Þjóðviljinn - 06.10.1955, Síða 7

Fmimtudagur 6. október 1955 — ÞJÓÐVILJINN — (7
Fram
*
í
Fornahvamm
>að er kalt að riða fram
Þverárhlíð í Borgarfirði þegar
hann blaes á norðan. Og nú átti
að fara í leitir. Þeim hafði
verið seinkað um viku vegna
óþurrka en loksins var hinn
mikií' dagur, sunnudagurinn í
'23. viku sumars upprunninn og
næsta dag átti að leita Holta-
vörðuheiði en þangað reka
Stáfhyltingar fé sitt. Okkur
gangnamönnum var aðeins eitt
í hug: Verður þoka á morgun?
Þremur dögum áður hafði
mig ekki órað fyrir að Eini-
fell í Stafholtstungum væri til
en þegar hringt var í mig og
spurt, hvort ég vildi ekki fara
i leit fyrir húsfreyjuna þar
jótti ég þegar í stað. Morgunn
ó afrétt er ógleymanlegur.
Einifellssteikin var farin að
sjatna þegar við hleyptum í
hlað í Fornahvammi. „Við er-
um einu gangnamennirnir, sem
gistum á hóteli", sagði fjall-
kóngurinn hlæjandi og stökk af
baki Grána sínum, mesta
Höfundur greinarinnar
úifaldagrip. Ég staulaðist af
baki mínum klár. Hann var
akfeitur eins og hestar verða
þegar þeim er aldrei riðið að
heita má.
Mér fannst ég vera marg-
drepinn en hafði þó rænu á
að koma hestinum í hús en nú
var komið niðamyrkur og hafði
gleymzt að moka hesthúshaug-
inn sem stóð hár eins og
Babýlonstum fyrir framan
hesthúsið hans Páls í Forna-
hvammi, svo að verkið var
hið erfiðasta. En Vigfús gamli
studdi okkur með ráðum og
dáð og vísaði okkur á leið
þar sem haugurinn var ekki
nema í konungsnef.
Enda þótt menn væru held-
ur þreyttir varð fáum svefn-
samt, enda ekki tízka að sofa
ýkjamikið í leitum. Mer tókst
þó að sofna, en í næsta her-
hergi sungu menn af innllegri
-tilfinningu um hina sælu svala-
lind, sem læknar ótal sár.
t
Að
skipta
leit
Alvara lífsins bjTjaði næsta
dag, Nú átti sumsé að smala.
Fjallkóngurinn Guðmundur
Brynjólfsson í Hlöðutúni bauð
mönnum góðan daginn af ljúf-
mennsku. Það var að verða
sauðljóst. Bíll stóð á hlaðinu.
í dag átti aðeins að srhala
Hoitavörðuheiði. Gangnamenn-
irnir stóðu á hlaðinu tuttugu
satnan. Enginn var yngri en'
CJön0ur
, °.9
réttir
eftir Hallfreð ðm Eiríksson
fjórtán ára og enginn eldri en
fimmtugur. Það var ein stúlka
í hópnum. Nú var skipt leit.
Tvéir áttu að fara vestur í svo-
kölluð Haukadalsdrög til að
vama því að féð hlypi vestur
í Dali þegar það kæmi norðan
að. En flestir fóru með fjall-
kónginum í bíl norður að
mæðiveikisgirðingu og leituðu
vestan megin á Holtavörðuheiði
allt vestur í Tröllakirkju. Þeir
sem eftir voru biðu rólegir
nokkra stund í Fornahvammi
og fóru svo upp að sæluhús-
inu. Þar var enn beðið en geng-
ið síðan austur að Krókavötn-
um en síðan dreifðu menn sér
og fóru svo hver í sina göngu.
„Ganga
skal“
Um morguninn hafði verið
þokumyrkur en nú hafði birt
upp og Trcliakirkja sást greini-
lega. Hún var alhvít ofan til
því að snjóað hafði um nótt-
ina. Hún var tignarleg tllsýnd-
ar. Það var skellibjart norður
undan. Holtavörðuheiði er held-
ur tilbreytingarlitil. Skiptast
þar á lágir ásar og holt en,
brokmýrar á milli. Brokið var
orðið brúnt á að sjá svo síðla
sumars, en ef betur var að gáð
var kólfurinn enn sílgrænn. Og ’
sunnan í holtunum var maríu-
stakkurinn enn eins og í vor.
Sumsstaðar voru stakkamir
dekkri. Þar breiddu fjallagrös-
in úr sér i rekjunni. En það
var enginn tími til að hugsa
um ljúffenga grasamjólk eða
hver búbót fjallagrösin hafa
verið íslenzkum bændum á
liðnum öldum. Fénu varð að
koma ofan. Brátt kvað heiðin
við af hói og gjammi.
Um miðjan dag vorum við
komnlr ofan að Fomahvammi.
Allir voru móðir af göngunni,
hundamir voru næstum hættir
að gelta. Og aftur var farið
heim að Fornahvammi. En
næsta dag átti að smala ofan
að afréttargirðingu og reka
síðan til hinnar margfrægu
Þverárréttar.
þetta kvöld leið eins og önnur.
Við sátum uppi og rifjuðum
upp forna frægð staðarins —
en nú var hvörki glímt né
dansað.
Meiri
smalamennska
Morguninn eftir var riðið
fram eyrar og síðan upp og
austur. Enn var skipt leit.
Fjallkóngur tók upp kíki og
gáði hvort nokkurt fé hefði
runnið fram aftur um nóttina.
Jú, lamb sást nokkuð framar-
lega og var sendur maður vel
riðandi eftir því.
Enda þótt sunnanátt væri
rann féð ekki eins vel og dag-
inn áður. Nú fann ég sárt til
þess að vera hundlaus.
Féð var h'ka orðið þreytt og
gekk varla hvernig sem hóað
var. Þá var gamla kynið, sem
varð að skera niður vegna
mæðiveikinnar, dálítið öðrvi-
vísi. Það er ságt að það mátti
varla heyra hóað í fjarska þá
var það hlaupið. Einu sinni
var verið að smala að vordegi,
sem ekki er í frásögur fær-
andi, á bæ einum í Borgarfirði.
Allt í éinu tók ein kindin sig
Kvöld
Rétt fysjir framan Fornar
hvamm fram í Heiðarsporði eru
gamlar rústir, nú vallgrónar.
Þar var áður leitarmannakofi
Stafhyltinga. Seinna var farið
að gista í Fornahvammi. Þó
voru húsakynnin ekki eins veg-
leg og nú en bætt upp með
söng >og glímum. Stundum var
líka dansað þá og spilað undir
á orgel. En það var líka þegar
Jóhann Jónsson bjó þar. Sagt
Þá áttaði ég mig loksins. Það
er ekkert gamán að villast í
þoku.
Rekstur
Nálægt miðjum degi var
komið ofan að afréttargirðingu.
Við stigum af baki og átum
nestisbitann. Hundamir. þreytt-
ir og svangir mændu á okkur.
En matvandir voru þeir og
vildu ekki brauð ef egg voru
ofan á, en kjömsuðu, ef einhver
var svo fornbýll að eiga sneið
með rúllupylsu.
Enda þótt þokunni hefði létt
var suddarigning og mönn-
um var kalt og átti að fara að
glíma þegar fjallkóngurinn bað
tvo menn að ríða á undan fénu
til að opna hlið og þess hátt-
ar. Þá var ekki lengur til set-
unnar boðið. Það var hóað, sig-
að og argað og þannig tókst að
koma safninu í gegnum fyrsta
hliðið. En mörg eru hliðin á
leiðinni yfir hann Grjótháls,
en svo heitir hálsinn milli
Norðurárdals og Þverárhlíðar.
Féð varð bágrækara eftir því
sem á daginn leið. Stundum
varð að reiða lömb spottakorn.
ingaraldri og þá oítast nær
bæði í aðra og þriðju leit og
geri aðrir betur.
,,Nú er ég
mátuleguír“
Hann gekk á með útsynn-
ingskrapahryðjum en menn
létu það ekki á sig fá og
skemmtu sér eftir föngum. f
einum dilknum þar sem helzt
var skjól stóðu virðulegir
bændur og töluðu um búskap-
inn en þe.ss á milli hressju þeir
upp á sálina og sungu. Þeir
litu ekki upp þótt menn yrtu á
þá. Þetta var hin mikla há-
tíð haustsins.
Dráttur
Eftir þvC sem á daginn leið
fækkaði fé en fjölgaði fólki í
réttinni. Bílar komu og sóttu
fé. Það smáfækkaði í safngirð-
ingunni. En það voru ekki
eingöngu bændur og vinnu-
menn þeirra sem drógu lagð-
prúðar ær og langþreytt lömb.
Upp úr hádeginu komu heima-
sæturnar og kaupakonurnar og
,Duglegir stráklingar stríddu viö baldin lömbin“
En áfram seig safnið og undir
kvöld þegar tekið var að
bregða birtu rákum við það
inn í safngirðinguna við Þver-
árrétt. í kolniðamyrkri riðu
menn heim. Það átti að rétta
næsta dag.
Réttii
Hvaö skyldi markiö vera?
út úr. Hún var ekki mæðiveik
og var elt lengi dags en náðist
ekki fyrr en dauð og hafði þá
sprungið á hlaupunum. En
þetta var sem sagt í þann tíð.
,,Nú er þoka
nóg í
poka tvenna“
Á hátungunni var niðaþoka.
Kindumar sýhdust stærri í
þokunni en oft var erfitt að
greina sundur kindur og grjót.
Næstu menn sáust ekki nema
með höppum og glöppum. Allt
í einu fannst mér hann kominn
á norðan svo að ég sneri hest-
inum í austur sem ég hélt vera
Þverárrétt stendur á renn-
sléttum melum rétt austan við
Þverá. Hún er einhver elzta
steinsteypt rétt á landinu, reist
1911 og er sagt að i fyrstu
hafi verið notuð nvo ónýt
steypa, að þegar slegið var
utan af hafi veggir hrunið.
En nú stendur hún þarna stór
rétt og haganlega byggð en
víða þyrfti að gera við hana,
ef vel ætti að vera. Safngirð-
ingin er stór, tekur um 18
þúsund fjár og nú var hún
troðfull og almenningurinn
sem er geysistór, líka. Svo
margt fé hafði ekki verið þar
síðan löngu fyrir fjárskipti.
Réttarstjórinn
Það er mikill vandi að vera
réttarstjóri í svo stórri rétt en
verkið fórst Davíð Þorsteins-
syni á Ambjargarlæk vel úr
hendi. Hann var nýlega orðinn
78 ára gamall og hafði farið i
fyrstu göngur með þeim Þver-
árhliðingum, en það hafði hann
ekki gert frá því hann var
ungur maður. Ég spurði hann
um ástæðuna, en hún var sú,
að í um 40—-50 ár var hann
sendur noður í Miðfjarðarrétt
en þá gekk saman fé Borgfirð-
kepptust við. Duglegir strákl-
ingar stríddu við baldin lömb-
in og mátti ekki á milli ; sjá
hvort þrárra var, lömbin -eða
strákarnir. Bílunum fjölgaði
stöðugt. Menn komu alla ;Ieið
vestan úr Dölum að sækja fé
en Norðdælingar voru hér fjöl-
mennir. Hvítársíðingar, Staf-
hyltingar og Þverárhlíðir)gar
reka til þessarar réttar, svf> að
nú var margt um manninn en
féð um 20.000 til 25.000.
Kaffi
Inni í gömlu húsi rétt hjá
sitja menn á hörðum trébekkj-
um kringum skeifumyndað
borð og drekka kaffi Og út í
það þeir sem eiga. Ég slæst
í tal við nokkra Hvítársíðihga
og leitin hjá þeim hefur .ekki
verið viðburðalaus. Þar gerðust
stórir atburðir og sumir ánn-
ólsverðir, eins og þegar þeir
eltu álftarungana, og riðu svo
hart, að tveir duttu af baki of-
an í keldvi. „Gerðist nokkuð
fleira?“ segi ég og læt mér ekki
bregða við stórtíðindin.
„Við eltum uppi yrðling“,
segir einn þeirra kumpána.
„Datt nokkur af baki þá.“ „Nei,
en við drápum yrðlinginn."
Þeir náðu sutnsé aldrei álft-
arunganum.
, Af
Ásmundi
Eysteinssyni
Það er farið að fækka á rétt-
inni og að síðustu er það fé
sem eftir er rekið í, gan^inn
er að þ& hafi verið dansað hf ' en skyndifegttúíotófli-imtaMt er
krafti —- eftir sálmalögum. Og sá Fomahvamm af brúninni,. . . if ..hafðijhann. JEarið, frá ferlié Framhald á 10. SÍÖU.