Þjóðviljinn - 19.09.1959, Page 4

4) — ÞJÓÐVILJINN — Laugardagur 19. september 1959
74. Jiáttur 19* september 1959.
ISLF.NZK TUNGA
Ritstjóri: Árni Böðvarsson
Ibúaheiti
Fyrir skömmu (11. sept.)
sagði Þjóðviljinn frá því að
sýslumaður Rangárvallasýslu
hefði af miklum- skörungsskap
rekið brott úr héraðinu banda-
ríska hermenn sem höfðu ver-
ið farnir að stunda veiðiþjófn-
að í sýslunni. En í margra
dálka fyrirsögn blaðsins var
orðalagsvilla. Þar stóð: —
„Rangvellingar ráku banda-
riska hernámsliðið af höndum
sér“. Hér er ruglað saman
tveim orðum, Rangvellingum
og Rangæingum. Rangvelling-
ar eru þeir einir sem eiga
heima á Rangárvöllum, það er
eftir nútímamálvenju: í Rang-
árvallahreppi aðeins en íbúar
Rangárvallasýslu allrar nefn-
ast Rangæingar. Þetta er
málvenja staðkunnugra, en
hún er það eina sem getur
skorið úr um það hvað rangt
er og hvað rétt í svona tilvik-
um. •
Hliðstæður ruglingur mun
vera alltíður í sambandi við
ýmis önnur héraðaheiti, og
mun t.d. oft vera notað orðið
Barðaströnd um Barðastrand-
arsýslu alla, þótt staðkunnug-
ir kalli aðeins svo eina sveit
sýslunnar, eftir því sem mér
hefur skilizt.
En úr því að ég var að
minnast á íbúaheiti héraða
eða annarra staða, er rétt að
benda enn einu sinni á (það
hefur sem sé verið gert marg-
sinnis áður) að slík íbúaheiti
eru dregin af stofni orðsins
einum saman, eða stofnum, 'ef
um samsett orð er að ræða,
og verður þetta bezt skilið
með dæmum. íbúar Reykja-
víkur nefnast Reykvíkingar,
þannig að sameiginlegt heiti
þeirra er dregið af báðum
stofnum heitisins á höfuð-
staðnum, reyk og vík, en eng-
um dettur í hug orðmynd eins
og Reykjavíkingur. 1 Rorgar-
nesi búa Borgnesingar, Hafn-
arfirði Hafnfirðingar, á Seyð-
isfirði Seyðfirðingar, Akranesi
Akurnesingar (ætti eiginlega
að vera Akrnesingar, en þeg-
ar á 14. öld hafa íslendingar
skotið u-i inn milli samhljóðs
og endingarinnar -r, svo að
úr varð -ur, sbr. akur, eem
áður hét akr, en þágufallið
hefur alltaf heitið akri), einn-
ig Austurbæingur og Vestur-
bæingur (þar er -ur- milli
orðhlutanna af sömu ástæðum
og í Akurnesingur).
Þannig mætti lengi telja, en
ekki skal það gert að sinni.
Áður en horfið er frá þessu
efni, er þó rétt að minna á
að þeir sem búa í einhverjum
-dal, nefnast frá fornu fari
i íslenzku máli -dælir (kk. ft.),
td. Laxdælir (af Laxárdalur),
Haukdælir (af Haukadalur),
Reykdælir (af Reykjadalur)
og þar fram eftir götunum.
Orð eins og Sauðkræklingar
og Se'fyssingar (um íbúa
Sauðárkróks og Selfoss) eru
að öllu leyti rétt mynduð.
\
• Vælugerði, Ballará og
Tittlingastaðir.
\ ímis ömefni vefjast fyrir
mönnum, hvernig skilja beri
þau, og er bezt að eegja það
strax eins og er, að á ís-
lenzkum örnefnum hefur ekki
farið fram nein allsherjar-
rannsókn. Þekking málfræð
inga á þeim er mjög í molum,
af þeirri einföldu ástæðu að
þau hafa ekki verið rannsök-
uð að gagni. Hvergi er til
dæmis til skrá um íslenzk ör-
nefni, en samantekning slíkrar
skrár yrði þó að vera undir-
búningsvinna undir það að
unnt sé að kanna þann efni-
við sem í þeim felst. Á landa-
bréfum sem gerð hafa verið
og leiðrétt á síðari árum, er
mikil mergð slíkra örnefna,
svo og í örnefnaskrám ýms-
um sem gerðar hafa verið
víðs vegar um landið. Þessar
skrár eru aðeins til í Þjóð-
minjasafni, að því er ég bezt
veit. Aðrar þjóðir sem eitt-
hvað hirða um sögu sína og
tungu, verja árlega stórfé til
rannsókna og útgáfu á örnefn-
um, en við höfum hingað -til
látið okkur nægja að safna
þeim saman og bjarga þar
með drjúgum hluta þeirra frá
algerri gleymsku. En það er
ekki nægilegt. Næsta skrefið
verður að vera söfnun slíkra
örnefnasafna á einum stað og
útgáfa þeirra ásamt tilvísun
um það hvar á landinu hvert
örnefni er. Þá þarf að rekja
þau ef þau koma fyrir í eldri
ritum, svo sem sóknalýsingum
Bókmenntafélagsins frá um
og eftir 1840, fornbréfasafni,
fornritum og þess háttar.
Þetta er mikið verk, en fyrr
en það hefur verið unnið eru
Framhald á 11. síðu
Sergei Eisenstenn: Notes of
a Film Director. LaAvrance
& VVishart. 18 s.
Á byggðu bóli mun vand-
fundinn bær án kvikmynda-
húss. Daglega soga þau til
sín áhorfendur hópum saman.
Allflestir þeir, sem í bæjum
búa, sækja kvikmyndahúsin
meira eða minna á einhverju
æviskeiði. Kirkjur og aðrar
félagslegar stofnanir geta öf-
undað kvikmyndahúsin af að-
sókn þessari. Þótt þessi hlut-
ur kvikmyndarinnar í daglegu
lífi, og það, sem honum fylgir,
þyki nú sjálfsagður hlutur,
sáu fáir hann fyrir þegar
kvikmyndin var fundin upp.
Edison, Friese-Greene og
Lumiere-bræðumir fundu kvikí-
myndirnar upp hver í sínu
lagi og um svipað leyti. í
fyrstu var einungis litið á
kvikmyndirnar sem leikfang.
Brátt renndi þó ýmsa grun
í, að nota mætti þær til að
framleiða arðbærar skemmtan-
ix. Upp úr þeirri viðleitni
spratt kvikmyndaiðnaðurinn.
Sem annar iðnaður reynir
hann að selja sem* mest af.
vöru sinni og býr hana út
sem eftirsóknarverðasta. Það
sem flestir sækjast eftir, eru
peningar, þægindi, tilbreyting
frá vanabundnum dögum, æs-
ing margs konar, og það hef-
ur mótað kvikmyndirnar.
Skákir frá kandidatamótinu
40. Kg2 Ka7
41. De3
Hvítt: Fischer.
Svart: Pétrosjan.
Caro—Kam.
1. e4 c6
(Caro-Kam vörn er alltaf
heldur sjaldséð, en hefur þó
nokkuð lifnað við eftir ein-
vígi þeirra Botvinniks og
Smieloffs 1958, en þá náði
Botvinnik góðum árangri með
vörninni.)
2. Rc3 d5
Petrosjan
3. Rf3 Bg4
4. h3 Bxf3
5. Dxf3 Rf6
6. (13 e6
7. g3 (Algengara er 7. a3 til
hindra Bb4.) Bb4
8. Bd2 (14
9. Rbl Bxd2f
10. Rxd2 e5
11. Bg2 e5
12. 0—0 Rc6
13. De2 g5
(Mikilvæg og djörf strategísk
ákvörðun, sem á meðal annars
að hindra leikinn f4.)
14. Rf3 li6
15. h4 Hg8
16. a3
(Sýnt er að Petrosjan hyggst
hróka á langveginn. Fischer
undirbýr því aðgerðir þeim
megin.)
16. ------------De7
17. lixgð lixg5
18. Dd2 Rd7
19. c3 0—0—0
20. cxd4 exd4
21. b4 Kb8
22. Hf-cl Rc-e5
23. Rxe5 Dxe5
24. Hc4 Hc8
25. Ha-cl
(Fischer sækir á sem ólmur
væri, en Petrosjan verst af
mikilli rósemi.)
25. ------------g'4
26. Db2 Hg-d8
27. a4 De7
(Hótar-------Re5. Ef nú 28.
bxc5, Re5. 29. Hxd4, Rxd3 og
skiptamunur fellur, þótt hvít-
ur fengi nokkurt spil fyrir
hann eftir 30. Hxd3, Hxd3 31.
c6 o. s. frv.)
28. Hbl Re5
29. Hxc5 Hxc5
30. bxc5 Rxd3
31. Dd2 Rxc5
32. Df4f Dc7
33. Dxg4 RXa4
(Petrosjan hefur nú náð
strategískt unnu tafli, þótt
langan tíma taki að innbyrða
vinninginn.)
34. e5 Rc5
35. Df3 (13
36. De3 d2
37. Bf3 Ra4
38. De4 Rc5
39. De2 a6
(Hér fór skákin í bið og veit-
ir Fischer harðvítugt viðnám
enn um hríð)
41. —-------Hd3
42. Df4 Dd7
43. Dc4 b6
44. Hdl a5
(Svartur fær ekki unnið nema
koma hlífðarpeðinu kóngsins
áleiðis í borðið. I því' eru höf-
uðerfiðleikar hans fólgnir.)
45. Df4 Hd4
46. Dh6 b5
47. De3 Kb6
48. Dh6t Re6
49. De3 Ka6
50. Be2 a4
51. Dc3 Kb6
52. Dc3 Kc5
53. Bf3 b4
(Hægt og varfærnislega nálg-
ast peðin fyrirheitna landið.)
54. Dh6t Re6
55. Dh8
(Hyggst komast aftan að
svarta kónginum, en Petro-
sjan hindrar það þegar.)
55. Dd8
56. Dh7 Dd7 l
57. Dh8 b3
(Opnar kónginum smugu til
að flýja undan drottningunni.)
58. Db8t Ka5
59. Da8t Kb5
60. Db8t Kc4
61. Dg8 Kc3
62. Bh5 Rd8
63. Bf3 a3
64. Df8 Kb2
(Kóngurinn fylgir peðunum á-
leiðis eins og natinn fjárbóndi
sauðahjörð.)
65. Dh8 Re6
66. Da8 a2
67. Da5 Da4!
68. Hxd2t Ka3!
Þar með eru drottninga-
kaup þvinguð og björninn unn-
inn. Fischer gafst upp.
Fréttir aí enskum bókamarkaði'
hvífa téalds
Meistari hins
Nokkrir sáu þó, að semja
mátti kvikmyndir sem stæðu
jafnfætis beztu bókum, skáld-
sögum, leikritum, þjóðlífslýs-
ingum. Og slíkar kvikmyndir
hafa verið settar saman.
Kunnastir þessara fágætu
kvikmyndagerðarmanna, sem
þó mynda nokkurn hóp, munu
vera Griffiths, Eisenstein og
Chaplin.
Sergei Eisenstein var fædd-
ur í Riga á dögum rússneska
keisaradæmisins. (Vönduð ævi-
saga hans, Sergei Eisenstein,
eftir Marie Seton kom út á
ensku fyrir nokkrum árum.)
Eisenstein hafði unnið um
stund að leikhúsmálum, þegar
hann sá mynd Griffiths, In-
tolerance, sem honum þótti
binda enda á allan vafa um,
að kvikmyndin gæti ekki eíð-
ur skírskotað til greindar en
tilfinninga. Eisenstein afréð
þá að snúa sér að kvikmynda-
gerð. I Ráðstjórnarríkjunum
var fyrsta áratuginn eftir
byltinguna margs konar nýj-
ungum gert hátt undir höfði.
Eisenstein var fljótlega gefinn
kostur að taka kvikmyndir.
Beitiskipið Potemkin var önn-
ur mynd hans. Kvikmynd sú
hlaut viðurkenningu um allan
heim sem bezta mynd er þá
hefði verið gerð, og enn á
mynd þessi fáa jafnoka.
Næstu myndir Eisensteins,
Október, Meginstefnan, Gam-
alt og nýtt, .báru handbrögð-
um meistara vitni, en sættu
harðri gagnrýni öðrum þræði.
Um 1930 fór Eisenstein til
vesturlanda. Eftir nokkra
dvöl í Frakklandi hélt hann
til Mexikó og hugðist taka
þar kvikmynd, QueVivaMexi-
co! sem kostuð yrði af nokkr-
um velunnurum hans í Banda-
ríkjunum, meðal þeirra rithöf-
undinum Upton Sinclair. Til
missættis kom þó, áður en
myndin yrði fullgerð. Þegar
Eisenstein tók aftur til starfa
í Ráðstjórnarríkjunum, voru
viðhórf breytt. Nazistar höfðu
brotizt til valda í Þýzkalandi,
alþjóðleg átök fóru harðnandi.
Ráðstjórnin tók þá fastar um
stjórnartaumana og frávik
frá stefnu hennar voru litin
illu auga. Fyrstu mynd hans
eftir heimkomuna var illa tek-
ið og hvarf hún fljótlega úr
umferð. Mynd hans, um Alex-
ander Nevsky, náði hins vegar
mikilli hylli. Að henni lokinni
tók hann að vinna að kvik-
mynd um Ivan grimma og
naut til þess alls fulltingis
stjórnarvaldanna. Fyrri hluti
myndar þessarar um Ivan
grimma þykir ein bezta mynd
hans og óx vegur lians
enn við sýningu hennar.
Síðari hluti myndarinnar, sem
hann lauk við 1946, fékkst
aftur á móti ekki sýndur.
Sagt er, að í mynd þessari
komi skýrt í Ijós áhugi hans
á trúmálum, sem þó var ekki
áhugi trúmannsins og að
seilzt sé til sálfræði Freuds
til skýringar sumum persón-
um myndarinnar. Eisenstein
Já&y^48.
Þótt á ýmsu gengi í sam-
skiptum Eisensteins við
stjórnarvöldin, er nafni hans
á loft haldið í Ráðstjórnar-
ríkjunum og greinar hans og
ritgerðir um kvikmyndir út
gefnar í nýjum útgáfum. Fyr-
ir nokkru kom út ensk þýð-
ing nokkurra ritgerða hans
undir nafninu Notes af a Film
Director. Áður höfðu komið út
í enskri þýðingu tvær bóka
hans, The Film Sense 1943 og
Film Form 1949. 1 ritgerðum
heldur 'Eisenstein því fram, að
kvikmyndin eigi að sameina
allar eldri listgreinar. —•
alter ego. ]