Þjóðviljinn - 24.09.1954, Side 7

- :Föstudíigi\r 24. scptembei*a951 — IXtÓftVILJÍNN — (7

Björn Þorsteinsson:
Oddverjinn á Skálholtssióli
KISMAL
STOLL
Siðmenntun og
villimennska
Fram undir miðja 11. öld voru
íslendingar á stigi hálísiðun-
ar og því hálfgerðir villimenn
að dómi Vesturlandabúa, sem
kynntust þeim. Á fyrri hluta
aldarinnar var hér engilsax-
neskur trúboðsbiskup, Hróðólf-
ur að nafni. Þegar hann kom
til Englands um miðja öldina
segja engilsaxneskar heimildir,
að hann hafi dvalizt meðal
norraenna villimanna, svo að
varla hefur hann borið ís-
lendingum of vel söguna. En
nú fór sá tími í hönd, að ís-
lendingar réðust í það stói'-
virki að tileinka sér siðmenn-
ingu Vesturlanda undir forustu
nokkurra ágætismanna. Braut-
ryðjendur í þeirri menningar-
baráttu voru fyrstu íslenzku
biskuparnir, þeim eigum við
rnest að þakka, hve siðmenn-
ingin bar mikinn og skjótan á-
vöxt hér á landi.
ísleifur biskup Gissurarson
er fyrsti siðmenntaði íslend-
ingurinn og einnig sá fyrsti,
sem gistir æðstu menn hins
siðmenntaða heims: keisara,
páfa og erkibiskup, og kemur
þar íram sem fulltrúi íslenzku
þjóðarinnar. Af frásögnum
um för hans er auðséð, að
þessum stórfurstum hefur þótt
það allmikil nýlunda, að mann,
kominn norðan úr hafsbotni
frá furðulandinu Thule, bar að
garði þeirra. Þeir hafa þurft
margs að spyrja, og ísleifur
svaraði vel og viturlega, svo
að glæsilegri fulltrúa höfum
við ekki cignazt á erlendum
vettvangi. Eftir utanför hans
til vígslu heyrist ekki framar
minnzt á villimennina á ís-
landi, heldur er nú getið um
hina ágætustu þjóð, íslend-
inga. sem hafi engan annan
konung en lögin. Eftir að ís-
lendingar glötuðu sjálfstæði
sínu, kemur aftur upp kvitt-
ur um það, að þeir séu hálf-
gerðir skrælingjar. Það orð-
spor höfum við ekki rekið
fyllilega af okkur enn i dag
nema austur í Ráðstjórnarríkj-
urn.
Biskupsstóll
settur í
Niðarósi
Biskuparnir íslenzku voru á
þjóðveldisöld langvirðulegustu
höfðingjar íslenzku þjóðar-
innar, enda segir í þýzkri 11.
aldar heimild, að Islendingar
virði biskup sinn sem konung
og öll þjóðin fer eftir bending-
um hans. Erlendis komu þeir
fram fyrir hönd þjóðarinnar
hjá æðstu valdhöfum og móta
stefnu hennar í utanríkismál-
um. Þá voru uppi mikil átök
milli austurs og vesturs, norð-
urs og suðurs. Vestrið klofnaði
frá austrinu og vígbjóst af
grimmd og fór í tveggja alda
strið, en beið hinn ferlegasta
ósigur. Þessi styrjöld var
nefnd krossferðir, og þeim
lauk með ósigri krossins,
kirkjunnar og Vesturlanda,
eins og kunnugt er. Bíðan
komu Mongólar, Tyrkir og
Tartarar og óðu langt inn í
Þýzkaland, en þá var íslenzka
þjóðveldið fyrir löngu úr sög-
unni.
Þótt átök milli austurs og
vesturs væru geigvænleg á
dögum fyrstu íslenzku biskup-
anna, þá nær sú glíma lítt út
til íslands. Hins vegar náði
snemma hingað ut alls konar
valdabrölt norrænna konunga,
og hefur það hlotið að vera
freistandi fyrir biskupana ís-
lenzku að eiga slíka höfðingja
að vildarvinum og njóta styrks
þeirra til þess að efla hér
völd og viðgang kirkjunnar.
Fyrstu biskuparnir virðast alls
ekki hafa fallið í þá freistni,
heldur metið mest að tryggjá
sjálfstæði þjóðarinnar. Fyrstu
tíu ár af biskupsdómi ísleifs
ríkti Haraldur harðráði í Nor-
egi, en hann reyndi að koma
ár sinni vel fyrir borð hér' á
landi. ísleifur snýst á sveif
með andstæðingum Haralds og
hefur því vart verið alls kost-
ar vinsæll við hirð hans, og á
konungur e. t. v. nokkurn hátt
í að efla andstöðu gegn ísleifi
hér úti. í Hungurvöku segir
að ísleifur hafi haft nauð
mikla í sínum biskupsdómi
fyrir sakir óhlýðni manna, og
hefur Haraldur sennilega eflt
andstöðuna gegn honum með
því að senda hingað biskupa
„af öðrum löndum, og buðu
þeir margt linara en Isleifur.
Urðu þeir því vinsælir við
vonda menn“.
Englendingar drápu Harald
harðráða, eins og frægt er
orðið, árið 1066, og þar með
var úr sögunni öll valdabar-
átta hans hér á landi. En þar
með var ekki öll nótt úti. Þeg-
ar Gissur ísleifsson fer utan
til vígslu 1081, stóð deilan
milli páfa og keisara sem hæst
um veitingu háembætta kirkj-
unnar. Gissur fylgdi stefnu
föður síns í þeim málum og
skipaði sér í fylkingar páfa.
Þessi stefna fyrstu íslenzku
biskupanna, að ganga ekki á
mála hjá veraldlegum furst-
um í kirkjudeilunni, er af
þjóðlegum rótum runnin. Þeir
voru fulltrúar helztu höfðingja
á fslandi, og þessir höfðingjar
viðurkenndu ekki drottinvald
neins fursta yfir sér, liöfðu
engan annan konung cn lög-
in. íslenzku biskuparnir forð-
ast því öll samskipti við þá
kirkjunnar menn, sem voru
handbendi keisara og kon-
unga, og hindra þannig, að
þessir aðilar gætu hlutast til
urn íslenzk málefni.
Konungur,
erkibiskup
og efnalegt
sjálfstæði
Á þjóðveldisöld var yfirmað-
ur íslenzku kirkjunnar, erki-
biskupinn, fyrst búsettur í
Brimum (til um 1104), síðan
í Lundi í Danmörku (1104—
’53) og að lokum í Noregi.
Konungur og yfirstétt þeirra
þjóðlanda, þar sem erkistólar
vðru,' 'béittu áhrifúm kirkjunn-
ar til þess að auka veldi
sitt innan endimarka erki-
biskupsdæmisins. Þess vegna
máttu íslendinga eiga vísa
von sameiginlegra árása kon-
ungs og erkibiskups, þegar
þessir aðilar voru sáttir að
kalla. íslendingar virðast hafa
gert sér grein fyrir þessari
liættu frá upphafi, og þess
vegna leituðu þeir beint til
páfa með kirkjuleg vandamál,
meðan bess vrar kostur. En
þegar kirkjuvald og yfirstétt
efldist á Norðurlöndum,
þrengdi að íslendingum, og
hættan á erlendri íhlutun óx
hér heima.
Á vikingaöld varð Noregur
eitt konungsríki, en konungar
10. og 11. aldar í Noregi voru
engir einvaldsherrar, ekki kon-
ungar af guðs náð, heldur vilja
fólksins. Bændur hröktu
kristniboðskonungana Ólaf
Tryggvason og Ólaf Haralds-
son frá ríkjum og drápu sjálf-
ir hinn síðarnefnda, en um-
boðsmenn Knúts ríka urðu að
flýja land. Frá falli Ólafs
digra 1030 til andláts Sigurð-
ar Jórsalafara 1130 er frið-
aröld í Noregi, sökum þess að
friðsamur bændaalmúgi var
enn svo efnalega sjálfstæður,
að konungar og lendir menn,
biskupar og prestar urðu að
hlíta vilja hans við stjórnar-
íramkvæmdir. Þegar Magnús
Ólr, '"sson ætlaði að fara fram
með ofbeldi á hendur bændum,
er íslenzka skáldið Sighvatur
Þórðarson fengið til þess að
segja hönúm til syndanna, og
eftir að hann hefur hlýtt á
Bersöglisvisur íslendingsins,
sér konungur sitt óvænna. Ef
hann vill ekki verða höggvinn
fyrir örn og úlf af bændum,
varð hann að gerast góður
stjórnandi, þ. e. a. s. viður-
kenna takmörkun konungs-
vaidsins:
Pólitík,
austur og vestur
En það er svo bágt að
standa í stað. Stóreignir söfn-
uðust á hendur einstaklinga,
og yfirstétt leik og lærð, efld-
ist stöðugt í landinu með þvi
að sölsa undir sig jarðeignir
bænda. Um 1130 er norska y£-
irstéttin orðin svo sterk, að
vilji fólksins er henni ekki
íramar mikið áhyggjuefni,
hennar var mátturinn, þótt
enn væri lítið um dýrðina.
Stórhöfðingjar Noregs voru '
drottnendur þjóðarinnar, en
þeir voru alls ekki á einu
máli um skiptingu valdsins súi
á milli. Þess vegna hófst
hundrað ára borgarastyrjöld í
landinu. Sókn lcirkjuvaldsins
er helzta einkenni fyrsta stigs
þessarar baráttu. Norska rikið
náði þá yfir Orkneyjar, Suður-
eyjar, Mön og Færeyjar auk
heimalandsins. Lentu skozku
eyjarnar undir ensku kirkjuna,
var öruggt, að Norðmenn
háldu þeim ekki lengi innan
ríkisins. Þeim var því nauðsyn
Framh. á 8. siðu.
Eskimóar á íslandi! Fyrir nokkrum árum birti vandaöasta viðskiptatímarit Breta þessa
íslandskynningu á kápu sinni.