Þjóðviljinn - 25.04.1962, Blaðsíða 7

n
ess
segja frá því, en ég hafði aldrei
„skilið“ Jónas Hallgrímsson
fyrr en ég las túlkun Halldórs
á honum, töfráfegurstu bók-
menntatúlkun á íslenzka tungu.
II
. Með Halldóri Laxness barst
okkur til íslands gusturinn frá
Evrópu vígvallanna, sem nú
voru teknir að gerast vall-
grónir. Unglingur hafði hann
ekið um vígstöðvamar hjá
Verdun: Þá varð mér hugsað:
sér er nú hvað þessi heims-
styrjöld hefur verið ómerki-
Ipgur ‘VidburðuF,- segir hann í
Heiman eg fór. Þó voru eft-
irköst og afleiðingar þessarar
þeimsstyrjaldar sá jarðvegur,
er hann saug úr kostinn og
þroskann. En önnur mold hafði
einnig nært rætur hans: saga
og örlög lslands. í þessari
sömu bók, sem er frumdrög
Vefarans mikla, segir hann frá
þvíj að fóstra ömmu sinnar
hafi lifað 1 Skaftáreldum og
borið skóbætur á borð fyrir
fólk sitt:», Kona sem hefur
skammtað skóba?tur hlýtur að
leggja bömum sínum allt aðr-
ar lífsreglur en nú gerist.
Amma mín fóstraði mig og
kenndi mér ýmsar lífsreglur er
hún haf ði hlptið að sinni fóstru.
Hinn laxneski uppruni er af
tveímur skaútum, innlendu og
útlendu, og haia ‘bæði jafnan
togazt»á, én það er happ vort
og hamingja, að skóbótaupp-
runinn úr Skaftáreldum varð .
ríkari í hinu unga skáldi.
| Hverri ■ tápmikilli kynslóð
finnst þröngt um sig á þeirri
jörðy sem énn erisetin af beim
göm,lu. Halidó.ri- Laxness fannst
Isiand vera land ellinnar. Með
fullkomnu miskunnarleysi æsku-
mannsins vísar, hann hinum
ríkjandi gamalmennum íslands,
fulltrúum éllinnar,. eignanna :og
réttindanna niðun í kirkjugarð-
ana: þar getið bér eignazt jörð,
þar er föðurland yðar og heim-
il öll réttindi! — gerið svo vel
að stíga inn. Vér, hinir ungu,
höfum lagt i'.ndir oss heiminn,
segir hann í Héiman eg fór.
. En á umbrotaárum æsku
sinnar ieitaði hugur Laxness
langt út fyrir íslenzka land-
steina. Hann varð snemma
langförull maður og var um
skeið aðeí.ns gestur á ættlandi
sínu. Undir lok 19. aldar höfðu
fátæklingamir flúið búsundum
saman frá íslandi til Vestur-
heims. Á hinni 20. brast einn-
ig flótti í lið íslenzkra skálda:
þau fóru til Danmerku.r, flýðu
í fáðm danskrar tungu, lærðu
danskt skáldamál. Hví skyldi
Laxness ekki fvlla bann flokk?
Stundum flögrar bað að hon-
um, að hann eigi ekkert ér-
indi á Islandi. Þegar Steinn
Ælliði • kveðu.r Diliá á Þingvöll-
um trúir hann henni meðal
annars fyrir bessu: Hvaða er-
indi á ég meðal bessarar sveita-
mannabióðar, innanum - rudda-
lega búra og auðsiúka útveas-
bænd.ur, í þessu landi atbýðu-
spekinnar, þar sem fánasveit
jnenningarinnar - er skipuð
flökkurum, ömmumf spákell-
ingum og uppgjafahreopstjór-
um. .............
‘ Kannski hentar honum heims-
borgaraskapurinn bezt. Hann
hverfur aítur út í hinn stóra
heim, til Ameríku. En vestur
í sólskini Kaliforníu kennir
hann þeirra tauga, er tengdu
hann við fóstru ömmu hans,
sem hafði skammtað heimilis- -
fólki sínu skóbætur. 1 návist
við Jónas Hallgrímsson, sem
hann kallar „skáld íslenzkrar
vitundar", fær hann loks jörð
til að standa á: Um það bil
sem vér erum famir að ryðga
í stórvirkjum snillinganna og
komnar gloppur líkt og eftir
möl ,í tilvitnanirnar sem vér
höfðum áður á hraðbergi með
hvað mestri prýði, en „skól-
arnir“ er vér sórum hylli vora
ákafastir eru breyttir í endur-
minningar um áfangastaði, þar
sem slegið var tjöldum nætur-
lángt, — þá.. . . jó. þá getur vel
farið svo einn góðan veðurdag,
að vér uppgötvum eitthvað í
líkingu við okkur sjálfa, segir
hann í ritgerðinni um Jónas
Hallgrímsson. Og þá hvarf
Halldór Laxness heim til ís-
■lands fyrir fullt og allt. Hann
hafði fundið lögheimili sitt í
landi Skaítárelda, og -nú gerð-
ist hann einnig og gat aldrei
annað orðið en ,.,skáld íslenzkr-
ar vitundar“.
III
Þegar Halldór Laxness .hafði
lokið við Vefarann mikla hafði
hann skrifáð sig út úr kristin-
dóminum. Hann segir í ritgerð-
inni Trú í Alþýðubókinni:
Einhvemveginn er svo komið
að ég. ann manninum og stríði
tnannsins meira en guðinum og
himni hans. Undir þva merki
hefur Halldór Laxness unnið
alla sína sigra á listamapna-
brautinni. Það varð vígorð
hans og herkumbl á víkingaför
hans um heiminn.
■Hin íslenzka sveitamanna-
þjóð, sem Steinn EUiði talaði
um af svo mikilli fyrirlitningu,
varð hráefnið í öllum skáld-
skap Laxness, í þann leir blés
hann ■ lífsanda listar sinnar.
Sjálfur lifði hann þróun og
umbreytingar þessarar sveita-
mannaþjóðar, kénndi hverrar
lifshræringar hennar og fékk
tjáð tilveru hennar í öllum
umbreytingum í fortíð og nú-
tíð. Hann er ekki aðeins mesta
sagnaskáld þessarar þjóðar,
hann er einnig einhver mesti
sagnfræðingur hennar. Hversu
fáránlegar og ófrýnar sem per-
sónur skáldskapar hans eru. þá
eru þær alltaf ósviknar, alltaf
raunsannar, i tónaflóði hans
er aldrei fölsk nóta. Sérhver
þersóna verka hans erfullsköp-
uð. hvort sem hún gegnir hlut-
verki leikhetjunnar eða statist-
ans. f bókum sínum hefur hann
stefnt saman öllum stéttum ís-
lenzkrar sögu, hirðmanni og
víking, presti og menntamanni
og þeim manni. sem dæmdur
er til höggs, bóndanum, vérka-
manninum. verkalýðsforingjan-
1 um, skóldinu. borgaranum. Eng-
in. stétt á íslandi þarf að kvarta
yfir því| að Láxness hafi ekki
tekið af henni mynd, en hitt
er áð sumir múndu " kannski
: kjósa sér annan „Ijósmyndara".
í bókum sínum . hef ur hann
spannað þúsundára sögu þjóð-
arinnar, gullaldir hennar og
aldir vesaldóms, og hina líð-
andi stund. En hvert sem hann
sækir sér efni í sögur sínar,
þá verður það jafnan lifandi
þáttur í tilveru lesandans, við-
fangsefni líðandi dags. Það ei-
lífa og afstæða í mennskri til-
veru renna þar í einn farveg.
Túttugu og tveggja ára gam-
all spurði Laxness í Heiman
eg fór: Er. ekki endirinn á öll-
um •íslendingasögmn sá að
Njáll er brenndur? Spumingin
er eins og forboði þess er síð-
ar varð, er hann tók sjálfur
að skrifa sínar íslendingasög-
ur. 1 þeim öllum brennur Njáll
inni að lokum. Því að Halldór
Laxness. er. að lýsa íslenzkum
örlögum, og þau hafa jafnan
orðið. á einn veg. fslenzk þjóð-
arsaga kannast ekki við happy
end í sínum annálum og við
eygjum enn ekki þann endi,
hversu langt sem við skyggn-
umst fram. Og þó er Laxness
ekki skáld bölsýninnar. Lífs-
viljinn er svo ríkur í verkum
hans, að í svartasta myrkri
leikslokanna roðar fyrir rönd
af nýjum degi, í hrundum
rústunum mótar fyrir nýrri
vegghleðslu. í siðasta verki
skáldsins, Strompleiknum, sem
Laxness kallar í háði gaman-
leik og harmurinn er hulinn
bak við gtímu fáránleikans og
leikurinn leysist upp eins og
misheppnað partí þar sem gest-
imir stela að lokum öllum
véizluföngunum og húsráðend-
ur hverfa' í eldhöl kamínunnar,
jafnvel þar slókknar ekki lífs-
vonin: Ég hef ekkert að bjóða
þér. En ef þú vilt verða sam-
ferða í þann stað þar sem öll
héimsins gæði samanstanda af
’ einum daufum lampá — og
veninni um gimstein sem
’ kannski aldrei finnst; þá ertu
velkominn, segir Fulltrúi And-
ans.
i '■
//
■ ,tVér, hinir ungu, höfum lagt
undir oss heiminn1.1 sagði Lax-
ness rúmlega tvjtugur að aldri.
Fullyrðing hans hefur rætzt,
, heimurinn fallið honúm til fóta.
rHann valdi sér þó ekki hina
léttari leið til beimsfrægðar.
* Hann skrifaði á tungu fámenn-
‘T‘•'&é.
ustu þjóðar veraldar, spann á
gullsnældur íslenzkunnar unz
■
erlendar þjóðir tóku að forvitn-
ast um hversu hann yar verki
farinn. 1 rauninni veittist Lax-
ness auðveldara að leggja und-
ir sig heiminn en heimaland
sitt. Árum saman reyndu út-
breiddustu blöð landsins ýmist
að þegja skáldið í hel eða siga
á það hundum, því öðru vísi er
ekki hægt að méta þá „rit-
dóma“, sem stundum voru birt-
ir um bækur hans. Menn. tæp-
lega sendibréfsfærir höfðu það
að tómstundaiðju aðnotaskáld-
sögur hans til stílaleiðréttinga.
Á svo sém tveggja ára fresti
rétti' hanh þjóð sinni bikarinn
barmafullan af fegurð, en fyr-
irfólkið í landinu sagði, að
hnyss væri af nektamum, slíkur
drykkur væri ekki hæfur í
hreinlátum húsum. Nokkru
fyrir nóbelsverðlaunaveitinguna
heyrði ég menntaðan og bók-
elskan Sjálfstæðismann hrósa
sér af þvi að hafa ekki lesið
neina bók eftir Laxness síðan
Vefarann leið. Góðir og ábyrgir
íslenzkir borgarar keyptu ekki
bækur hans. Menn sögðu, að
þær væru slæm landkynning,
kæmu öorði á söguþjóðina.
Ágætur Framsóknarmaður, sem
nú er látihn gat aldrei fyrirgef-
ið Laxness það, að tfkin hans
Bjarts í Sumarhúsum var lús-
ug. Það var talinn rógur um
Framsóknarflokkinn. Þegar yf-
irstétt landsins leit í spegilinh
og spurði hver væiá fegurst
stétt á landi hér geðjaðist
henni ekki að andlitsdráttum
Péturs Þríhross. Og borgara-
stéttin og blöð hennar brenni-
merktu Laxness kommúnista
fyrir þá sök, að hann unni
„manninum cg stríði manns-
ins“, En ,:t„kommúnismi“ Lax-
ness er kvikan í list hansi á-
stríða hans og aðalsmerki. Fyr-
ir þennan „kommúnisma“ fékk
skáldið Nóbélsverðlaun, og þá
urðu margir íslendingar bæði
forvirraðir og' hundslegir í
: senn. Og íslenzkir borgarar
,i flýttu sér að fylla upp í eyð-
una í bókaskápum sínum og
nú skartar Laxness í gylltum
sniðum á hverju borgaraheim-
: ili á íslándi. Þetta er allra
■i þakka vert, þegar alls er gætt
: Snobbið er þó alltaf menning-
arvottur.
Ungur skrifaði Halldór Lax-
ness' þau orð, að hann ætti
sér eina ósk: að á legsteininn
minn yrði klappað þegar ég
væri dáinn: Þessi maður hefur
leyst af höndum andleg stór-
virki fyrir heiminn. í lifanda
lífi hefur honum orðið að ósk
sinni. Heimurinn hefur þegar
veitt honum þá viðurkenningu,
og við, þjóð hans, verðum of-
urlitið upplitsdjarfari en áður,
tökum hann traustataki og telj-
um skáldið fram okkur til af-
bötunar á dómsdegi.
Sverrir Kristjánsson.
Það eru örlög mikiila skálda
að verða rannsóknarefni þegar í
lifanda Kfi, — auðvitað um fram
allt verk þeirra en um leið höf-
undarnir sjálfir beint og óbeint.
Þetta hefur nú verið hlutskÍDti
Halldórs Laxness hálfan aldur
hans a. m. k. Margt hef ég heyrt
og lesið skai-plega athugað og
vel sagt ium verk hans og hann
sjáKan síðan ég hlustaði á fyrstu
háskólafyrirlestrana fyrir nær
aldarfjórðungi, en ég man ekki
eftir að neinn fræðimaður eða
aðrir hafi vakið athygli á eða
rætt sérstaMega þann eiginJei.ka
sem mér hefur allitaf virzt auð-
kenna manninn og verk hans,
en það er hugrekki.
’ Eg hef nýilega séð þau um-
mæli höfð eftir Goethe að lista-
mannsgáfa sé óhugsanleg án
dirfsku. Augljós er sá eiginleiki
í öllum ritverkum Hálldórs af
hvaða tagi sem þau eru. í sfattrí
afmæliskveðju er ekki rúm til
að rökstyðja þessa staðhæfingu,
enda ætti þess ekki að gjörast
þörf þótt skemmtilegt gæti
verið að ræða nánar
'hvemig þessi eiginleiki
birtist í hinum margvísJegu
þáttum .ritverkanna. En áður
greind ummæli hins þýzka
skáidmærings urðu til þess að
ég fór er þetta tækifæri bauðst
að hugleiða nánar hina görrlu
hugmynd mina um hugrekkið í
ritum Halldórs og um leið mátt,
þeirra* til að gæða menn hug-
rekki.
Frá upphafi kynna minna af
skáldritum hans var það ein-
mitt hugrekkið sem orkaði fast
á tilfinningamar, vakti gleði og
hrifningu og herti hugann. Síð-
ar með auknum þroska og vand-
legri Jestri varð listnautnin
margþættari, en ekki dvrfnuðu i-
hrif hugrekkisins.
Danir sem ég kynntist
skömmu ef tir stríðslök hafa
kallað bækur HalJdórs upp-
sprettú gleði og uppörfunar á
hinum ömurlegu hemáms-
árum, og nýlega rakst ég á
ummæli ncrsks rithöfu.nd-
ar er lýsti ritum Halldórs Lax-
ness sem andlegum aílgjafa þeg-
ar hugur og hjarta eru í nauð-
um. Hvorugt kom á óvart þótt
fróðlegt væri að fá staðfest að
skáldskapur Halldórs hef ur
einnig að þessu Jeyti sömu á-
hrif á útlendinga,
Við sem vorum að komast á
fullorðinsár á kreppuárunum
fyrir stríð, vitum hvað við eig-
um Haildóri Laxness að þakka
þótt við getum aJdrei lýst því
til fulls. Forfeður okkar voru
ekki annars hugar þegar þeir
mótuðu orðið hugrakikur, —
rakkur merkir uppréttur, — Ó-
hæ^t er .að segja að margir af
minni kynslóð Isiendinga hefðu
aldrei lært að ganga uppréttir
í andiegum skiJningi .ef HaJJdórs
Laxness hefði- ekki notið við.
Gögugir fomkonungar áttu
giftu sem þeir gátu veitt öðmm
hlutdeiJd í. Gifta Haiildórs Lax-
i ness er mikil og hún er sama
eðlis. Bjarni Einarssen.
ÍVI’ðvikudagur 25. apríl 1962 — ÞJÓÐVILJINN —