Þjóðviljinn - 09.03.1961, Blaðsíða 4

I
W'írL:
3#r
' hi'trrírr
&)
ÞJÓÐVILJINN
Fimmtudagur 9. marz 1961
K U 1 LÝÐ S S í í Ð A N * V :'f
Ritnefnd:
Arnór Hannibalsson
Kinar Sverrisson
Grétar Oddsson,
Kári Marðarson (Peter Carleton):
í Harvard
I ÆFR-féíagar, sem sótt
hafa fundi og fyrirlestra
í Tjarnargötu 20 í vetur
munu ef til vill hafa veitt
athygli dökkhæröum, ung-
um manni, sem hefur veriö
; áhúgasamur um starfiö.
Hann er ættaður frá
Bandaríkjunum og hét þar
Peter Carleton, en viö
þekkjum hann bezt undir
nafninu Kári Marðarson.
Kári hefur dvalizt hér á
landi í tvo vetur, stundar
nú nám í íslenzku viö Há-
skóla íslands og talar ís-
lenzku á við hvern ís-
lending. Þann 9. febrúar
sl. flutti Kári fyrirlestur
um háskóla í Bandaríkjun-
um á kvöldvöku stúdenta
á Gamla Garöi. Hann hef-
ur látiö Æskulýössíöunni
fyrirlestur sinn í té og
birtum viö hann hér á eft-
ir eilítið styttan.
Ég lieT verið beðinn 1”~| nð
segia fáein orð um stúden(°-
Tlfið í Bandarík junum. Eg
kvíði álltaf fyrir spurningum
um stúdentalíf þar, —en þær
eru næstum óumflýjanlegar
þegar maður dvelst í erlend-
um liáskóla. Eg var fjóra
vetú'r stúdent í Bandaríkjun-
um — en ég varð aldrei var
við neitt stúdentalíf. Ég
fór að velta þessu fyrir mér,
og mér datt í hug, að þetta
-gæti verið anzi merkilegur
skólum eins og guðfræðiskóla,
viðskiptaskóla, lögfræðiskóla
og heimspek;skóla (kallaðir
„graduate schools), sem veita
þvílíkar nafnbætur sem M.A.,
doktor phil. M.D. og L.l.D.
Háskóli í íslenzkum skilningi
e‘r varla til í Bardaríkjunum,
héldur er hann alltaf bundinn
við eitthvert ,,college“. ,,Coll-
ege“ kalla ég þá „B.A. deild-
ina“, og háskóla 'í íslenzkum’
skilningi ,,efri de;ldina“.
Þess B.A. deild er ýmist á
hærra e'ða lægra stigi en
menntaskólamir hérna, eftir
iþví, hvað háskólinn er góður,
og þeir eru ákaflega mismun-
andi.
Harvard
Ég ætla aðallega að seg.ja
ykkur frá Harvard háskóla í
Cambridge, Massachusetts, en
við hann lauk ég B.A. prófi
síðastkðið vor. Þið megið
taka hann sem skársta dæm-
ið meðal bandarískra háskóla:
Þegar ég nefni fjárupphæðir,
megið þið líta á þæ'r sém
hámark, þegar ég tala um
kröfurnar, sem stúdentum: eru
gerðar, eru þær óvenju harð-
a*r, og þegar ég minnist á
kennslu- og ra'nnsóknarmögu-
leika og dyggð og vísdóm
prófessora og háslcólastjórn-
ar, þá megið þið taka það
sem hæsta stig þessara eig-
inleika.
XJniversity Hall, ein af helztu byggingum Harvard-háskóla.
hlutur út af fyrir sig og hef
síðan reynt að gera mér
grei i fyrir því.
S1 nr.-.ð skipulag
He’zta ástæðan mun vera
sú, að háskóli er stofnun allt
annars eðlis ’i Bandaríkjunum
en í öðrum löndum; e*r öðru-
vísi skipulagður og s’kipar
allt annan sess í þjóðfélaginu.
í>ess vegna er andrúmsloftið
náttúrulega mjög frábrugðið
því, sem tíðkast í öðrum
löndum, og afstaða stúdent-
anna gagnvart þjóðinni í
heild gerólík.
Við skulum athuga nánar
sk'pulag bandarískra háskóla
©g stöðu þeirra í þjóðfélaginu.
Ég nota orðið „háskóli"
sem þýðingu á bandaríska
orðinu „University". Þetta er
stofnun, sem samanstendur af
fjögurra vetra skóla, sem
veitir B.A. nafnbót (kallaður
„college") og ýmsum æðri
rekendum sínum ákveðnum
arði, þarf að tefla 'í kauphöll-
inni, kaupa jarðir og verzla
með fasteignir og fara út í
alls konar óskyld fyrirtæki að-
eins til að hafa í sig og á.
Hann er nokkurs konar
fjárhagslegur kleifhugi. Hann
kemur fram við stúdemtana
og prófessorana sem góðlynd-
ur, örlátur, brosandi frændi,
eys í þá fé báðum höndum,
veitir þe;m húsnæði með mið-
stöðvarhita, treður upp í þá
meiri mat er.i þeir geta með
nokkru móti torgað.
Á hinn bóginn, þegar hann
snýr baki að andlegu hliðinni,
er þetta eitthvert grimmasta
kvikindi sem maður gelur
ímyndað sér, og lætur aldrei
af við nekm, sem hann á
sökótt við, fyrr en liann hef-
ur haft sitt fram.
Harvard sfendur við hlið á
fátækrahverfi, sem liggur nið-
ur með ánni í átt til Boston.
Háskólinn hefur smám saman
slegið eign s;nni á stóran
hluta þessa hverfis og rífur
gömlu húsin og reisir s'ínar
b.ygginga'r. Á þessu sviði kem-
ur hann fram sem ósköp
vesijulegt * fasteignaf.vrirtæki,
en mun mörgum þykja kyn-
lega bregða við, þegar virðu-
leg stofrun eins og ‘háskóli
verður að dunda v:ð slíkt
brask.
Fjármál
Staða liáskólans í
þjóðfélaginu
Rikjandi þjóðfélagsskipu-
lag 'í Bardaríkjunum heitir,
eins og kunnugt er, kapítal-
ismi. Það má helzt skýra
þannig frá því, að ríkisstjóm-
in megi gera svo vel og forð-
ast alla íhlutun í athafnir
borgaranna meðan hægt er. í
þessu þjóðfélagi gilda sömu
lögmál um öll fyrirtæki: þau
eru í einkaeign og lúta lögm.
viðskiþtaheims'ns, hvort sem
um er að ræða verksmiðju
sem framleiðir millistykki og
ístungur, útvarpsstöð, eða þá
háskóla. Háskólinn er 'rekinn
sem hlutafélag, á að skila
ara í árslaun, en svo slæmt
er það nú ekki. Flestir þess-
ara kerjnara eru ekki prófess-
orar og fá minna kaup. Sum-
ir eru í efri deildinni og vinna
fyrir kennslugjaldinu með því
að kenna í B.A. deildinni
Engu að síður er talið, að
háskólinn þurfi eitthvað hátt
á þ'riðja þúsund dollara á ári
til að mennta hvern stúdent
— eða helminigi meira en
kennslugjaldið.
Auk þess eru margir sem
þiggja styrk, meira en helm-
ingurinn. Styrkjunum er út-
hlutað eftir góðu og liagan-
Háskólinn þarf mo'rð fjár til
reksturs, í fyrsta lagi vegna
þess hve fullkominn hann
ætlar sér að vera. Rannsókn-
armöguleikar eru þar glæsi-
legir, elcki sízt í náttúruvís-
indum, og auk þess rekur
hann þriðja stærsta bókasafn-
ið í Bandaríkjunum. Ég er
hérna með kennsluskrá B.A.
deildar og heimspekiskóla efri
deildar. Hún er mjög fjöl-
breytt, og það er hægt að læra
allar greinar vel. Sér í lagi
vegna þess, hve gott tóm og
næði prófessorarnir fá til
sinnar starfsemi. Það eru að-
eins helmingi fleirí stúdentar
en kennarar — 4000 stúdentar
en 2000 kennarar í B.A. deild-
irmi. Sumrr kemiarar þurfa
ekki að kenna nema þrjá
tíma á viku en fá 10.000 doll-
ara (tæpar 400.000 krómur)
í árslaun, auk kostnaðar við
rannsóknir.
Kennslugjald er náttúrulega
mjög hátt. Það er núna 1520
dollarar (tæpar 60.000 krón-
ur) fyrir einti vetur.
En þetta er ekki allt sem
þarf. 4000 stúdentar þyrftu
að borga hver um sig 5000
dollara á ári til þess að 2000
kennarar fengju 10.000 doll-
, er.u alltaf að deyja, ,og arf-
leiða Harvard að dalahrúgum
sinum.
En getur háskólinn verið
frjáls gerða sinna og nolað
peningana eins og honum
sýnist, ef öll fjárhagsmál
hans eru urdir þessum ,,al-
umnis“ komin? Svarið er
játandi. Það er ein sú hefð
sem skapazl hefur á þeim
310 árum, sem háskólinn hef-
ur starfað.
Höfuðból lýðræðis
Harvard má kalla mikla
bækistöð lýðræðis. Eins og

Kári Marðarson les Alþýðubók Halldórs Laxness í þakher-
bergi sinu.
legu kerfi. Ef maður nær
ákveðnu lágmarki í eicikunn-
um, þá fær ‘hann alll sam hann
þarfnast. Háskólinn athugar
efnahag foreldranma, aldur
þeirra og hvort þau kosta
fleiri bcrn til náms; re'knað
er út, livað þeir geta borgað
mikið. Ef foreldrarnir eru há-
tekjufólk fá börn þeirra ekki
styrk.
En hvaðan koma þá allir
þessir peoingar, ef háskólinn
tapar stórfé á hverjum stúd-
ent? Háskólinn á að vísu
geysilegt fjármagn, sumt í
hlutabréfum, og vextir af því
eru engar smáupphæðir. Fjár-
stofninn er metinn á 30 nvllj-
óni'r dollara. En þetta svarar
engu! Hvaðan komu þessir
peningar í fyrstu?
Það er mjög merki'egt, en
það eru hinir svokölluðu
„alumni“, sem halda skólan-
um uppi. Það eru þeir sem
hafa lokið einhverju prófi eða
•þegið einhverja nafubót frá
háskólanum. Háskólinn þarf
að vfsu að heyja heljarmikla
ibaráttu til að ná þessu fé
af þeim, þarf að vera mjög
iðinri við að skrifa bréf. Þessi
bréf halda áfram að elta
mann alla ævi ocr hætta ekki
fyrr en löngu eftir að maður
er danðtir.
En iHatta hennnast prvðilega
vel. B'ðastliðið vor kepntu
þrir sem útskrifuðust árið
1950 p-Ao-n ibeim sem útskrif-
uðust 1935. oo- beir söfnuðu
nær enmi millión á hessu
eina vori. Milljónamæringar
allir vita, hefur stuiidum
skorl. á lýðræðið í Bandaríkj-
unum, en algjört skcðana-
frelsi hefur ætíð ríkt í Har-
vard. Stúdentar anda þessum
hugsjónum að sér, og þeir .
hafa hvarvetna orð.ið frum-
herjar á móti 'fasisma og
hleypidómum.
Ég ætti lcannski að segja
ykkur, hvað lýðræð.issinnaður
maður þýðir í Bandarikjun-.
um. Það er til dæmis ihalds-
maður eða afturhaldsmaður,
sem álítur það brýnustu vit-
leysu að vera guðleysingi
eða kommúnisti en myndi
ganga út í. opinn dauðann til
að berjast fyrir rétti. ,sam-
bargarans til að vera guðleys- •
ingi eða kommúnisti.
McCarthy kom eínu. Sinni'
norður og fór miklar hrak-
farir. Hann reyndi a.3 ofsækja
ýmsa prófessora í Harvard,
en háskólinn lét sem hann
væri ekki til. Fáeinar ákær-
ur komu fyrir dómstól og
voru kveðnar niður undir
eins. Ástandið hefúr mikið
skánað upp á síðkastið. Mér
iþótti t.d. gott að heyra, að
Paul Sweezy hefði verið ráð-
inn kennari í hagfræði við
'Stanford háskóla í Kaliforn-
íu, en hann er ritstjóri hins
útbreidda sósíalistíska tíma-
rits „Monthly Review".
Fylkisháskóla r
Fvlk'sháskólar eru 50 tals-
ins í Bandaríkjunum. í þeim
er ekkert kennslugjald fyrir
Framh. á 10. síðu
Bandariskur sfúdenf v73 Háskóla íslands skýrir
frá elzfa og frœgasta háskóla Bandarikjanna