Þjóðviljinn - 04.11.1951, Síða 5

Sunnudagur 4. nóvember 1951 — ÞJÓÐVILJINN — (5
ÁTTRÆÐU
AUTRYÐJANDI
Mér finnst ég ekki orðinn
betta gamall, segir Ottó N.
Þorláksson; hann situr í tága-
stól undir myndum af Marx
og Dimitroff í hlýlegri stofu
á Nýlendugötu 13, áttræður,
en liami situr ekki kyrr, fas
hans ber engin ellimörk, við-
brögðin eru snögg og ung eins
og mál lians og liugsun. í á-
kafa viðræðunnar um gömul og
ný hugðarefni er hann um-
svifalaust búinn að slengja báð-
um fótum yfir aðra stólbrikina
og liggur í stólnum eins og
strákur; og augun ljóma; fá-
um áttræðum tekst að viðhalda
því lífi bak við augun að þau
Ijómi svona skært, en fátt er
fegurra ungum augum gamals
manns, {>au eru órækt vitni
hugarfjörs og liamingjulífs.
★
Hann segist alltaf hafa verið
heilsugóður, aldrei legið þungar
legur um ævina, en í seinni tíð,
síðustu 20—30 ár hafi bölvuð
giktin gert sér talsvert erfitt
íyrir á köflum. En a'.drei hafi
það verið fróðlegra sem gerist
í heiminum en einmitt nú, hann
taki ekki > mál að hverfa frá
bví öllu fyrr en sjáist betur
hvernig úr rætist. „Og ,mér
finnst ég ekki orðinn þetta gam-
all“, segir Ottó; „nema helzt
þegar ég hugsa til fólksins sem
ég ólst upp með og varð sam-
ferða einhversstaðar á ævlnni,
ég finn til þess hvað fáir jafn-
aldrar mínir eru að verða eft-
ir. Við tókum átta saman próf
úr Stýrimannaskóiianum árið
1895. en erum nú þrír eftir
á lífi.
Ottó sækir mynd af þessum
átta vasklegu ungmennum,
bendir á þremenningana sem
lifa: auk hans, Halldór Þor-
steinsson í Háteigi og Geir Sig-
urðsson. „Mér þótti sárlega fyr-
ir Þórarni Guðmundssyni, ein-
um þessara áttmenninga; hann
fórst í sumar" bætir Ottó við.
★
Talið berst að verkalýðs-
hreyfingunni, eins og ætíð þeg-
ar við Ottó hittumst. Á eftir,
þegar hátt á þriðja klukku-
tíma er liðinn án þess við viss-
um af, er eins og allt sé
eftir, ég hef fallið í freist-
inguna að fá úrlausn fjö’-
margra atriða í sögu hreyfing-
arinnar, án þess að hafa nokkra
von um að koma því í af-
mælisviðtah Og sterkar en
nokkru sinni fyrr finn ég til
þess að í Ottó N. Þorlákssyni
krystallast kjarni íslenzkirar
verkalýðshreyfingar, hann hef-
ur. mótað hana og lifað hana
örðu gasta brautryð jandaskeið-
ið, hann þekkir persónulega
flesta baráttumenn hennar frá
þyí Bárufélögin voru stofnuö;
fallnar hetjur íslenzkrar al-
þýðu rísa unp og birtast ljós-
lifandi í návist hans, hann
talar um þær allar sem félaga,
með söknuði, gamansemi, hlýju.
Yfir deilur og ágreiningsatiiði
bregður mildi fjarlægðarinnar.
það er eins og sagan hafi þeg-
ar unn’ð úrvinnslustarf sitt ‘
huga Ottós N. Þorlákssonar
'áttræðs. eftir er minningin
um fa’lna félaga í röðum
verkí’iýðshreyfina'f rinnar. Hann
m’nnist eins af öðrum. dvelur
við minnin.gu Þorvarðar Þor-
varðarsonar. mannsins sem á
miklu meiri bátf í sögu ís-
lenzkrnr verkalýðshrevfingar en
mef'ð hefur vrrið til bessa. —-
..Hann vn» allta.f heill. og ein-
lægur alþvðumaður, alltaf boð-
inn og búinn að rétta öðrnm
hjálparliönd, langt yfir efni
fram“. Hver af öðrum: Jónína
Jónatansd., þróttmikil og ósér-
hlífinn brautryðjandi verka-
kvennasamtakanna. Héðinn
Valdimarsson menntamaðurinn
sem „ekki hikaði við að koma
út úr skrifstofunum“ og stjórna
baráttu Dagabrú narman na.
trausti hafnfirzki verkamaður-
inn Sveinn Auðunsson. Af fölln-
um förunautum og baráttufé-
lögum fyrstu áratugi verkalýðs-
hreyfingarinnar virðast þessir
Ottó hugstæðastir, geróiikir
menn, en hann metur þá, virðir
og þykir vænt um þá sem nána
baráttufélaga að sköpun íís-
Icnzkrar verkalýðshreyfingar.
★
Um Pétur G. Guðmundssou,
merkan brautryðjanda og sam-
starfsmann Ottós segir hann
að á ýmsu hafi gengið um
kunningsskap þeirra. Eitt sinn
voru þeir í Hafnarfirði að að-
stoða við stofnun verkamannu-
félagsins Hlífar, og urðu sið-
búnir, tóku það ráð að fá scr
rúm á hótelinu, en svo fó/
að þeir sofnuðu ekki dúr alla
nóttina. Ekki voru þeir að tala
um verkalýðsmái og ekki voru
þeir ósáttir í það skiptið. Þeir
ræddu alla nóttina um biblíuna
og guð almáttugan og lögðu
saman allt sem þeir höfðu
fundið þeirri bók og þeirri
persónu til foráttu — og það
entist nóttina! Nokkur ár voru
fáleikar svo miklir þeirra á
milli. að þeir töluðust ekki við-
ekki af neinum einliamála-
ástæðum, heldur vegna sund-
urþykkis í stjórnmálúm. —
En rétt fyrir stofuun Sósial-
istaflokksins gerði Héðinn
Valdimarsson Ottó boð að
finna sig upp í skrifstofu í
Alþýðuliúsinu. Hann var í eng-
um kærleikum við Héðinn þá,
en fór samt. Þar var þá fyrir
Pétur G. Guðmundsson og gekk
um gólf, Ottó tók líka að ganga
um gólf og yrti hvorugur á
annan. Brátt kom Héðinn og
var þá erindið að fá þessa tvo
brautryðjendur til að ávarpa
stofnfund nýja flokksins. —
Ræddi hann þannig við þá að
beir urðu að taka tal saman og
lögðust af fáleikarnir upp frá
því!
★
Ottó kemur mikið við sögu
tilraunanna að skapa. víðtæk
samtök verkalýðsfélaga. Skipu-
lag Bárufélaganna, hinnar
gagnmerku sjómannahreyfing-
ar er hófst 1894, var mjög
sniðið eftir Góðtemplararegl-
unni, en það var eina félags-
fyrirmyndin sem sjómennirnir
höfðu. Þegar Bárufélögin mynd-
uðu eamband. var það nefnt
„StórdeiVdin“, og varð Ottó
stórdeildarstjóri. En engan
kostnað gat stórdeildin lagt í,
varla kostað manu upp á Akra-
nes sem þó var gert. Eini vott-
ur að erindrekstri var geröur
með því skemmtilega sam-
komuiagi sem Ottó sagði frá í
Þjóðviliaviðta’i á 50 ára af-
mæli Bárufélagsins fyrsta. Sig-
urður Eiríksson regluboði Stór-
stúkunnar tók að sér ab stofna
og lífga sjómannafélög, en leið-
togav reykvíslcra siómanna_
beittu sér fvrir bindindishreyf-
ingu meðal þeirra og stu&ningi
við Góðtemplararegluna. Og
Sigurður mætti á st.órdeildar-
fundi sem fulltrúi Bárunnar á
Eyrarbakka.
Hwers ve.gnn. urfiu Bárufélög-
in ekki að fé’ögum togarasió-
manna. héldu áfram sem s.ió-
mannafélög við brevttar að-
stæður? Ottó svarar því þann-
igi
Bárufélögin voru yfirleitt of
sein til að fylgjast með kröf-
um tímans, breytingarnar á
sjávarútveginum eftir aldamót-
in urðu ákaflega liraðar. stór-
breytingar ár frá ári. Skipulag
félaganna var alltof þunglama-
legt, stjórnin mátti ckkert gera
án þess félagsfundur samþykkti
það fyrst, ekki einu sinni greiða
25 aura reikning. Pélagsiífið
mátti heita alveg miðað við
skútuútgerðina, einskorðað viö
vetrarmánuðina meðan sjómenn
voru í landi. Fundahöld byrjuðu
venjulega í október og end-
úðu seinast í febrúar. Þegar
menn fóru að stunda sjó allt
árið eða á öðr.im límum lam-
aðist félagslífið og fór úr skorð-
um. Missir Báruliússins varð
líka það áfall sem reið félög-
unum að fuilu fjárhagslega,
með þv> reistum við okkur
hurðarás um öxl, það bar sig
ekki og við lentum í vanskil
vegna þess. Bárufélagsdeildim-
ar í Reykjavík (þær voru tvær)
voru formlega leystar.upp 1911,
— En þá var Dagsbrún búin að
starfa í 5 ár og var Ottó-þar
virkur félagi frá því á fyrsta
árinu •— og fjórum árum síðar
er Hásetafélag Reykjavíkur,
(síðar Sjómannafélag Reykja-
víkur) stofnað.
★
Næst er gerð tilraun með
stofnun landssambands ís-
lenzkra verkalýðsfélaga með
Verkamannasambandinu 1907
og var Ottó einnig lífið og sál-
in í þeirri tilraun, ásamt Pétri
G., Þorv. Þorvarðarsyni, Pétri
Zóphóníassyni o. fl. Sambands-
stofnun þessi er hin merkasta,
ekki sízt vegna hinnar sósíal-
ist'sku stefnuskrár er samband-
ið gerði sér. Ottó tclur að
miklu liafi valdið um hve
skammlíft það varð, að þar völd-
ust til forystu menn sem ekki
tókst að starfa saman. og hafði
þá einkum í huga Þorvarð Þor-
varðarson og Pétur Zóphónías-
son.
En hugsjónin um landssam-
tök ísl. verkamanna lét Ottó
ekki í friði- Haustið 1915 flyt-
ur hann á Dagsbrúnarfundi til-
löguna um .undirbúning að
stofnun slíks sambands, var
kosinn í nefnd þá er gerði upp-
kast að lögum fyrir Alþýðu-
sambandið ásamt Ölafi Frið-
rikssyni og Jónasi Jónssyni frá
Hriflu, var fulltrúi Dagsbrún-
ar á st.ofnþinginu og kosinn
fyrsti forseti Alþýðusambands
tslands.
Þetta var í marz 1916. Á
bingi sambandsins um haustið
var Jón Baldvinsson, fulltrúi
Hins íslenzka prentarafé'.ags,
kosinn forseti. Þau manna-
skipti voru ekki vegna ágrein-
ings eða flokkadrátta. „Mér var
ijóst“, segir Ottó, „að ætti sam-
bandið að eiga nokkra framtíð
vrði það að hafa forystumann
sem gæti vinnu sinnar vegna
lagt talsverðan tíma í stjórn-
arstörfin. Það gat ég ekki,
stundaði þá aðailega eyrarvinnu
og var tímum saman á ferðalagi
út um land við fiskrögun. Ég
hafði kynnzt Jóni Baldvinssyni,
hann hafði góða vinnu og ríf-
legar tómstundir og ég treysti
honum bezt til þessa starfs af
þeim sem völ voru á“. - • Það
var Ottó sem stakk upp á Jóni
Baldvinssyni sem forseta Al-
þýðusambandsins.
★
En brátt tók að skerast í
odda, saltið að dofna lijá þeim
sem til forystunnar völdust,
óheillaáhrif Hriflu-Jónasar á
forystu alþýðusamtakanna
reyndust óhugnanlega sterk, er-
lendir hægrikratar urðu fyrir-
myndin, afsláttarleíðin, sem
beint hefur Alþýðuflokknum
út í ófæruna, var vaiin.
Ottó N. Þorláksson kaus
ekki þennan breiða veg, fremur
en hann hafði áður látið tiiboð
um skipstjórn lokka sig, af
því það átti að kosta að hann
hætti að skipta sér af Báru-
félaginu. Hann kaus hina af-
sláttariausu leið, varð einn
þeirra er hélt hátt hugsjón al-
þýðusóknar og sósíalisma, einn
þeirra er mótaði vinstri arm
Alþýðuflokksins. Það var ha-nn
sem setti stofnþing Kommún-
istaflokks ís'ands haustið 1930,
og hann, ásamt Pétri G. Guð-
mundssyni. rétti Sósíalista-
floklcnum kyndil brautryðjanda
íslenzkrar verkalýðshreyfingar
á stofnfundinum í Gamla bíó
24. okt. 1938. Og enginn mun
hafa fagnaö meir en hann er
loks tókst að samfylkja öllum
v.erkalýösfélögum Islands í
Alþýðusambandið undir rót-
tækri forystu, hann sat í heið-
urssæti á 30. t: afmælisþingi
sambandsins 1946. Og fáa mun
hafa telcið sárar niðurlæging
sambandsins er Alþýðuflokk-
ui'inn samfylkti heiftúðugustu
óvinum íslenzkrar verkalýðs-
hreyfingar og þeirri svörtu
samfylkingu tókst að hrifsa til
sín stjórn Alþýðusambandsins.
Iiþi hann veit að þannig endar
ekki saga Alþýðusambandsins,
— og viil lifa það að sjá al-
býcuna eignast á ný stjórn
samtaka sinna.
A
Ég hafði.orð á því, að við
athugun á sögu verkalýðshreyf-
ingai’innar hitti maður hann
hvað eftir annað fyrir, alltaf
róttækan, oft á úrslitastund-
um þar sem hreyfingunni er
beint í framtíðarfarveg, til
meiri þroska, i sigurátt.
„Blcssaður vertu, ég hef allt-
af verið róttækur”, svarar
hann brosandi þessari dembu,
■ég var það löngu áður er. ég
fór að braska við verkalýðs-
hreyfingu, Ég drakk í mig rót-
tækni lengst upp til fjalia og
á kirkjuloftinu í Haúkadal, um
fermingu var ég orðinn svo
trúlaus að cg neitaði að vera
til altaris”.
„En hvaða bækur lastu?“
„Það skal ég segja þér. Ég
'as Klausturpóstinn, Fjö'ni,
Skírni, Ný félagsrit, Þ.jóíóif,
Norðanblöíin, Stjörnufræði Or-
síns (hún gerði mig trúiaus-
an) og svo aúðvitað íslend-
ingasögur, Fornaldarsögur. Nor
egskonungasögur, og margt
fleira“.
,.Oa hvar náðirðu í allar þess-
ar bókmenntir?“
,.Ég var svo heppinn að lenda
á bæjum með nógum bókum.
og þeir voru ekki margir í þá
daga — og' lá !’ bókum hverja
frjálsa stund. Ég man lítið eftir
mér fyrr en á níunda ári, var
með mófiur minni á hálfgerðum
flækingi. En þá komst ég að
Helludal í Biskupstungum og'
var þar til 18 ára aldurs hjá
frænda mínum Eiríki Þórðar-
syni og konu lians Guðrúnu
Magnúsdóttur. 1 Helludal var
tvíbýli, hinn ábúandinn Iiét
Guðmundur Magnússon, þjcð-
hagi og snilíingur, smíðaði allt
hugsanlegt, var jafnvigur á
smíðar úr járni, tré> kopar og
hverju sem var. Hann átti mik-
ið af bókum óg ég lá í þeim
hvenær sem færi gafst frá.
vinnu, en hún var allströng eins
og alstaðar í þá daga; þó átti
ég gctt hjá frænda mínum.
En svo var það Haukadalur,
þangað var éCiki nema 20 nún-
útna gangur. Þar bjó Sigurfiur
Pálsson, afi Sigurðar Greips-
sonar, og átti afasystur mína
fyrir konu. I Haukadal var
kirkja og þar var kirkjuloft.
Og loftið var fullt af bókum!
Ég held að þau hjón háfi átt
flestar bækur sem til voru á
íslenzku. Sigurði var sárt 'um
bækurnar, og var ég eini uiigl-
ingurinn sem fékk að ganga í
þær. Þarna á ikirkjuloftinu var
ég hvenær sem færi gafst, og-
var mér gagn að vera ekld
myrkfælinn!
★
Þarna las ég kynstur af bók-
um, ein þeirra var stjörnufræð-
in. Að loknum þeim lestri kom
ég inn í bæ og var mikið mðri
fyrir. Þar voru þær mamma og
gamla konan afasystir min. Ég
læt þær vita umsvifalaust að
það sé töm vitleysa sem standi
í biblíusögunum, jörðin sé ekki
aðalatriðið í heiminum, hún
gangi kringum sólina; jörðin sé
alls ekki flöt, heldur hnöttur
og snúist um möndul sinn — og
sitthvað fleira af vísindum.
Konurnar urðu alveg æfai’
vegna þessa guðleysis í mér.
Sigurður kom að í því og skír-
skotaði ég til hans, en hann
eyddi málinu með þessari ráð-
leggingu; „Blessaður vcrtu ekki
að tala um þetta við kvenfólkið.
Það skilur ekki neitt í því!“
Ég minnist spurninganna hjá.
séra Magnúsi Helgasyni, segir
Ottó; hann var nýkominn aust-
ur, ég held það hafi verið í
fyrsta sinn sem hann fermdi
á Torfastc'ðum. Ein fermingar-
systir mín var Sigríður í Bratt-
holti. —• Séra Magnús byrjaði
ekki á því að hlýða okkur yfir
kverið heldur spurði hvort við
værum skrifandi, og kunnu
flest eitthvað að pára, næst
spurði hann eftir reiknings-
kunnáttu. Var víst lítið um það.
en ég hafði lært samlagningu,
frádrátt, margföldun og deil-
ingu. Bróðir fóstra míns, lausa-
maður ,og söðlasmiður, dvaJdi
tíma í Helludal, gáfumaður,
hanu kenndi mér að skrifa og
reikna. — Við vorum viku lijá
séra Magnúsi og hann lét okk-
ur reikna alla dagana, cn gekk
ekki eftir því að við kynnum
kverið utanbókar. Það varð
uppistand í sveitinni, fólki þótti
óþarft að verið væri að troðn
í oki'iur reikningi, nær að hugsa.
um kristindóminn. Það stóð
ekki lengi, séra Magnús sigraði
og varð ástsæll fræðari, um-
skapaði héraðið í sinni m\md.
★
Þannig sagðist honum frá.
Og óg vona að lesendum Þjóð-
viljans fari eins og mér: Þessí
’átlausu svör brugðu skærri
birtu ýfir allt líf Ottós N. Þor-
lákssonar. Hami lagði ek,ki up)n
í þá vegferð nesUslaus, heldur,
hafði fengið víðtækustu fræðshr
í íslenzkum þjóðfélagsmálum
sem nokkur kostur var að afla
sér í æskusveitum hans; skýr-
Framba’d á 7. siðu.