Þjóðviljinn - 28.08.1963, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 28. ágúst 1963
ÞIÚÐVILJINN
SlÐA 5
1
Þótt ýkjur eigi sér stað í Is-
lendíngasögum er þeim ævin-
lega mjög í hóf stillt, og þar
sem þeim bregður fyrir í hin-
um beztu þeirra tekur lesand-
inn varla eftir þeim. Merki
Ara fróða, sagnaerfðin og ná-
lægð sögunnar setti höfundun-
um leingi framanaf það að-
hald er kom í veg fyrir óhóf
í þessum efnum, og takmark
höfundanna er oftast hafið
yfir slik stórkarlalæti.
Grettir Ásmundarson með
öll sín steintök og stríð við
forynjur er svo mikil mann-
eskja að lesandanum er allt
ofar í hug en kraftadella að
lestri loknum, og svo er um
fleiri sögupersónur er miklar
þykja fyrir sér um atgervi.
Frásögnin er oftast hófsam-
leg, líkleg og raunsæ og per-
sónurnar hafa skýr mannleg
einkenni er veita lesandanum
létt að kynnast þeim sem ,,sín-
um samlöndum". 1 rauninni
bregður mönnum í brún að
lesa það um mann norðurí
Svarfaðardal á 10. öld (Klaufa
böggvi) að hann hafi verið
fimm álna hár, og Ormur
Stórólfsson er varla viðkunn-
anlegur sem mennsk vera I
Islendíngasögum. Siður er
betta tiltakanlegt um Bárð
Snæfellsás og hans lið: þar
er um tröll að ræða frá upp-
hafi og lesandanum varla ætl-
að að trúa öðru. En þarna er
komið á annað stig, blóma-
skeið ýkjusagna, sem raunar
urðu til að nokkru leyti sam-
tímis Islendíngasögum, en þó
meir síðar: fornaldar- og ridd-
arasagna, er básúna stærð alls
þess sem fjarlægt er í tíma
og rúmi og hafa fráleitustu ó-
hófsýkjur um hönd mönnum
til ódýrrar skemmtunar. Menn
verða 300 ára gamlir, tólf
álna háir (Örvar-Oddur), eiga
í höggi við finngálkn, dreka
og tröll og bera af þeim sig-
urorð, skipta hömum og skilja
fuglamál.
Máltækið „öllu fer aftur“
hefur verið haft í góðu gildi á
hverjum tíma, og í ýkjusög-
unum var vissulega að verki
sú trú að atgervi manna, and-
legt og likamlegt, hafi allt
verið meira í fyrndinni, og
þeim mun meira sem leingra
dró í forneskjuna; þess er lika
að gæta að í þennan mund
seig mjög á ógæfuhliðina með
þjóðinni, svo hillíngarnar urðu
við það æ átakanlegri og ó-
raunsærri. I þessu sambandi
er oft fróðlegt að lesa for-
máls- eða eftirmálsorð forn-
aldar- og riddarasagna, þar
sem höfundamir leitast við
að færa sönnur á ýkjur sagn-
anna eða afsaka þær fyrir les-
andanum. Hðfundur Þiðreks
sögu af Bem segir til dæmis
í foi-mála fyrir sögunni:
„— — En það er helmsk-
legt að kalla það lygi, er hann
hefir elgi séð eður heyrt, en
hann veit þó ekki annað sann-
ara um þann hlut. En það er
viturlegt að skoða með
skemmtan í samvizku sjálfs
sín það, sem hann heyrir, fyrr
en óþekkist við eður fyrirliti
— En svo má vera, að sá er
til hlýðir, vilji fyrir því eigi ti’
hlýða, að það er ólíkt hanr
verkum, ef sagt er frá mikill
atgervi eður stórvirkjun
þeirra, er þessi saga er frá.
En allir hlutir, er þessir menn
hafa haft í atgervi umfram
aðra menn, er sagan er
frá, þótt mikið þykki af
sagt, þeim er til hlýða,
þá mega það allir skilja,
að eigi má svo mikið frá
segja þessum hlutum og öðr-
um, að eigi mundi almáttigur
guð fá gefið þeim þetta allt
og annað hálfu meira, ef hann
vildi.“
Eftirfarandi orðum beinir
höfundur Flóres sögu konungs
til lesandans:
„------Er þar eftir breyt-
anda þeim sem vaskir eru.
En þó er það háttur margra
manna, að þeir kalla þær
sögur lognar, sem fjarri ganga
þeirra náttúru, og er það af
því, að óstyrkur maður kann
það ekki að skilja, hversu
miklu þeir mega oika, er bæði
eru sterkir og höfðu ágæt
vopn, er allt bitu. Megum vér
og sjá mörg sönn dæmi,
hverju sterkir menn hafa ork-
að um þá stóru steina, sem
þeir hafa upplyft, eða þau
þungu vopn sem þeir hafa
borið. Má það og engi. for-
taka, hvað hamingjan veitir
þeim sem hún vill upp hefja.“
1 Gaungu-Hrólfs sögu segir
á einum stað:
„ —- — Stendur því bezt að
lasta eigi eða kalla lygi fróðra
manna sagnir, nema hann
kunni með meiri líkendum að
segja eða orðfærilegar fram
að bera . . . Verður og fátt
svo ólíklega sagt, að eigi
finnist sönn dæmi til að
annað hafi svo orðið. Það
er og sannlega ritað, að
guð hefir lánað heiðnum
mönnum einn veg sem
kristnum vit og skilning um
jarðlega hluti, þar með frá-
bæran fræknleik, auðæfi og á-
gæta skapan".
Og á öðrum stað:
„— — Er það og margra
heimskra manna náttúra, að
þeir trúa því einu, er þeir sjá
sínum augum eða heyra sinum
eyrum, er þeim þykir fjarlægt
sinni náttúru, svo sem orðið
hefir um vitra manna ráða-
gerðir eða mikið afl eða frá-
bæran léttleika fyrirmanna.
.... Er það og bezt og fróð-
legast að hlýða, meðan frá er
sagt, og gera sér heldur gleði
að en a«igur, því að jafnan er
það að menn hugsa eigi aðra
syndsamlega hluti, á meðan
hann gleðjist af skemmtan-
inni“.
Og í lok Hrólfs sögu Gaut-
rekssonar er þetta:
„— — Mun svo um þessa
sögu sem um margar aðrar,
að eigi segja allir einn veg,
en margur er maðurinn og fer
víða, og heyrir það annar, sem
annar heyrir ekki, og má þó
hvort tveggja satt vera, ef
hvorgi hefir gerla að komizt.
Undrist. menn eigi, þó að
menn hafi verið fyrr ágætari
að vexti og afli en nú. Hefir
það satt verið, að þeir hafa
skammt átt að telja til ris-
anna sinnar ættar. Nú jafnast
mannfólkið, er blandast ætt-
irnar. Er það trúlegt að marg-
ir smámenn felli fyrir höggum
stórmennis, þar sem vopn
þeirra voru svo þung, að hinir
óstyrkvari menn fengu varla
lyft af jörðu. Má því marka,
að smámenn mundu eigi
«tandast, er þeir hjuggu til
með miklu afli og biturlegum
eggjum, er allt lamdist fyrir,
þótt ekki biti vopnið. Þykki
mér bezt sóma, að finna eigi
til, þeir eigi um bæta“.
Víðar miklu má rekast á
skemmtilegar hugleiðíngar á
borð við þessar; þær hafa
líka reynzt drjúg heimild um
slíka sagnaritun og viðhorf
höfundanna til skemmtunar-
gildis sagna sinna.
Þörfin til að stækka og
ýkja hlutina jókst sí og æ.
Fornsagnalesandi er ýmsu
vanur, og þó margt sé stór-
gert í Gautreks sögu, Völs-
úngasögu eða hetjukvæðum
Eddu bregður honum ekki
mjög; hvað sem afreksverk-
unum líður á hann þar við
fólk af holdi og blóði og
skáldskapurinn er ekkert moð.
Hinsvegar færist skörin nokk-
uð uppí bekkinn þegar litið er
í annál frá 15. öld um veru
bróður Árna Ölafssonar, síðar
biskups, erlendis árið 1405:
„I þeim stað er Afrika heitir.
sá hann hjallið af sverði Sig-
urðar Fáfnisbana og mæltist
honum þá tíu fóta langt, en
klótin með kopar tók einnar
spannar aftur af. Þar var og
tönn, er sögð var úr Starkaði
gamla. Var hún þverar hand-
ar á lengd og breidd fyrir ut-
an það er í holdinu hafði
staðið."
2
Tímar liðu, ísland var
„bundið þúngt okið undir“ og
lægíng þess jókst öld fram af
öld. Islenzkar fomsögur voru
þó sá lífgjafi þjóðarinnar sem
kunnugt hefur orðið fyrir
laungu; þær voru lesnar lágt
eða í heyranda hljóði á vök-
unni hvort sem það var leyfi-
legt eða ekki. En viðhorf til
sagnanna og skilníngur á þeim
var svosem upp og ofan; og
víst er um það að fleira en
sögurnar sjálfar kom til með
að móta persónurnar í þeirri
mynd er fólk vildi sjá þær í.
Nú nægði ekki að fomöld
Norðurlanda fyrir Islands-
byggð eða suðrænn riddara-
heimur væri gæddur yfir-
mannlegum mætti. I hugskoti
landans voru forfeður hans,
sögualdarmenn á tslandi, nán-
ast tröll orðnir að þreki og
vexti, og spakari miklu að viti
en gekk og gerðist; heimur
versnandi fer, og enn þurfti
að árétta þennan mun. Hér
kom og til greina sivaxandi
hjátrú og dómgreindarleysi, er
gerði mönnum létt að trúa
hvaða firru sem var í þessu
efni sem öðrum. Þá er svo
komið að Gísli Oddsson,
biskup í Skálholti 1632—38,
sem teljast verður gildur full-
trúi hinnar lærðu stéttar á
þeirri tíð, skrifar í Undrum
íslands (De mirabilibus Is-
landiæ) :
„Á forntungu Islendinga
var vant að nefna tröll ógur-
lega stóra menn, sem víst var
um, að þá bjuggu hér, svo
sem landi vor Grettir, sem
var hraustasta heljarmenni
sinnar tíðar og haldið er að
verið hafi átta áina hár, en
hans líka og ef til vill stærri
menn hefur land vort litið ein-
hvemtima í fymdinni. En það
er orðið langt síðan sú mann
tegund hefur horfið vor i
meðal.------“
Hvilíkan reginmun finnur
maður ekki, beri maður þetta
hjátrúar- og kraftaþrugl sam-
an við Grettis sögu í allri
sinni mennsku reisn.
Hún er af sama sauðahúsi
matarvísan alkunna, sem ein-
hver svángur hefur kannski
bángað saman um Gretti:
♦ •
Gret.tir át í málið eitt,
nautsmagál og klettið feitt
flotfjórðung og fiska tólf
fjóra limi af endikólf.
Þá hafa rímurnar ekki
dregið úr hinu stórkostlega
EFTIR
ÞORSTEIN
FRÁ HAMRI
yfirbragði fomaldarinnar i
vitund manna, því allt frá þvi
fyrsta ýktu þær svo hetjur
sínar, orrustur og aðrar ger-
semar að gyllibragur skálda
allt frá dróttkvæðum til lygi-
sagna verður nánast hógvær í
samanburði við þau ósköp.
„ekki aðeins um vopna-
skifti, vopnabrak og hertýgi,
heldur einnig um blóðrensli úr
sápum, þyt holunda, aðfarir
hrafna, úlfa og arna í valnum
o. s. frv.“ eins og Björn Karel
orðar það; „rímur voru eink-
um kveðnar eftir fornaldar-
sögum og riddarasögum, og
koma þá ýkjur slikra sagna
auðvitað einnig í rimunum, og
oft nægir rímnaskáldum ekki
að halda sér við þær sögur,
sem þau kveða eftir, heldur
taka þau ýkjur eftir öðram
öfgafengnari sögum". Einkum
virðast tilkomumiklir valkest-
ir freista skáldanna, vilji þau
vegsama kappa sína:
Hrottar gjörðu í hlífum brest
hlaða þeir stóra köstu
dróttin varð að drukkna verst
í djúpri unda röstu.
(Hálfdánar rímur
Eysteinssonar).
Herrann þekki hjá sér þar
hlóð valköstu ranða
höfuð hans ekki hærra bar
heldur en búka dauða.
Sveitin gekk þar sáraflóð
svó hjá dróttum dauðum
köppum tekur I kálfa blóð
kífs á velli rauðum.
(Rollantsrimur
Þórðar á Strjúgi).
Og yfirbragð manna er
stórskorið, fagurt, nánast
himneskt; sögurnar lýsa þvi
sjaldan svo vel að rímna-
skáldin þykist ekki þurfa að
bæta þar eitthvað um.
Jóni Guðmundssyni lærða,
sem kunnur er af ritum sín-
um um Island og þess náttúr-
ur, hjátrú sinni og vísindum
í bland, þótti aldrei mikið til
samtíðar sinnar koma, og það
ber við að hann ræðir um
fommenn í skrifum sínum.
Einkum er það andlegt atgervi
og vísindaleg þekkíng fom-
manna sem Jóni vex í aug-
um, og var þess von af hon-
um. I „Um Islands aðskiljan-
legu náttúrur" segir Jón:
„1 voram gömlu Islands
landnámsbókum skrifast
margt um aðskiljanlegar nátt-
úrur landsins. einninn um þá
heiðnu, vísu formenn, sem
hingað komu frá Hálogalands,
Finnmerkur og Gandvíkur
endimörkum þann tíð, sem Is-
land var 5 byggingu, og
nokkrir komu síðar. Þar í
bland voru nokkrir, sem lært
höfðu Dofra konstir (sá búið
hafði í Dofrafjöllum í Nor-
egi). Þeir kunnu jörð og berg
að opna og aftur að lykja, þar
út og inn að ganga, svo sem
að voru þeir Bárður í Jökli,
Hámundur í Hámundarhelli,
Bergþór í Bláfelli, Ármann 5
Ármannsfelli og Skegg-Ávaldi,
sem fann Áradali og gjörðist
guð yfir, því svo biður þar
fólkið: „Skegg-Ávaldi, skygg
þú yfir land þitt, svo ekki
verði Áradalir fundnir.“ Slíkir
gamlir foi-nmenn útvöldu sér
í soddan leynifylgsnum, hell-
um eður fellum að búa, svo
þeir væri heldur frí fyrir öllu
ráni, öfund og ásóknum
landsins innbyggjara, því
annars hefðu þeir ekki
kunnað frið að hafa með
sína náttúrasteina, nægt silf-
urs og annars málms i
jörðu vitandi, með þeim góðu
áfengu vínberjum og ölkeld-
um, sem bernskir menn hafa
fundið bæði að fomu og nýju
og ei verður með sönnu neit-
að. — Nú vilja landsmenn
öngvu umgegna, þó hér sé i
jörðu allvíða nægð silfurs
kopar, blý eður enn fleira met-
alskyn, svo vel sem hér er
brennisteinn, Mercurius, járn-
rauði nóglegur, steinkol, surt-
arbrandur og margslags mór í
jörðu að lit og náttúru, berg
ýmisleg og margra handa,
bæði hörð og blaut“.
Þama verður Ávaldi skegg
í Vatnsdælu Jóni hinn sami
og Skugga-Valdi, guð og
bjargvættur útilegumanna i
Valda-, Þóris- eða Áradal. En
„hulin pláss“ og „leyni-
fylgsni“ skipa mikið rúm í
skrifum Jóns, sem sjálfur var
ofsóttur um dagana og átti
sér sjaldnast öruggt hæli.
Eftirfarandi klausa úr
„Gandreið" séra Jóns Daða-
sonar í Amarbæli (skr. 1660)
er sama eðlis og urnmæli Jóns
lærða, og raunar mjög skýrt
dæmi um viðhorf manna til
fomaldar og samtíðar í þá
daga; hún er líka drjúg til
skilnings á fyrirbærinu, því I
rauninni era þetta kveinstafir
undirokaðrar þjóðar:
„Landið fannst anno Ohristi
872 og byggðist af norsku
stórmenni af tígulegu kyni,
sem ekki þoldi stjóm Har-
alds konungs liárfagra, bæði
vissu að sá og planta og líka
útsigldu og herjuðu til ann-
arra landa og héldu þar með
lengi sínum sóma og mikil-
mennsku í langa tíma. Anno
Christi 1350 gekk sú mikla
landplága um alla veröldina,
sem kallast svartidauði, síðan
hafa flest landgæði fölnað og
ávextir uppvisnað, aukizt harð-
indi. hugleysi, vesöld og vand-
ræði, ekki sízt í aflabrögðum
og höndlaninni“.
Af þeim sökum er drepið
hefur verið á eru fornmenn
vorir orðnir svo útieiknir í
þ.jóðsögum og munnmælum að
við þekkjum þá ekki fyrir
sömu menn og sögur þeirra
fornar greina frá. Um Hrafna-
Flóka er sagt í munnmælum
að liann hafi verið „svo mikill
vexti að hann hafi stigið í
einu spori yfir Þorskafjörð
þveran; heita þar Flókavellir
er hann stökk af, en Flóka-
vallagnípa er hann steig á
hinumegin fjarðarins11. Brennu-
Flosi viðhefur þá leikfimi á
Þíngvelli við Öxará að stökka
útaf Lögbergi yfir Flosagjá,
og eftir Njálsbrennu er hann
að draslast með gullkistu sem
hann lætur loks eftir í helli
einum í Þrfhymíngi. Og Gretti
er eignað að hafa lyft flestum
stökum björgum á landinu
sem eitthvert bragð er að.
Þannig eru þeir orðnir að
hálfgerðum jötnum, og ævin-
lega gæddir gulli, gersemum
og ómennsku atgervi. Þarna
er oft um að ræða örnefna-
sögur, — æfintýri sem skír-
skota til ímyndunaraflsins í
börnum, þegar þeim er sýnd-
ur staðurinn.
3
En hvort sem viðhorf fyrri
manna til forníslendínga og
útleggíngin á sögum þeirra
telst „rétt“ eða „rángt“ munu
þær víslega hafa verið sú stál-
taug er gerði mönnum auð-
veldara að standa uppréttir og
bera höfuðið hátt þegar svarf
að. Við sjáum fyrir okkur Jón
Indíafara þegar hann þjónar
undir kóngsins regimenti og á
5 vök að verjast, og svipað
mun fleiram hafa farið:
„Einn tíma i frávist kóngs
segir Grabov til mín, ég og
eitt hundrað af mínum lands-
mönnum, hann vildi þá væri
sér undirgefnir til þvílíks
verks og hann eftir vild sinni
mætti yfir þeim herskja og
drottna. Þá anzaði ég brosandi
og segi, að samt þjóti í þeim
skjá, en ekki sagðist ég svo
mjög ósk hans afvirða. að
með því nokkuð fram gengi
af minni ósk og vild, að það
hundrað, sem hann um bæði,
væri allir sem Grettir sterki
og Ormur Stórólfsson “ður
slíkir fleiri. Þá brosri allt
compagníið. en hann ind-
varpandi í burt fór“.
Framhald á 6 siðu.