Þjóðviljinn - 28.11.1962, Blaðsíða 6

ÞJÓÐVILJINN
Miðvikudagur 28. nóvember 1962
6 SÍÐA
1
I
I
i
Um seinustu helgi var einn mesti vísindamaður heimsins, Niels Bohr, jarðsettur í Kaup-
mannahöín. Þessi heimsfrægi Dani var einn þeirra fáu manna, er ruddu atómöldinni braut.
Hér er ekki ætlunin að rekja ævisögu hins látna vísindamanns, heldur aðeins að rifja upp
tvö örlagarík atvik úr ævi hans. Hið fyrra gerðist í þann mund, er vísindamenn heimsins
brutust úr fordyri atómaldarinnar inn í sjálft musterið, kjarna frumeindarinnar; hið síðara,
er Niels Bohr flúði undan nazistum til Bandaríkjanna á stríðsárunum.
i
!
Nftt enskt stafróf
íanda Shawsgamla
Þegar tókst að
kljúfa kjarna
atómsins
Er Niels Bohr var gerður að heiðursdoktor við háskólann
f Lundi árið 1951 og Erlander, forsætisráðherra Svía, kom
til að skáia við hann og taka í hendina á honum, dró Bohr
upp iitia skopparakringlu úr pússi sínu og sýndi Erlander,
hvernig hún skoppar. Myndin er tckin við þetta tækifæri. —
Skopparakringlan, sem nú er jafnvel seld í verzlunum á
íslandi, var vísindamönnum mikil ráðgáta áður fyrr, því að
bún hefur þann eiginleika að skoppa nokkra stund, en snúa
sér síðan við og velta upp á skaftið. Þetta furðulega
háttalag gátu vísindamenn ekki útskýrt lengi vel, þar til
loks að sænskur prófessor komst að leyndarmálinu. Skopp-
arakringlan mun eiga sér ýmsar hliðstæður nú orðið i ný-
tfzku áttavitum og ýmsum hernaðarvélum, og sagt er, að
jörðin sjálf hreyfist eftir sama lögmáli, enda þótt hún
velti sér ekki í himingeimnum eins og „tippe topp-kringlan".
Niels Bohr varð snemma
heimsfrægur fyrir braut-
ryðjandastarf sitt i atómrann-
sóknum og almennt viður-
kenndur af vísindamönnum
sem einn helzti fræðimaður
á sínu sviði. Afleiðingin varð
sú, að fjölmargir eðlisfræð-
ingar komu í heimsókn til
hans og dvöldust við rann-
sóknir hjá honum í teoret-
isku stofnuninni í Kaup-
mannahöfn (m.a. sovézki eðl-
isfræðingurinn Landau, er
hlaut nóbelsverðlaunin fyrir
tveimur vikum).
Árið 1938 komu til hans
nokkrir gyðingar er flúið
höfðu frá Þýzkalandi. Þeir
höfðu starfað með vísinda-
manninum Otto Hahn við til-
raunir til að skýra fyrirbrigði,
sem ítalinn Fermi hafði
fyrstur reynt og var í því
fólgið að skjóta nevtrónum
á þunga atómkjarna, en þá
gerðust alltaf hinir furðuleg-
ustu hlutir á eðlisfræðilega
vísu.
Skömmu fyrir jól komust
vísindamennirnir undir for-
ystu Bohr að hinum stór-
merku niðurstöðum. Það sem
gerzt hafði var, að nevtrón-
urnar höfðu klofið kjarna
úraníumatómsins í tvennt og
við það hafði myndazt gíf-
urleg orka. Daginn, sem upp-
götvunin var gerð þurfti Bohr
að búa sig undir ferð til
Bandaríkjanna, og á leiðinni
fékk Jjann stöðugt nýjar og
nýjar upplýsingar hjá sam-
verkamönnum sínum, sem
staðfestu að raunverulega
væri um að ræða sprengingu
atómsins.
Þegar hann kom til Banda-
ríkjanna, náði hann strax
sambandi við Fermi, sem
nokkrum dögum áður hafði
tekið á móti nóbelsverðlaun-
unum í Stokkhólmi, en var
nú setztur að Bandaríkjun-
um. Flóttamaður frá ítalíu
fasismans Fermi og Bohr
settust við útreikinga og
komust sameiginlega að
beirri niðupstöðu, að spreng-
ing eins kjama leiddi af sér
neutrónu-skothríð, sem vald-
ið gæti nýrri sprengingu
kjamans og þannig skap-
aðist keðjuverkun.
Nú voru helztu vísinda-
menn í þessari grein kallaðir
saman á ráðstefnu. Þetta
stefnumót vísindamannanna
varð heldur en ekki drama-
tískt, er hver eðlisfræðing-
urinn af öðrum hljóp af
stað út úr fundarsalnum í
símann til þess að fyrirskipa
rannsóknarhópnum sínum að
gera tilraunina. Og hvað
kom í ijós? Aðeins ein vika
leið og fréttir tóku að ber-
ast um árangurinn. Hér var
raunverulega um keðjuverkun
að ræða, og með þeirri upp-
götvun var grunnur lagður
að því starfi er leiddi til
smíði kjarnorkusprengjunnar
og beizlunar atómorkunnar ti
friðsamlegra nota.
!
Þegar Bohr flúði me5 bjórinn
í staðinn fyrir þunga vatnið
Niels Bohr geymdi í bjór-
flösku það litla sem til var
í Danmörku af þungu vatni,
er hann undirbjó flótta sinn
frá nazistum nótt eina í októ-
ber 1943. Þegar Bohr flúði,
tók hann ekki með réttu
flöskuna, heldur venjulega
bjórflösku. V esturveldunum
tókst þó að komast yfir flösk-
una á seinustu stundu með
einkar snjöllu og velheppnuðu
bragði.
Daninn Niels Bohr var
gyðingur langt fram í ættir,
en senniiega hefur fæstum
löndum hans verið það ljóst,
fyrr en gyðingaofsóknir naz-
istanna hófust £ Danmörku.
Þá var strax ljóst, að Bohr
var í mikilli hættu. auk þess
sem kunnátta hans og hæfi-
leikar voru Vesturveldunum
mjög dýrmætir. Flótti hans
var undirbúinn, og hann átti
að taka með sér þungavatns-
flöskuna, sem var gífurlega
verðmæt á þeim tímum.
Tiltekið kvöld kom banda-
rískur erindreki í heimsókn
til hans, klæddur eins og
danskur garðyrkjumaður.
Bohr fór í ísskápinn og náði
þar í ölflösku, sem átti að
innihalda hið dýrmæta þunga
vatn. Síðan yfirgáfu þeir hús-
ið, og Bohr var laumað yfir
Eyrarsund til Svíþjóðar, þar
sem hann steig upp í tveggja
hreyfla flugvél og var flutt-
ur til Skotlands. Allan tím-
ann hélt Bohr, að hann væri
með réttu flöskuna. En í
Skotlandi komu mistökin í
ijós. Prófessorinn hafði ver-
ið svolitið utan við sig, eins
og mönnum í hans stétt er
einkar lagið, og ílaskan, sem
hann hafði varðveitt eins og
sjáaldur auga síns, innihélt
bara venjulegan Carlsberg-
bjór.
Við þessi mistök bættist
það, að í flugvélinni á leið
til Skotlands biluðu súrefnis-
tæki prófessorsins, svo að
Bohr var nær dauða en lífi,
þegar flugvélin lenti, og
munaði sáralitlu að hann
kafnaði.
Þegar hér var komið sögu,
höfðu nazistamir frétt af
flótta Niels Bohr. Lögreglan
sló hring um húsið og sér-
stakur liðsforingi var sendur
af stað frá Berlín til að rann-
saka húsið. Kapphlaupið um
ölflöskuna dýrmætu var haf-
ið. Bandaríski erindrekinn
varð á undan og kom að
húsinu, klæddur í einkennis-
búning nazista og sagðist vera
þýzki liðsforinginn frá Berlín.
Iiann fyrirskipaði þýzku
vaktmönnunum að hefja rann-
sókn og byrjaði sjálfur á
eldhúsinu. 1 ísskápnum voru
mjög margar bjórflöskur.
Bandaríkjamaðurinn útbýtti
ölinu meðal varðmannanna og
I
!
i
!
Það er engin til-
viljun, að prófessor
Higgins í leikritinu
Pygmalion og óper-
ettunni My fair lady
skuli hafa svo mik-
inn áhuga á mál-
fræði. Bernard gamli
Shaw, höfundur leik-
ritsins, var scm sagt
mikill áhugamaður
um máifræði og staf-
setningu og boðberi
byltingarkenndra
hugmynda i þcim
efnum eins og ýms-
um öðrum.
Er erfðaskrá hans
var opnuð, að hon-
um látnum, kom í
ljós, að hann vildi
láta eyða nokkrum
hluta eigna sinna til
að láta sérfræðinga
semja nýtt stafróf
fyrir enska tungu.
Nú hefur þetta ver-
ið gert, og árangur-
inn mun koma í ljós
á morgun, fimmtu-
dag. Þá kemur út í
ódýrri útgáfu hið
fræga leikrit Shaws Andrókles
og ljónið, prentað með hinni
riýju stafsetningu, sem er bund-
in við 48 bókstafi í staðinn fyrir
26 stafi enskunnar.
Stafsetningin er fyrst og fremst
byggð á framburði eða eins kon-
ar hljóðritun, og líta orðin út
eins og þau séu hraðrituð. Til
hjálpar lesendum, sem auðvitað
botna hvorki upp né niður í
þessum ósköpum, er efni leik-
ritsins prentað með venjulegri
stafsetningu við hlið þeirrar
nýju.
Ekki er með öllu rétt að láta
þessa stafsetningu heita í höfuð-
ið á Shaw gamla. Maður nokkur
í Worcester að nafni Kingsley
Read, sem nú er 71 árs gamall,
byrjaði á verkinu árið 1941 og
þetta er raunverulega fullkomn-
un á hans verki. Sagt er, að
þegar þýzku sprengjuflugvélam-
ar komu fljúgandi inn yfir Eng-
land, þá hafi hann verið vanur
að skríða undir eldhúsborðið sitt
og dunda við nýja stafrófið til
að reyna að gleyma sprengjunum,
sem sprungu allt í kringum
hann.
HAFIÐ ÞÉR BRAGÐAÐ
FLÓÐHESTAKJÖT?
Undanfarin 5000 ár hefur
kjötið, sem við höfum borðað,
aðallega verið af nautum, svín-
um og kindum. Markvisst eldi
nú i seinni tið hefur sennilega
gert kjötið bæði meirara og
feitara, en bragðið hefur varla
breytzt ýkjamikið.
Steikið lamb í helu lagi yfir
glóðareldi, kryddið það ekki og
snæðið það svo með fingrun-
um: bragðið mun reynast ná-
kvæmlega það sama og var í
munni forfeðra okkar, er þeir
héldu veizlur í þröngum hell-
um sinum.
5000 ár án þess að breyta j
mataræðinu svo nokkru nemur, ;
— það er alltof langur tími. Eða j
svo. finnst afrísku bændunum
að minnsta kosti, því að þeir
munu nú hafa ákveðið að hefja
stórkostlegan útflutning á flóö-
hestakjöti, samkvæmt upplýs-
ingum brezkra blaða.
Nú er verið að ala upp 15.000
flóðhesta í Uganda og er reikn-
að með að flytja út milljón
kiló af sliku kjöti árlega. Kjöt-
ið verður ódýrt, og á senni-
lega eftir að fara víða. En
spurningin er: Hvemig er
flóðhestakjöt á bragðið, eða
getur nokkur svarað því hér á
landi?
Atómsprengja
olli sjóndepru
Það gerðist er Bandaríkja-
menn sprengdu seinast kjarn-
orkusprengju í háloftunum yf-
ir Johnstoneyju á Kyrrahafi,
að tveir hermenn er staddir
voru í mikilli fjarlægð sködd-
uðust á augum. Hermennirnir
munu hafa horft á brennandi
eldkúluna, sem myndaðist, en
hiti hennar et jafn mikill og í
iðrum sólarinnar. Þeir voru
fluttir á sjúkrahús nokkrum
dögum seinna.
Fleiri Svíar safna klám>
myndum en frímerkjum

þunga vatninu. Aðeins örfá- k
um mínútum eftir að hann ®
hafði yfirgeíið staðinn kom A
liðsforinginn frá Berlin. Þá
var þunga vatnið komið á ör-
uggan stað.
!
Þriðji hver Svíi geymir klám-
myndir í skrifborðsskúffunni
sinni. Þessi fullyrðing var sett
fram við réttarhöld í Stokk-
hólmi fyrir nokkrum dögum.
Það voru hinir ákærðu sem
slógu þessu fram, þrír verk-
fræðingar á aldrinum 26 til
65 ára og 38 ára gamall ríkis-
starfsmaður. Lögreglan hafði
fundið hjá þeim 5978 myndir
með um 3000 til 4000 ólíkum
upþstillingum. Hinir ákærðu
bættu því við, að klámmynda-
safnarar væru miklu fleiri í
Svíþjóð en frímerkjasafnarar.
Fjórmenningarnir héldu þvi
fram, að þeir stunduðu rann-
sóknir á þessu sviði og stæðu
í sambandi við vísindamenn
við Stokkhólmsháskóla. Einnig
fullyrtu þeir sér til málsbóta,
að myndirnar væru ekkert
lakari en veggmálverkin í
Pompei.
Vísindamaðurinn verður að
hafa lifandi áhuga fyrir því
sem hann er að rannsaka, hann
má ekki vera alveg kaldur fyr-
ir rannsóknarefninu, sagði
einn hinna ákærðu fyrir rétt-
inum.
Lögreglan þykist sannfærð
um, að „klámvísindamennimir"
hafi ætlað að selja myndirnar,
sem er stranglega bannað 1
Svíþjóð. Dómur verður felldur
nú uffl mánaðamótin.