Þjóðviljinn - 16.05.1959, Qupperneq 4

•i) — ÞJÓÐVILJINN — LaugT.rdagnr 16. maí 1959
58. Jíáttur
16. maí 1959.
ISLENZK TUNGA
Ritstjóri: Árni Böðvarsson
Um nýyrðasmíð
Eitt hið nauðsynlegasta
tungu eins og íslenzku, þar
sem mikil áherzla er lögð á
nýyrðasmíð úr innlendum
efniviði, er að allt sé gert
sem unnt er til að slík orða-
smíð komi að fullum notum.
Þá ber margsinnis við að
leita verður út fyrir þann
ramma sem hefðbundin orð-
myndun hefur sett, og leita
inn á nýjar brautir. Hingað
til hefur nýyrðamyndun í ís-
lenzku mest verið með sam-
setningum; menn hafa búið
til fjölda samsettra orða
lengri og skemmri, og stund-
um gleymt því að aðrir mögu-
leikar væru til um orðmynd-
un. Þó er samsetning nýrra
orða úr innlendum orðstofn-
um ekki nema ein aðferð sem
tíðkast við sjálfráða orðmynd-
rm málsins. — Ég sagði hér
sjálfráða, en það er ekki
nema að nokkru leyti >rétt-
nefni, því að ekkert mál vex
og þroskast af sjálfu sér,
heldur af því að það er mót-
að eftir hlutverki sínu, að
túlka hugarstarfsemi talend-
anna. Stöðugt eru að mynd-
ast ný orð, einfaldlega af því
að fólk finnur þörf á því að
nota orð um þetta eða hitt og
hefur ekkert eldra orð á tak-
teinum, svo að það notar eitt-
hvert nýyrði eða gamalt orð
í nýrri merkingu, þegar um
einhverja nýjung er að ræða.
Kostir og gallar nýja orðsins
fara þá eftir smekk og kunn-
' áttu talandans. Með þessum
hætti er allur þorri orðaforð-
ans orðinn til: hann er mynil-
aður af fólki sem hefur ekki
verið sér þess meðvitandi að
það væri að skapa ný orð um
ný hugtök og að þau orð yrðu
að fara eftir hefðbundum
reglum málsins. Það hafði
reglur málsins á tilfinning-
unni, en kunni þær ekki, og^
því var eðlilegt að þær breytt-
ust.
Af þessu leiðir að hefðir
málsins breytast frá kynslóð
til kjmslóðar. En hér hefur
áður verið rakið í þessum
' þætti að nauðsynlegt er hverri
menningarþjóð að vera íheldin
‘ um - tungu sína og varðveita
hahá sem bezt, sökum þess
hve hún er nátengd sérstöku
þjóðerni og órofnum mennirig-
ararfi.’ Fyrir það verður þó
aldréi girt að það sem er
rangt mál með einni kýnslóð
(af því að hefðin iiefur enn .
ekki veitt því fulla virðingu),
getur verið orðið rétt mál með
hinni næstu. Málið er sem sé
stöðugt að breytast. Eða eins
og einhver málfræðingur sagði
— og danski málfræðingurinn
Otto Jéspersen tók það eftir
hanum: Þegar nógu margir
hafa sagt sömu málvilluna
nógu lengi, þá er hún orðin
rétt mál, — Ekki er auðvelt
aðJmótmfela þessari kenningu,,
þótt liún sé: nokkuð harkaleg,
en hitt mætti vera okkur
riókkur huggun að í íslenzku
þarf hefð að vera orðín býsria
löng og rík til að gera „mál-
villu“ að ,,réttu“ máli, ef ekki
er nein sérstök þörf sem knýr
á um breytinguna.
Þær aðferðir sem koma til
greina við nýyrðasmíð aðrar
en samsetning, eru þessar
helztar: 1) Nota gömul orð
í nýrri merkingu, 2) nýta til
fulls þá möguleika sem hljóð-
skipti veita tungunni (eftir
þeirri aðferð var til dæmis
orðið „þota“ myndað í hljóð-
skiptum við sögnina að
þjóta), og 3) taka upp er-
lenda orðstofna og íslenzka
þá (samhæfa hljóðsamböníd-
þeirra og beygingu íslenzkri
tungu; meðal slíkra orða eru
t.d. bíll og filma). Þar sem
hér er talað um „orð“ er áð
sjálfsögðu einnig átt við orð-
hluta eins og forskeyti eða
viðskeyti, ef um slíkt er að
ræða og íslenzka hefur ekki
samsvarandi forskeyti eða við-
skeyti sem idugir.
Meðal elíkra viðskeyta sem
á seinni tímum hefur verið
tekið að nota miklu víðar en
áður tíðkaðist, er -ni. Upphaf-
lega er það mikið notað til
að mynda nafnorð af lýsingar-
orðum (lýsingarháttum
sagna) sem enda á -inn, og
þannig komu fram orð eins
og heppni (heppinn), stirfni
(stirfinn), lagni (laginn),
keppni (keppinn), hlýðni
(hlýðinn) o.s.frv., en einnig
eru til frá fornu fari nafn-
orð með þessu viðskeyti,
skeyti sem ekki verður séð að
séu runnin af lýsingarorðum
sem enda á -inn (freistni,
blindni). Þá er væntanlega um
að -ræða sérstakt nafnorðavið-
skeyti. — Þetta viðskeyti,
-ni, varð svo síðar ýrjórra
til orðmyndunar, ög nú er svo
komið að það verður einna
fyrst fyrir mönnum þegar
mynda skal ný orð um ýmsa
huglæga hluti, alveg án tillits
til þess hvort -inn er þar í
námunda eða ekki. Eitt hið
nýjasta slíkra dæma er geisla-
virkni, sem er að sjálfsögðu
ekki dregið af lýsingarorði
geislavirkinn, heldur -virkur.
Margir hafa fett fingur út í
þetta orð, einmitt vegna þess
að ekki eru nein tengsl nafn-
orðsviðskeytieins -ni við lýs-
ingarorð á -iim. Þessi notkun
nafnorðsviðskeytisins er þó
alls ekki ný. Án nokkurrar
leitar dett ég t.d. ofan á orð-
in vandvirkni og Iagvirkni frá
því um 1800. Þeim sem vilja
orðið „geislavirkni“ feigt,
kemur að sjálfeögðu ekki til
hugar að ráðast á þessi orð,
en eftir „reglunni" um við-
skeytið ætti hið sama yfir öll
slík orð að ganga.
Af lýsingarorðinu fær (t.d.
fær í einhverju) hefur verið
myndað nafnorðið fæmi, einnig
hæfni af hæfur. Mörgum hef-
ur verið illa við þessi nafn-
orð, af því að þar hefur við-
skeytið -ni verið orðið frjótt
og lifandi, en nafnorðið ekki
dregið af lýsingarorðinu. I
þeirra smekk fellur ekki held-
ur orðið gleypni, dregið af
lýsingarorðinu gleypur, um
það sem á útlendum málum
er nefnt „porös“, en eiginleik-
ur slíkra efna erm.a. að sjúga
í sig t.d. vökva, eins og
svampur eða þess háttar.
Öll þessi nafnorð sem hér
hafa verið rakin eru frá mínu
sjónarmiði góð og fullgild til
þess sem þau eru ætluð, því
að ég sé ekkert á móti því að
slíta tengslin milli lýsingar-
orðsendingarinnar -inn og
nafnorðsendingarinnar -ni,
ekki sízt þar sem þau
tengsl hafa í mörgum til-
vikum aldrei verið til, svo
sögur fari af. — Ann-
ars eðlis er nafnorðið fækni
sem er tökuorð, en vitanlega
islenzkað með hliðsjón af
þessu viðskeyti. I þessu orði
veit ég íslenzkun hafa tekizt
einna bezt. Mönnum koma ó-
ejálfrátt í hug einhver tengsl
við sögnina að taka. En þetta
orð er upphaflega komið úr
grísku teluie-(list, iðnaður eða
því líkt).
O. J. Olsen
talar um
HVlTASUNNU-
U N D R I Ð
í ljósi spádómanna
í Aðventkirkjunni annað
kvöld (sunnudaginn 17/5.
1959) kl. 20:30.
Jón Hj. Jónsson og Anna.
Johansen syngja,
AIHr velkomnir.
SIGLFIRÐINGflMÓT
verður Iialdið í Sjálfstæðishúsinu, miðvikudaginn
20. maí, kl. 9 e.h.
Einar Kristjánsson flytur ávarp.
Góð skemmtiatriði.
DANS.
Aðgöngumiðar í Sjálfstæðishúsinu milli kl. 4,30 til
7 þann 19. og 20. maí.
Trévömr írá PragŒxporf
HERMTRÉ ;
KÚSTSKÖFT i
BURSTASKÖFT '
VERKFÆRASKÖFT allskonar
SKÖLEISTAR
SKÖHÆLAR.
Sýnishorn fyrirliggjandi.
RÓSIR — RUNNAR
Eftirtaldir runnar, rósir og trjátegundir verða seld-
ar í Gróðrarstöðinni Víðihiíð, Fossvogsbletti 2 A.,
í dag.
RUNNAR; Díssrunnar, Snjóber, Elri, Snækróna, 1
Roðaber, Dvergmispill,. Reyniblaðka, Hjallarkvistur,
Skollaber, Beinviður, Krossviður.
RÖSIR: Minna Koides, Eva Teschendorf, Ena Hark*
ness, Frau KarJ Druscki.
TRJÁTEGUNDIR: Síberskt baunatré, Gullregp, Hegg-
uy, Hestakastania, Almur, Reyniviður.
BARRTRÉ: Hvitagreni, Sitkagreni, Abies noWlfe-alba,
BLÓMPLÖNTUR: Fjölær blóm, Stjúpur, Siunarfclóm.
Gróðrarstöðin Víðihlíð,
Fossvogsbletti 2 A. — (Geymið auglýsingun*,).
S I W A þvottavélarnar
N Ý K O M N A R .
Þær sjóða, þvo og þurr-
vinda þvottihn á skömm-
um tíma.
ÓLAFSSON
& LORANGE
Heildverzlun.
Klapparstíg 10 — Stmar
17223 & 17398.
til alþiegiskosninga
í Hafnarfírði
er gildir írá 1. maí 1959 til 30. apríl 1960
liggur írammi almenningi til sýnis í skrif-
stofu bæjarstjóra, Strandgötu 6 — frá 16.
maí til 6. júní að báðum dögum meðtöldum.
Alla virka daga kl. 10 f.h. til kl. 4 e.h.,
nema laugardaga kl. 10 f.h. til kl. 12 f.h.
Kærur yfir kjörskránni skulu komnar til
bæjarstjóra eigi síðar en 6. júní næst
komandi.
Bæjarstjóxinn I Hafnarfirði, ,v ; í,
l4.> iittsx 'Aoá, ■:■■■■■ •■•■■'fiO'á mirésá'^íö ■ -j
STEFÁN GUNNLAUGSS0N.