Þjóðviljinn - 03.02.1955, Blaðsíða 7

Þjóðviljinn - 03.02.1955, Blaðsíða 7
Fimmtudagur 3. febrúar 1955 — ÞJÓÐVILJINN — (7 Rannsókn á íslenzknm nndafíflum ein leiSin til oð róðo gátuna um myndun gróSurrikisins á Isl andi Telja má víst, aö á íslandi vaxi ekki færri en 170 teg- undir undafífla, en til þessa hefur ekki nema 108 teg- undum verið lýst í fræöiritum. Nákvæmar rannsóknir á þeirri ættkvísl jurtaríkis lands- ins, tegtmdum hennar og útbreiöslu, getur gefið mikil- vægan fróöleik um þaö vandamál hvemig og hvenær iandnám íslenzkra jurta hefur fariö fram. Frá þessu skýrði Ingimar Óskarsson grasafræðingur í fróðlegu og skemmtilegu er- indi „um undafífla" sem hann hélt á fundi Hins íslenzka náttúrufræðifélags sl. mánud.- kvöld. Sýndi ræðumaður „full- trúa“ úr hinum íslenzku deild- um undafíflanna og fjölda skuggamynda til skýringar á gerð þeirra og útbreiðslu um landið, Grasaíræðingar smeykir við unda- Hfla Undafíflar teljast til körfu- blómaættarinnar, og eru svo algengir um allt ísland að hvert mannsbarn þekkir þá. Það er þó því aðeins rétt, að megi kalla jurtina undafífil og láta þar við sitja. í reynd er þessi ættkvísl svo tegunda- mörg og breytileg, að grasa- fræðingar forðast hana al- mennt og varpa áhyggjum sínum upp á fáa sérfræðinga, undafíflafræðinga, þegar til þess kemur að greina einstak- ar tegundir og afbrigði og lýsa nýjum. Nú er talið að búið sé að lýsa 10 þúsund tegundum undafífla. Ingimar Óskarsson grasa- fræðingur, sem af samstarfs- mönnum sínum er talinn einn snjallasti greinari hérlendis, hefur undanfarin ár unnið í hjáverkum að rannsókn ís- lenzku undafíflanna. Taldi dr. Sigurður Þórarinsson að til þess þyrfti mikinn kjark að færast slíkt í fang í hjáverk- um, en rannsóknirnar hins vegar mikilvægar, einmitt vegna þess að ef til vill væri þar árangursríkasta leiðin til að finna hvað innflutt væri af gróðurríki landsins eftír ís- öld og hvað hefði lifað af síðasta ísaldarskeið. Gagnsemi undaíííla „Ekki er hægt að segja með sanni, að mikil nytsemi sé að undafíflum, en allmargar teg- undir eru ræktaðar í görðum til skrauts", sagði Ingimar, og benti á að til væru innlendar tegundir, sem prýði væri að í skrúðgörðum. Vísindaheiti undafíflanna, Hieracium, „er komið af gríska orðinu Hier- ax, og þýðir það haukur eða fálki. Trúðu Forn-Grikkir því að fuglinn notaði þessa jurt til að gera sjón sína skarp- ari. Eh flestir vita að valur- inn sér afburða vel. Þetta gæti bent til þess, að unda- fíflar hefðu verið notaðir til lækninga við augnveiki. En hér á landi að minrista kosti veit ég ekki til þess, að þeir hafi verið notaðir til annars en að græða sár, enda höfum við aldrei tekið í notkun þýð- ingu á gríska heitinu eins og svo margar aðrar þjóðir“. 'Jc Kunna bezt við sig í kaldtempraða belt- inu nyrðra Ingimar lýsti þvínæst útliti og gerð undafífla og skiptingu þeirra í deildir. Um aldur þeirra og útbreiðslu í heim- Ingimar Öskarsson grasafræðingur skýrir frá gagn- merkum rannsókn- um á þessu sviði. Ingimar Óskarsson grasafrægingur inum gat hann þess að fund- izt hefðu leifar þeirra sem taldar væru frá því snémma á Tertier. „Aðalútbreiðslu- svæði fíflanna er í kaldtempr- aða beltinu á norðurhveli jarð- ar, sér í lagi í Mið- og Norð- ur-Evrópu. En þeir finnast líka í Mið- og Suður-Ameríku, allt til Eldlands, í Suður- Afríku, á Madagaskar, Aust- ur-Indlandi og á Ceylon. Teg- undirnar vaxa mjög mishátt yfir sjó eftir eðli sínu. I Suð- ur-Evrópu og á Balkanskaga vaxa margar tegundir í 1500- 2000 m hæð og jafnvel enn hærra. 1 Skandinavíu vaxa sumar tegundimar mjög hátt yfir sjó, og hér á landi kom- ast þær að minnsta kosti í 1000 m hæð“. ÍC íslenzkur fííill frá 1846 Enginn íslenzkur grasafræð- ingur hefur átt þess kost að helga sig söfnun og rann- sókn undafífla, og liafa jafnvel forðast þá. „Þó söfnuðu grasafræðingarnir Stefán Ste- fánsson, Ólafur Davíðsson og Helgi Jónsson undafíflum með öðrum háplöntum í þeirri von að einhvemtíma tækist að leysa ákvörðunarvandamálið. Mun Stefán vera fyrsti Is- lendingurinn sem safnaði undafíflum. Elztu íslenzku eintökin, sem ég hef hand- fjallað, em frá sumrinu 1846, safnað af hinurn kunna brezka grasafræðingi C. Babington, en það sumar var hann við grasarannsóknir í nágrenni Reykjavíkur. Eru eintök þessi nú geymd í grasasafninu í Cambridge. Auk þeirra manna, sem þegar eru nefnd- ir, hafa ýmsir grasafræðing- ar og áhugamenn um jurtir, bæði íslenzkir og erlendir, safnað töluverðu af fíflum viðs vegar um landið á sl. ára- •tugum. Sér í lagi hefur miklu verið safnað þrjú sl. ár, mest fyrir mína áeggjan, þar sem ég hef tekizt þann vanda á hendur að rannsaka eftir föngum þessa erfiðu ætt- kvísl. Söfnun þessara manna hefur verið mér mikil hjálp við rannsóknirnar og eiga þeir miklar þakkir skilið fyrir starf sitt“. „Svo að segja allt það, sem Islendingar söfnuðu af undafíflum fram til ársins 1938 var sent út úr landinu til ákvörðunar og hefur því miður ekki átt afturkvæmt“. Voru það sænski undafífla- fræðingurinn Dahlstedt og norsk' udafíflafræðingurinn Omang sem ákvörðuðu ís- lenzku fíflana, og komust að þeirri niðurstöðu að hér eigi að vaxa 108 tegundir unda- fífla auk margra afbrigða. En síðan 1938 hafa fjölmargar nýjar tegundir komið í leit- irnar. ■jc Hve margar tegund- ir undaíííla vaxa á íslandi? Þeirri spurningu telur Ingi- mar enn ekki hægt að svara, því líklegt sé að margar teg- undir séu ófundnar. Sem lág- markstölu muni þó vera óhætt að nefna 170 tegundir. Til samanburðar gat hann þess, að í Grænlandi vaxa 17 teg- undir, 30 í Færeyjum og 260 á Bretlandseyjum. Aftur á móti vaxa meira en 2000 teg- undir í Skandinaviu, en þess er gætandi að hún er áföst meginlandinu og betur rann- sökuð í þessum efnum en nokkur annar blettur á jörð- unni. ■Jc Skyldleiki íslenzkra og erlendra unda- fífla „Þáð vekur furðu margra, þegar sagt er að flestar ís- Iénzku undafíflategundirnar séu endemiskar eða einlend- ar“, sagði Ingimar, „en því er víðar svo varið einkum þegar um afskekkta staði eða eylönd er að ræða. Til dæmis eru færeysku tegundirnar einlend- ar (ef til vill að einni und- anskilinni). Á hinn bóginn er náinn skyldleiki oft augljós,, og bendir það til sameiginlegs uppruna. Okkar undafíflaflóra er ekki við eina fjölina felld í þessum efnum. Hún er ekki einungis af norskum, færeysk- um og brezkum uppruna, held- ur finnast líka þó nokkrar tegundir, sem virðast ekki vera nákomnar neinum öðr- um þekktum tegundum. Þær tegpmdir, sem Hkjast mest norskum fíflum, vaxa helzt um norðanvert landið, allt frá Vestfjörðum til Austfjarða; þeir sem sem líkjast þeim brezku eru „aðallega um suð- ur- og suðausturhluta lands- Breytileiki tegund- anna og myndun gróðurríkisins' En þá er komið að því at- riði, sem gerir rannsóknir á undafíflum svo erfiðar og jafnframt spennandi fyrir þá fáu, sem sökkva sér niður í þær, en það er hinn mikli breytileiki tegundanna. Skýrði Ingimar erfðafræðilegar or- sakir þeirra eiginda þessarar jurtaættkvíslar. —. En ein- mitt fjölbreytnin gefur bend- ingar í ýmsar áttir um skyld- leika við tegundir grannland- anna, og þar með um uppruna íslenzku undafíflanna. Þar er einnig að finna bendingar um það viðfangsefni sem norræn- ir grasafræðngar hafa glímt Ein af nýfundnum íslenzku undafíflategundum, fundin í Reykjafelli, Mosfellssveit 1952 við, á hvem hátt háplönturn,- ar hafi getað numið löndin að jökultíma loknum. „Hafa Norðmenn öðrum fremur leit- azt við að sýna fram á það með rökum, að svo og svo margar tegundir hafi lifað af, að minnsta kosti síðasta ís- aldarskeiðið. Hvað Island snertir, þá hefur Steindór Steindórsson menntaskóla- kennari athugað þessa hluti og komizt að sömu niðurstöðu og norsku grasafræðingarnir. Steindór heldur því fram, að hér hafi lifað af þetta síð- asta kuldatímabil ekki færri en 214 háplöntutegundir, eða sem svarar 49.3% af íslenzku flórunni". En hér undanskilur Steindór túnfífla og undafíflá og telur þá litlu skipta. Ingi- mar er á öðru máli, og leiddi rök að því, að nokkrar teg- undir undafífla a.m.k. hefðu lifað af síðasta ísaldarskeiðið. Aðrar tegundir þeirra telur Ingimar sennilegt að hafi numið hér land á ýmsum tím- um, en mest löngu fyrir okk- ar tímatal, og er þar á ann- arri skoðun en norski unda- fíflafræðingurinn Omang, sem telur sennilegt að margar ís- lenzku undafíflategundirnar hafi flutzt inn á landnáms- tíð. Ræðumaður lýsti þar næst útbreiðslu undafíflategund- anna um landið, eftir fví sem næst verður komizt nú, ræddi breytingar, sem fram koma við ræktun þeirra og um f jöl- breytni tegundanna hér á landi. Hann lauk erindi sínu með þessum orðum: ÍC Nákvæmra rann- sókna þörí „Ég hef getið þess hér að framan, að ég teldi undafífla- rannsóknirnar á Islandi þýð- ingarmiklar fyrir lausn vanda- málsins mikla: Hvernig og hvenær hefur innflutningur íslenzku flórunnar farið fram? Tökum dæmi: Við berum saman einhverja íslenzka fræ- plöntu með tvíkynja æxlun við erlenda tegund. Utlit jurt- arinnar gefur ekki til kynna eftir hvaða útbreiðsluleiðum hún hefur farið á milli landa. Aftur á móti getur undafífils- tegund, sem hingað hefur bor- izt fyrir nokkrum þúsundum ára, brejdzt þannig, að hún verði greinilega frábrugðin formóður sinni, og verði talin önnur tegund. Ýmislegt er þó enn sameig- inlegt með hinni íslenzku og erlendu tegund, er bendir á ótvíræðan skyldleika. Við segjum því óhikað, að teg- und þessi sé afkomandi þeirrar erlendu. Með þessum og lík- um hætti er oft auðveldara að fylgjast með útbreiðsluleiðum undafíflanna en margra ann- arra jurta. En allar þessar rannsóknir eru enn á byrjunarstigi og þyrftu að vera annað og meira en hjáverkastarf, eins og þær hafa verið hingað til. — Nákvæmur samanburður grænlenzkra, skandínavískra og brezkra tegunda við þær íslenzku er annar veigamesti þáttur rannsóknanna, en hinn er fullkomin þekking á út- breiðslu og vaxtarháttura tég- undahna hér á landi. Fyrstu Framhald á 8. síðu.

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.