Þjóðviljinn - 28.11.1962, Qupperneq 7

1
Miðvikudagur 28. nóvember 1962
ÞJÓÐVILJINN
síi • a i
Stefánsson
listmálari
22. febrúar 1881 — 1° nóv 1962
Sjálfsmynd Jóns Stefánssonar í Listasafni Aiþý Ousambandsins. (Ljósm. Þjóðv. A. K.).
Þau dæmi gerast í list-
um, að þar ber lífið
sigurorð af dauðanum.
Þegar mér barst andlátsfregn
Jóns Stefánssonar, kom mér
ekki sorg í hug. Listamaður
slíkyr sem hann var, á svo víð-
feðmt líf í verkum sínum, svo
ófallvalt, að það nær út fyrir
alla jarðneska tilvist manns-
ins sjálfs. Elli og hrörnun
holdsins, jafnvel líkamsdauð-
inn, hefur að fullu aðgreinzt
lífi listamannsins: það stendur
í ungum blóma sínum, og ef
til vill stæltast þann dag sem
gröf mannsins er löngu vaxin
háu grasi.
Því fór fjarri, að listgyðjan
snerti sprota sínum við vöggu
Jóns Stefánssonar, þar sem hún
stóð í kaupmannshúsinu á
Sauðárkróki á útmánuðum 1881.
Hugur drengsins hneigðist að
því sem var stærðfræðilega ná-
kvæmt, rökrétt, og sú hugmynd
heillaði hann, að geta eitt sinn
sjálfur byggt brýr sem spennt-
ust bcgfagrar yfir óreið
straumvötn eða mótað bryggjur
og trausta garða þar sem voru
hafnlausar strendur. Og ekki
sízt vélar, þetta undur hins
nýja tíma. Að loknu stúdents-
prófi frá Lærða skólanum i
Reykjavík aldamótaárið, sigldi
hann enda beint á vit þessarar
ætlunar sinnar cg tók að nema
mannvirkjafræði við Hafnarhá-
skóla, en svo var verkfræðin
þá nefnd hér á landi.
Sjálfstásðisvakning íslendinga
um þetta leyti hafði á sér mjög
rómantískan blæ, sem var
raunar sögulega eðlilegt. And-
leg vakning þjóðarinnar hlaut
að verða undanfari verklegra
átaka; engin þjóð byggir brýr
eða hafnir nema hún hafi fyrst
öðlazt trú á land sitt og sam-
takastyrk. Meðal ungra
menntamanna kom þetta fram
í þörf á persónulegu frelsi,
sjálfstjáningu, sem leitaði sér
oftast útrásar í skáldskap eða
öðrum listum. Jón Stefánsson
virðist hafa verið mjög óhrif-
næmur miðað við kynslóð sína.
en þegar saman fór, árið 1903.
að hann flosnaði æ meir frá
náminu og gerðist herbergis-
félagi frænda síns og æsku-
vinar, Jóhanns Sigurjónssonar,
— .s?m. hafði sjáífur hætt við
dýralæknisnám og var farinn
aö skrifa leikrit —, -þá var i
rauninni ekki nema í eina á
ið stefna.
Haustið 1903 tók Jón að gang;
á Teknisk skole til þess að
iæra almenna teikningu, en þar
höfðu þeir áður verið, Einar frá
Galtafelli og Ásgrímur Jónssop.
En nám hans bar varð glopp-
ótt og stirðlegt. Hann hafði
enga þá meðfæddu færni sem
lagaði sig mjúklega eftir
kennslunni, skap hans var strítt
og allur agi honum andstæður.
Þegar hann hafði loðað við
þennan skóla í hálfan annan
vetur, sótti hann inn í „út-
lagaskóla" Christians Zahrt-
manns, hið svonefnda „Hule-
akademi", sem stofnað hafði
verið til uppreisnar gegn Kon-
unglega akademíinu upp úr
1880 og var lengst af til húsa
uppi á háaloftinu á Hotel F..ön-
ix við Breiðgötu. Hér ríkti al-
nýr andi og meira að skapi
Jóns. Zahrtmann lét sér ekki
koma ýkjamikið við hvernig
nemendur hans máluðu, heldur
hitt, að þeir styttu sér ekki
leið á kostnað persónulegra á-
taka við verkefni sín. Hann
setti móralska vitund, siðgæði
listamannsins gagnvart köllum
sinni, ofar allri kunnáttu, sann-
leika verksins ofar ytri gildum.
1 minningum sínum leiðir mál-
arinn Harald Giersing hugann
að námsárunum þar og segir:
„Við snérum við léreftum okk-
ar og máluðum aftan á þau;
við máluðum hvað eftir annað
yfir gamlar myndir; við reynd-
um allt hvað við gátum. mil-
raunin, leitin, var inntak náms-
ins. Sá sem náði einhverjum
árangri hlaut skýlausa aðdáur
hinna“.
Við skólalok vorið 1908 hélt
Jón ásamt nokkrum félögum
sínum til Lillehammer í Nor-
egi, þar sem þeir bjuggu saman
og máluðu um sumarið. Þar
bættist í hópinn nýr félagi,
kominn beint frá París, og
meira en það: beint úr nýjum
llstaskóla sem íoi-sprakki „villi-
dýranna" (Les fauves), Henri
Mattisse, hafði stofnað þar
haustið áður. Hann sýndi þeim
ijósmyndir af verkum Matisse,
$1 -b(KV iT!íM ' "
sagði þeim frá kennslunni. '
sem áherzlan væri lögð á
iwilutbundna myndskipun,
hreina, lýsandi liti, á hið sj.
viljaða í túlkuninni, þar sem
>11 tilviljun fyrirmyr.dar væri
urrkuð út. Liðlangt sumari*
ar rökrætt, útskýrt, gagnrýnt
og um hauslið lagði allur hóp-
urinn af stað til Parísar, með
skóla Matisse í gömlu nunnu-
klaustri við Boulevard des In-
valides að stefnumarki. Og
hér var það sem Jón Stefáns-
son tengdist hinum rísanci
expressionisma í evrópskri list.
Málverkið skyldi ekki lengur
vera sýnismynd ytri hluta.
heldur um leið eða jafnvel
fyrst og fremst flytjandi hug-
lægrar tjáningar listamannsins
sjálfs. 1 þessum anda brýndi
Matisse fyrir nemendum sínum
að líta á sig sem bygginga-
meistara ákveðinna hugverka.
en ekki sem penslara laglegra
tilviljana. Þeir urðu að end-
urskoða gildi litanna frá
grunni, og hinn forni tjáningar-
máttur sjálfrar myndskipuuar-
'nnar var hér hafinn til nýs
vegs.
Það er oft svo um listamenn.
og ef til vill oftast, að þeir
gera sér ekki skilvitlega grein
fyrir stefnunni sem þeir velja.
Hún er ákveðin af innn
hneigðum, af áhrifum uppeld-
is og margvíslegum tepgslum
við þjóðfélag þeirra, Sú kenn-
ing Matisse, að listin ætti að
vera lífsmunaður, -i- „líkt og
góöur hægindastóll, þar sem
menn geta látið líða úr
sér andlega og líkamlega
þreytu" —, gat með engu móti
fundið hljómgrunn hjá manni
sem tilheyrði uneri uppgan^s-
þjóð, þar sem listir og bók-
menntir voru eitt meginafl
bjóðfrelsisbaráttunnai'. Skap-
íerli Jóns stóð og allt til hins
alvarlega og stranga, og því
var það engin furða að hann
hneigðist mest að þeim mann-
inum sem kallaður hefur verið
strangastur meistari myndlist-
ar síðari tíma, manninum sem
leysli fremur en nokkur annar
'jötra dauðrar náttúrustæling-
ar af listinni og veitti henni
nýtt inntak, Paul Cézanne.
Það kom í ókka'r hlúVV's'ógir
corski málarinn Axel Revold >
ndurminningagrein, „að vera
lilheyrendur þegar Jón lagði út
af Cézanne. Slíkur var þessi
ungi íslendingur, að hann var
bess umkominn, löngu á undan
okkur hinum, að skilgreina
hina leyndardómsfullu kynngi
í verkum þessa hefðdýrkanda
og nýskapandi meistara. Og
hann var furðulega feltarpur og
■narkvís í ályktunum sínum“.
Mynda Jóns frá þroskaskc .:
nans, fram til 1916, sér nú
hvergi stað lengur. Honum
fannst hann kominn í þvílíka
kreppu, að hann yrði að eyði-
leggja allt sem hann hafði áður
gert og ganga í fang við verk-
efni sín eins og nýbyrjandi og
allslaus. Málverk hans fn
næstu þrem árum, sem
lega eru samstillingar og
mannamyndir, lýsa miklum á-
tökum við verkefnin. En .svc
sem oft er í myndum Jóns, ei
þessi erfiða glíma hans einmitt
hluti af þeim áhrifum sem frá
verkunum stafar. Sumarið 1919
málaði Jón í fyrsta skipti
þeima, en síðan kom hann
ueirn a hverju sumri, unz hann
luttist hingað þúferlum árið
1924. Það var mikill vandi sem
við Jóni blasti, þegar hann
stóð loks andspænis íslenzku
landslagi og hugðist aga túlk-
un sína á því við hina nýju
skynjun. Hér var á engu að
byggja, jafnvel engin hliðstæða
til í evrópskri list. E. hann tók
á verkefnum sínum með ó
sveigjanlegum kjarki og djú -
um listrænum skilningi, sem
var annarsvegar ákvarðaður af
lærdómum expressionismans en
hinsvegar persónulegum túlk-
unarvilja, þar sem hið ein-
manalega, nakta og form-
sterka í íslenzkri náttúru er
allsráöandi. Að þessu leyti er
Jón norrænn listamaður í merg
og blóð; hugur hans dregst
mest að því sem til hefur orð-
ið af stórbrotnum álökum, —
kyrrðin í myndum hans er
ávallt lausn slíkrar spennu.
Þog«.r, þanp mrálar á IíúsafeUi
sumurin 1920 og 1921, lítur
hann skóginn varla augum, en
horfir yfir eyðifláka Skúla-
skeiðs, þangað sem hvítur
hjálmur Eiríksjokuls hvelfist
yfir auðnina, en þétt ský, cins
og skálar í laginu, hvílast á
kolli hans. Hann hreinsar burtu
öll smáatriði, svo frumformin
standa ein eftir; allt beinist að
því að draga fram hina mögn-
uðu kynngi landslagsins, hina
köldu og einmanalegu tign.
Jafnvel begar Jón málar i
miðri iðu mannlífsins, hrens-
ar hann sviðið af hverri til-
' viljun, svo hið stóra og algilda
megi standa þar einrátt. Þann-
ig er til dæmis málverkið frá
Reykjavíkurhöfn i Listasafni
Islands, eitthvert mesta snilld-
arverk myndskipunar sem t.il
er í íslenzkri list.
Það er ekki að undra, þót:
Jón Stefánsson yrði brátt talinn
einn meðal sterkustu málart.
norðurlanda og nyti margvís-
legrar viðurkenningar: Árið 1930
var hann kjörin heiðursmeðlim-
ur danska Akademísins, ásamt
Edvard Munch, og hér heima
voru verk hans áratugi síðar
valin á háðungarsýningu þá
sem Jónas frá Hriflu. þáver-
andi formaður Menntamála-
ráðs, hélt á „klessumálverk-
um“, bæði í sölum Alþingis og
sýningarglugga Gefjunar við
Aðalstræti.
Þegar Jón var kominn nær
sjöiugu, varð mikil og all ó-
vænt breyting í list hans.
Hann leysti af henní hin
ströngu bönd formsins og sté
fram sem skáld bjartra lita,
ungrar lífsgleði. Heitir sólstafir
falla á landið, hestár leika á
fjalli, jöklar og Víðemi tindra
við förula en innfjálga birtu.
öðru hverju sækir þó enn á
hann hið kynngimagnaða í ís-
lenzku landslagi. Þá hnýtist
hvort tveggja saman í eitt
voldugt afl, hinn gamli mynd-
skipunarstyrkur og hið nýja-
litfrelsi: Hornbjarg rís dular-'*
magnað upp í sóldreglaða aft-
ureldinguna, og tveir emir
svífa hátt yfir í konunglégri og-
einmana tign.
Jón Stefánsson átti alla ævi
erfitt um að mála; eða betur
sagt, að vandlæti hans á eig-
in smíð var svo mikið, að hann
treysti aldrei því sem ekki var
ærnu erfiði keypt. 1 huga hans
var myndlistin ekki sjónmiðill
líðandi stundar, né tilgangur
hennar að spegla gárumar á
yfirborði mannlífsins. Hvert
verk varð að eiga sér rök djúpt
í huga hans sjálfs og agast síð-
an að fullu eigin lögmálum sín-
um. Því varð ævistarf hans
hinni djarfsæknu list okkar svo
sterkur og óbilugur bakhjarl,
og þótt tímar líði fram, mun
það jafnan verða lifandi á-
minning um það siðgæði sem
öllu er strangara, skilyrðislausa
trúmennsku listamanns við
köllun sína. Af sömu sökum
mun list Jóns Stefánssonar og
eiga langt líf fyrir sér meðal
íslendinga; það er ef til vill
rétt að hefjast þann dag sem
hann er lagður í gröf.
Bjöm Th. Björnsson.
Málaralistin var honum allt
Ég átti því láni að fagna að
kynnast Jóni Stefánssyni á
nglingsárum mínurn, Hann
var þá þekktur málari bæði i.ér
og í Danmörku.
Mér er ógleymanlegt um-
burðarlyndi þessa mikla lista-
manns við byrjandann sem
ekkert kunni. UppörvandL um-
sögn hans og stundum hörð, en
ævinlega sanngjörn, gagnrýni
stefndi að því að kenna mér
að sjá aðalatriðin, koma mynd-
inni þannig saman að hún yrði
ekki eingöngu frásögn um fyr-
irmyndina, heldur föst hefld
sjálfri sér. — Síðar komst ég
undir handleiðslu annarra
meistara, en vafaiaust var það
leiðbeining Jóns Stefánssonar
sem mótaði mest viðhorf mín
til málaralistarinnar, og sama
má segja um marga jafnaldra
mína íslenzka. — Það sem hér
er sagt um það, hvað Jón lagði
mesta áherzlu á er hann leið-
beindi ungum listamönnum, er
sennilega hið varanlega inn-
tak hans eigin miklu listar,
rauði þráðurinn í öllu sem
hann skapaði; hinn magnaði
heildarsvipur hvers einstaks
verks. Til þess að ná hinu hnit-
miðaða samræmi sem einkenn-
ir myndir hans varð oft að
fórna ýmsum smáatriðum sem
heilla óþjálfuð augu, og því
eru verk hans stundum sein-
teknari en margra annarra á-
gætra listamanna okkar, en sá
sem lærir að njóta þeirra er
andlega þroskaðri á eftir. Því
að í verkum Jóns Stefánsson-
ar skynjum við djúpa alvöru
myndlistarinnar og varanleik.
Jón Stefánsson var óvenju-
lega töfrandi maður, hann tók
öllum með ljúfmennsku sem
leituðu ráða hjá honum, og það
voru ófáir málarar af mörgum
aldursflokkum sem komu með
„verk sín í því skyni að læra af
þekkingu haistf og reynslu, sem
hann var óspar á. Málaralist-
in var honum allt, hann gaf
sig henni skilyrðislaust, og það
var honum mikið lán að eiga
konu sem skildi verðleika
manns síns til fullnustu, og
verða mér ógleymanlegar
margar stundir á heimili þeirra
hjóna þar sem allt andaði list
og hámenningu.
A þessum degi kveðjum við
eitt hinna sönnu stórmenna
þjóðarinnar, en verk Jóns
Stefánssonar sjá fyrir því að
ókomnar kynslóðir muna hann
ekki síður en við.
Þorvaldur Skúlason.