Þjóðviljinn - 21.06.1963, Blaðsíða 7

Föstudagur 21. júní 1963
ÞIÖÐVILIINN
SlÐA 7
Orðið GATNASKOGUR mun nú þekkt hvarvetna um land.
Þó er þetta örnefni í Hallormsstaðaskógi. Það er haft fyrir satt
að það hafi verið nokkrar fagrar bjarkir í Gatnaskógi sem
björguðu þessum kunnasta birkiskógi landsins frá eyðileggingu.
Það hafa verið miklir örlagastofnar. Enda hefur Sigurður Blönd-
al heitið því að björkin í Gatnaskógi skuli ríkja þar ein um
aldur og ævi.
• •
Orlagastofnar
í Gatnaskógi
Þannig hyggur Sigurður Blöndal að gömlu stofnarnir sem björguðu Gatnaskógi hafi litið út.
Guttormur Pálsson — hóf
skógræk' i Hallornisstað.
Sr. Sigurður Gnnnarsson ■
-'öðvaði eyðingu HalIonr>s-
staðaskógar.
Fáir munu þeir vera á landi
hér að þeir hafi ekki heyrt
Hallormsstaðaskógar getið. —
Flestir vita að hann er einn
mestur skógur hér á landi —
og þar er eini barrskógurinn
sem til er á Islandi.
Færri vita hitt hve oft hefur
legið nærri því að hann væri
eyddur og hlíðin á Hallorms-
stað yrði sama uppblásna
holta- og klappaberangrið og
blasir við hvarvetna um land,
þar sem tvi- og ferfættum
sauðskepnum hefur tekizt að
ræna landið sínum foma gróðri.
Að örlög hans urðu ekki slík
er að þakka mætum mönnum
er þar réðu og voru fram-
sýnni en svo að þeir mætu
landsgæði einungis eftir því
sem framast mætti takast að
naga þar á ári hverju.
Við komum í Hallormsstaða-
skóg að sumarlagi og fáum
Sigurð Blöndal til fylgdar. Á
betra verður ekki kosið því
hér er hann alinn upp og ger-
þekkir hvern krók og kima
í skóginum. Annars er auðvelt
að villast þar; farirðu veginn
meðfram Lagarfljóti eru sex
km á milli hliða á skógargirð-
ingunni. Hér er ekki ætlunin
að skrifa rómantíska náttúru-
lýsingu og verður hvorki sagt
frá Vítisholu né Hólatjörn, og
líkja þó sumir síðamefnda
staðnum við Eden — og aldrei
skortir Adam né Evu.
Við förum niður að Legin-
um, í Gatnaskóg, þar sem ör-
lagabjarkimar stóðu. Flestar
þeirra munu nú fallnar, þó eru
nokkrir stofnar enn frá þeim
tíma. — Hríslan hans Páls:
„Gott áttu hrísla á grænum
bala“, er á allt öðrum stað. Við
skulum aðeins rifja upp nokkur
atriði úr sögu skógarins. Sú
saga sýnir hve oft var tví-
sýnt um tilveru skógarins —
og jafnframt hitt, sem hollt er
að minnast, að barátta sem
virðist töpuð getur unnizt.
Hallorsstaðaskógar er ekki
getið í Jarðabók Áma Magnús-
sonar og Páls Vídalíns (lýsing
Múiasýslna brann), en samt
höfum við heimildir um skóg-
inn í nær 200 ár.
1794
f Ferðabók Sveins Pálssonar
frá 1794 segir m.a. svo: „Skóg-
urinn hjá Hallormsstað og þar
fyrir ofan er sennilega bezti
skógur, sem nú er til á landinu.
Vegurinn gegnum skóginn
minnir víða á fögur trjágöng.
því að trjákrónumar ná sam-
an svo hátt yfir jörð, að vart
næst upp í þær með svipunni".
Það er Gatnaskógur er hann
lýsir svo. En síðar segir: „En
svo mun fara um þetta fagra
hérað sem aðrar skógarsveitir
á Islandi: Það verður lagt í
örtröð til skammar fyrir alda
og skaða fyrir óborna! Alls
staðar, og þó einkum hjá Hall-
ormsstað og innst í dalnum,
blasa við hryggileg verksum-
merki. Hin fegurstu birkitré
hafa verið stráfelld á þessum
slóðum, ekki samt að rótum,
heldur hefur stofninn verið
bútaður allt að mannhæð frá
jörðu, svo svæðið er yfir að
líta sem væri það krökt af vof-
um eða náhVítum, staurbcinum
draugum . . . Skógarhöggs-
mennimir hafa ekki nennt að
hafa fyrir því né viljað leggja
það á sig að höggva hin stóru
tré að rótum, en með því
hafa þeir banað fjölmörgum
rótarteinungum. Stofnarnir
visna, og samt sem áður geta
þessir skógræningjar ekki dratt-
azt til að höggva þá til elds-
neytis, heldur láta þeir þá
grotna niður, og halda áfram að
kvista lifandi tré, ef til vill
hálfvaxin. En í þokkabót er
svo allsstaðar fullt af kalviði:
snjóhvítum og visnandi toppum.
jafnvel á ungum trjám. Þetta
stafar af því að menn ráðast
á skóginn að vetrarlagi, slíta
upp yngstu greinarnar, þegar
þær standa einar upp úr snjón-
um, og nota bæði til fóðurbætis
og eldsneytis, af því þeir hafa
vanrækt jöfnum höndum að
afla heyja og eldiviðar að
sumrinu".
Hér er minnisstæð samtima-
heimild um hvemig farið var
að því að eyða skógunum af
landinu.
1864
Sr. Sigurður Gunnarsson seg-
ir svo um Hallormsstaðaskóg
1864: „Telja má að 10/16 hlutar
skóglendis séu kjarr, eða smá-
hrís ... En 1/16 hluti er raft-
viður 4-9 álnir á hæð ......
Víðáttumikil svæði í skóginum,
sem voru skógivaxin fyrir 32
árum — ég dvaldi þá um tima
á Hallormsstað — eru nú skóg-
laus .....
Gatnaskógur heitir svæði
norðan við prestsetrið .... á
þessu svæði er nú skógur að-
eins á Vs—14 hluta og er hann
þó mjög gisinn, en hávaxinn og
beinvaxnir stofnarnir. Nú er
þar lítið um raftvið .... En
á svæði þessu má á hinn bóg-
inn sjá, þar sem skóglaust er,
mikið af kulnuðum og fúnum
rótum ...... Stofnhnyðjur þær
sem hér er að finna, eru leifar
af gildari trjám en nú eru I
Gatnaskógi“.
1880
Þegar hér er komið sögu hefj-
ast þáttaskil i sögu Hallorms-
staðaskógar; við taka menn er
stöðva rányrkjuna. Páll Vigfús-
son (faðir Guttorms Pálssonar
skógarvarðar) segir svo 1880:
„Einkum hefur raftskógurinn
gengið mjög úr sér í seinni
tið“, en segir einnig: ..Með-
íerð skógarins á síðari árum...
hefur verið betri en áður var...
hin mikla kolagerð er áður
tiðkaðist lagðist niður. Var hætt
að mestu að gera til kola í tíð
sr. Sigurðar Gunnarssonar og
hin síðustu ár hefur engin kola-
gerð átt sér stað“.
1882
I ferðasögu sinni um Aust-
urland 1882 telur Þorvaldur
Thoroddsen Hallormsstaðaskóg
„mesta og fríðasta" skóg lands-
ins og segir: „Að Hallorms-
staðaskógur er svo fagur er
mest því að þakka að vel hefur
verið farið með hann, bæði af
sr. Sigurði Gunnarssyni og Páli
kandidat Vigfússyni er nú býr
á Hallormsstað. Á Hallorms-
stað er Gatnaskógur fallegast-
ur“.
1893
En bótt sr. Sigurður Gunn-
arsson stoðvaði eyðingu Hall-
ormsstaðaskógar er enn langt
frá því að syndir feðranna hafi
verið greiddar.
Sæmundur Eyjólfsson segir
svo 1893: „Skógurinn hefur svo
mjög verið höggvinn og eyði-
lagður fyrrum að hin gömlu og
háu tré standa nú svo strjált
að þau mega eigi veita ungvið-
inu skjól .... Svo er nú komið
um Hallormsstaðaskóg, að ung-
viðið er þar mjög þroskalítið
kræklótt og vanskapað, og getur
aldrei orðið stórvaxið, er það
bæði vegna þess að það vantar
skjól, og vegna hins, að það
er skemmt af fjárbeit".
„Oftast má sjá merkj þess að
fé hefur bitið knappana af
cndum greinanna, og því koma
nýjar greinar aðcins út frá
hliðunum. Hríslan getur þvf eigi
hækkað, en fær mikinn fjölda
af hliðargreinum; hún verður
lágvaxinn og kræklótt".
1899-1901
Skýrsla Sæmundar Eyjólfs-
sonar, sem framansagt er tekið
úr, var birt í Búnaðarritinu
(ráðamenn þess rits litu þá ekki
svo á að einungis túngrös ög
kál heyrðu undir búnað og
ræktun), og mun hafa átt sinn
þátt í því er á eftjr gerðist.
Árið 1899 voru sett lög um
verndun Hallormsstaðaskógar.
Árið 1900 skoðar Ejnar Helga-
son, forstöðumaður Gróðrar-
stöðvar Búnaðarfélagsins i
Reykjavík Hallormsstaðaskóg
og birtir ýtarlega skýrslu um
hann í Búnaðarritinu. Sem allra
annarra er það Gatnaskógur
er vekur athygli hans, hann
segir: „Gatnaskógur er norðan
við bæinn niður við Fljótið.
Þar eru trén einna hæst. en
gisin og lítið af ungum trjám;
mun það aðallega stafa af beit“.
Það var danskur sjóliðsfor-
ingi, Carl Ryder sem átti for-
göngu að skógræktartilraunum
hér um aldamótin. Árið 1901
sendi hann hingað til lands
skógfræðing, C, E. Flensborg,
fyrsta manninn með sérþekk-
ingu á þessu sviði er athugar
skóga hérlendis. Skýrsla hans
er einnig birt í Búnaðarritinu.
Enn eru það gömlu trén í
Gatnaskógi: „Gatnaskógur nefn-
ist svæði suðvestan til. Þar eru
tré beinvaxin með greinalaus-
um stofnum". Og ennfremur:
....Væri hrapallegt að láta
hann (Hallormsstaðaskóg) eyði-
leggjast. Það er bæði óskandi
og vonandi að stjórnin geri al-
vöru úr þvi að kaupa skóg-
inn og sjái jafnframt •••»• »ð
hann verði friðaður“.
1903-190S
Árið 1903 voru 20 dagsláttur
girtar í skóginum (þar sem
leitir Mörkin), undirbúinn
'ræðireitur og fyrstu bjarkar-
plöntur úr skóginum gróður-
settar í sambandi við stöðina.
Árið 1905 er byrjað að girða
Hallormsstaðaskóg — og hætt
að hafa sauðfé í honum. Tveim
árum síðar fær skógræktin full
umráð yfir honum. Árið 1905
er Stefán Kristjánsson settur
skógarvörður á Hallormsstað.
Við það ártal er skógraekt á
Hallormsstað miðuð.
Guttormur Pálsson verður
skógarvörður 1909 og vann af
elju og alúð það starf að
gjalda fyrir syndir feðranna
gangnvart skóginum, þar til
Sigurður Blðndal tók við þvf
starfi 1955. Á starfsárum Gutt-
orms Pálssonar var ekki til
staðar sú reynsla og þekking
sem skógræktarmenn fá í hend-
urnar nú, — en Guttorms-
lundur, fyrsti barrskógurinn á
íslandi, er verk Guttorms Páls-
sonar.
Framar i þessari grein var
vitnað í lýsjngu sr. Sigurðar
Pálssonar á Halloirnsstaðaskógi
1864, en í hans tíð var hætt
að gera til kola í skóginum og
eyða honum. Elísabet dóttir
hans býr á Hallormsstað, —
kona Páls Vigfússonar. Gutt-
ormur Pálsson skógarvörður er
sonur þeirra. Og Sigurður Blön-
dal núverandi skógarvörður er
sonur Sigrúnar systur Guttorms,
er einnig bjó á Hallomnsstað.
Þannig hefur þessi ætt. sr. Sig-
urður Gunnarsson og afkom-
endur hans, ekki aðeins stöðvað
eyðingu Hallormsstaðaskógar —
heldur og stjórnað ræktun hans
og hafið hann til þess vegs að
vera annar mesti skógur lar.da-
ins nú.
Framtíðarvöxtur Hallorms-
staðaskógar hefur verið endan-
lega tryggður meðan byggð
helzt í landinu. Þótt mammons-
dýrkendur þeir sem nú sitja
hér í æðstu valdastólum kalli
kartöfluhagfr. frá París og
Bonn til að boða bað fagnaðar-
erindi, að hamingja islenzks
fólks sé fólgin i því að verða
láglaunaður verksmiðjulýður er-
lendra auðdrottna, og einföld-
ustu sálimar í hirð þeirra lifi
í þeirrj trú, að því sé fásinna
að bisa vjð það að „láta sárjn
foldar gróa, sveitimar fyllast.
akra hylja móa'* og ..menningu
vaxa i lundi nýrra skóga".
þá mun sú hjáguðadýrkun seint
trylla alla íslenzku bjóðina. —
Eða hafa ekki Héraðsbúar
stækkað akra sína ár frá ári
— rétt eins og ríkisstjómin
hefði aldrei beðið kartöfluhag-
fræðinga í París að hjálpa sér!
Á hverju ári sá bjarkimar
sér sjálfar i stærri og stærri
svæði í grárri hliðinni fvrir
ofan Hallormsstað. sem á fyrri
öldum var rúin öllum skógi
J- B.
(Þau mistök urðu að í sunnu-
dagshlaðinu birtist grein sem
átti að koma á eftir þessari.
Eru lesendur vinsair>i»«ra beðnir
að athuga þetta).
Ungt par við gamla björk á bakka Fljótsins í Gatnaskógi.
I