mætti skiljast, og léti
þann skilning ganga í arf til
næstu kynslóða, að sáttmála
sem þann má aldrei gera, Sá
voði má aldrei henda aftur
nokkra kynslóð, er þetta land
byggir, að hún selji af höndum
sjálfstæði landsins, og enginn
fulltrúi íslendinga hefur nokk-
urn rétt, og getur aldrei öðl-
azt neinn rétt til að kaupslaga
með líf og örlög óborinna kyn-
slóða. Hann getur gengið út og
myrt samlanda sína, tekið upp
þann leik að henda börn á
spjótsoddum. Þá sjá allir og
skilja verk hans. En gangi hann
að samningaborði til að undir-
rita plagg, þar sem hann afsalar
Verðandi verkalýðssKðld?
Viðtal við Úskar Aðalstein Guðjónsson
Árið 1939 kom út á ísafirði skáldsaga eftir ungan óþekktan
höfund, Óskar Aðalstein Guðjónsson. Síðar kom út önnur saga
eftir þenna sama höfund.
Slíkt er ekkert nýmæli hér á landi, að ungir óþekktir höf-
undar sendi frá sér skáldsögur, en það sem einkenndi sögur Ósk-
ars Aðalsteins Guðjónssonar var efnisval hans: líf alþýðunnar í
sjávarþorpi. — Allmargir spurðu, eftir lestur bóka hans: Er
þarna verðandi verklýðsskáld á ferðinni?
áttudegi verkalýðsins, 1. maí 1919.
— Eg vil skrifa um líf alþýð-
únnar, baráttu hennar og þraut--
seigju, lífsvilja hennar, sem þrátt
fyrir hin erfiðustu kjör gefst aldrei
upp, rís upp eftir hvern ósigur,
heldur áfram að vera til, berjast,
sækja fram á ný, sa^ði hann.
—- Hvenær byrjaðir þú að
skrifa?
-— Eg hef alltaf verið krotandi
síðan ég var smástrákur, en það
sem ég skrifaði þá brenndi ég vit'
anlega og stakk undir stól.
— Þú hefur alltaf valið þér
sömu verkefni?
— Já. Fyrsta bókin, Ljósið í
kotinu (sem ég hálf sé þó eftir að
hafa birt) er saga um hugsjónir,
sem ekki verða virkar, drauma,
sem enn ekki hafa fengið fast form.
í næstu sögu, Grjót og gróður, hafa
samtok verkamanna komið til sög-
unnar.
— Og næsta bók?
— Hún heitir Húsið í hvamm-
inum. Hún verður 20 arkir í Skírn-
isbroti og kemur út á ísafirði í
haust.
Hún gerist á síðustu árum —
stríðsárunum — og segir frá fólki
í sjávarþorpi.
Og þegar ég spyr Óskar Aðal-
stein nánar um efni hennar verður
hann blátt .áfram mælskur, en
' bannar mér jafnframt að skrifa
| allt sem hann segir mér. En því
! sem hér fer á eftir má ég þó segja
j frá.
Aðalpersóna sögunnar er ung
stúlka, Auður að nafni. Sagan hefst
í sveit én flyzt þegar í kaupstað
og segir frá lífi stúlkunnar í „eyr-
arvinnu“ — „á reitnum“, ævintýr-
um og baráttu. Og þar kemur að
hún hefur fundið sinn „útvalda“
og þau fara sjálf að byggja sér
hús — húsið í hvamminum —
grafa grunn, bera möl -- steypa. Og
svo heldur lífið áfram, stríðsgróði,
„ástand“, stríðssiglingar — skip
sem ekki kemur aftur —, en lífs-
í barátta Auðar heldur áfram.
Þetta er saga um fólkið sem lif-
ir, þrátt fyrir allt, lífið í þorpi á
þessum óvenjulegu umbrotatím-
um.
Óskar Aðalsteinn Guðjónsson
Ég hitti Óskar Aðalstein á
sunnudaginn var — hann er
einn þeirra sem kominn er til
þess að vera viðstaddur þegar
endurheimt hins íslenzka lýð-
veldis er lýst — og notaði tæki-
færið til þess að spyrja hann
um bækur hans, sjálfan hann
og fyrirætlanir.
Óskar Aðalsteinn er þrunginn
lífsþrótti, fullur af áhugamál-
um og fyrirætlunum, hann á
enn framtíðina fyrir sér með
óteljandi verkefnum — og
hann gaf hin greiðustu svör.
Óskar Aðalsteinn er sonur
verkamanns í ísafirði, hefur al-
izt upp við kjör verkamanna-
barna, hefur sjálfur verið verka
maður, þar til fyrir tveim árum
að hann varð bókavörður við
bókasafnið í ísafirði.
Hann þekkir því af eigin sjón
og reynd kjör þess fólks sem
hann velur sér að verkefni að
lýsa í sögum sínum. Þekkir hin
hörðu miskunnarlausu kjör
þess manns, sem á lífsframfæri
sitt und.ir gróðahyggju og
duttlungum atvinnurekenda.
Það er því engin tilviljun að
hann skuli einmitt sækja söguefni
sín í hið mikla nægtabúr sögu-
ofna úr lífi alþýðunnar í bæjun-
um við sjóinn, — söguefni, sem
hafa verið furðulega lítið notuð
fram að þessu. Þeir sem alast upp
í verkamannastétt hafa sjaldnast
mikil tækifæri til ritstarfa, en það
hefur Óskar Aðalsteinn ekki látið
j á sig fá. — Ilann er fæddur á bar-
fyrir hönd sína og niðja sinna
réttindum lands og þjóðar, frem
ur hann ódæði, sem kemur
þyngra og þyngra niður á hverri
kynslóð, og skapar sjálfum sér
álög einskonar forynju, er held
ur áfram að murka líf úr þjóð-
inni, ekki í níu ættliði, heldur
tvisvar sinnum níu ættliði.
Þetta er sá lærdómur af
Gamla sáttmála, sem íslending-
ar mega aldrei gleyma.
Kr. E. A.
Fyrsta saga Óskars Aðalsteins,
1 Ljósið í kotinu, hafði öll einkenni
byrjandans. Næsta sagan, Grjót og
! gróður, var einnig verk ófullmót-
aðs höfundar, en var mikil fram-
för og gerði það að verkum, að
, næstu sögu hans verður beðið mcð
eftirvæntingu (en þetta átti ekki
j að verða ritdómur heldur viðtal)
! og allmargir bíða með óþreyju
svarsins við spurningunni: Er hér
á ferðinni höfundur, sem verður
fyrsti landnemi í skáldsagna-
gerð verkalýðsins í kaupstöðunum
við sjóinn.
Óskar Aðalsteinn mun und-
Eramhald á 5. síðti.
f.á