Þjóðviljinn - 04.12.1963, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 4. desember 1963
ÞlðÐVILIINN
SÍÐA 7
LAXNESS LÍTUR UM ÖXL
Halldór Laxness: —
SKÁLDATXMI. Helga-
fell. 319 bls.
Þeir sem kvartað hafa yfir
deyfð í síðustu bókum Hall-
dórs Laxness ættu að geta ver-
ið ánægðir. Hvað eftir annað
í Skáldatíma tekst honum eft-
irminnilega upp, snilliyrðin
fjúka, lystilega sagðar sögur,
smellnar, átakanlegar eða
hvorttveggja í senn, reka hver
aðra, eftirminnilegar mann-
lýsingar flykkjast íram, rifjuð
eru upp áhrif af verkum sumra
fremstu skálda samtímans og
lagður á þau dómur.
Margt í þessu safni riss-
mynda frá fimmtán ára tíma-
bili stenzt fyllilega samanburð
við það bezta sem höfundur
hefur áður látið frá sér fara af
sama tagi. Oft hefur hann
drepið á klausturvist sína, en
frásögnin í fyrsta kafla Skálda-
tima frá Saint Maurice de
Clervaux er jafn fersk fyrir
þvi. Strax á þessum fyrstu
síðum ber fyrir ófá dæmi um
stórfengleg örlög sem virðast
leggja kunningjahóp Halldórs
í einelti, og er slíkt mikið happ
höfundi hetjusagna. Útyfir tek-
ur þó lffshlaup Dom Alardo
ábóta, þess höfuðklerks og
ljúfmennis, sem siðast spurð-
ist til í París í hjúskap við
eina af fegurðardísum heims-
borgarinnar og önnum kafins
að stýra ávöxtun digurs sjóðs
sem hann hafði með sér úr
klaustrinu þegar hann gekk
þaðan á næturþeli á vit
heimsins.
Svona mætti lengi rekja
hverja myndina annarri til-
komumeiri af mannlegum af-
káraskap og reisn. Hvort sem
í hlut eiga gigólóar og kynvill-
ingar í Taormina. alþjóðlegt
samsafn stórskrítinna gesta í
fjöllskylduhóteli í Barcelona.
gömlu hjónin á Hamrendum í
Breiðuvík eða leiðsögumenn
boðsgests í Sovétríkjunum
leikur lýsing og frásögn í hönd-
um höfundar. Með þessari bók
fjölgar að mun þeim persón-
um, sem list Halldórs Laxness
hefur gætt varanlegra lífi en
þeim hefði að öðrum kosti
hlotnazt.
Ótaldar eru hér að framan
þær lýsingar samferðamanna
sem höfundur hefur lagt mesta
alúð við. Erlendi í Unuhúsi
og Eggert Stefánss.vni er til
dæmis heigaður sinn kaflinn
hvorum. Frá þessum ólíku
mönnum er forkunnarvel sagt.
Höfundur gerir sér far um að
lýsa margforotnum persónu-
leika Erlendar, en fólk sem
umgekkst Erlend mikið segir
mér að þar hafi slæðzt inn
missögn, hann hafi haft það
fyrir reglu að gefa drykkju-
mönnum ekki peninga fyrir á-
fengi, þótt hann veitti þeim
mat og liðsinnti á annan hátt.
Sízt skal úr því dregið sem
segir j Skáldatíma um víðsýni
Erlendar og hleypidómaleysi,
en hinu má ekki gleyma að
afstaða hans í stjómmálum
var eindregin.
Af erlendum mönnum sem
Halldór Laxness kynntist á
þessum árum verður honum
einna tíðræddast um þá Upton
Sinclair og Willy Munzenberg,
sem báðir voru á sínum tíma
víðfrægir áróðursmenn f.yrir
vinstrisinnaðar skoðanir, ann-
ar i Bandarikjunum en hinn í
Þýzkalandi, en mega nú heita
gleymdir. Sinclair lifir í hárri
elli f Kalifomíu Qg boðar
andatrú og þjálfun meltingar-
færanna af svipuðum eldmóði
og sósíalisma forðum, en
Múnzenberg fannst myrtur i
París skömmu eftir að Þjóð-
verjar hertóku borgina 1940.
Sinclair tók Halldór undir
verndarvæng sinn þegar Vest-
ur-fslendingar reyndu að fá
hann gcrðan landrækan úr
Bandaríkjunurp fyrir grein sem
hann skrifaði í Alþýðublaðið,
en á snærum Múnzenbergs fór
hann sina f.yrstu ferð til Sov-
étríkjanna.
Frásögnum af kunnings-
bókmenntir
skapnum við báða þessa inn-
blásnu hugsjónamenn og lodd-
ara lýkur á sama angurværa
tóninum. Múnzenberg kannast
ekki við Halldór þegar þeir
hittast í forsal Parísaróperunn-
ar, og Sinclair minnist ekki
einu orði á hann í firnalangri
sjálfsævisögu sinni.
Þetta eru lítil en einkennandi
dæmi ‘um hversu sjálfhverf
bók Skáldatími er. og er það
sem Rússar kalla jeshoffshina,
það er svona álíka og þegar
höfundi kristinnar trúar er
kennt um rannsóknarréttinn
og albígensakrossferðina. Um
þær mundir sem gyðingaleik-
arinn Mikhúels var myrtur á
bílferð í nánd við Minsk svo
sem frá er sagt í Skáldatíma,
hét Halldór Laxness ritlaunum
fyrir næstu skáldsögu sína að
verðlaunum hverjum þeim sem
ar höfundur leit þau fyrst í
lok baráttunnar um samyrkj-
una bæti miklu við það sem
segir um sama efni í fyrri
bókinni. En fyrir bragðið verð-
ur siðferðisvottorðið sem þar
er gefið stjómarfarinu áhrifa-
rikara en ella. Höfundur
Gerska æfintýrsins á við engan
frekar að sakast en sjálfan sig
þegar útkoma Skáldatíma veld-
ur andlegu áfalli hjá mönnum
sem með þá bók til halds og
trausts streitast við að telja
sér trú um að ávirðingar stal-
ínstjórnarinnar séu ekkert ann-
að en uppspuni úr óhræsinu
honum Krússa.
Annars á höfundur Skálda-
tíma sammerkt núverandi for-

Halldór Laxness í hópi sovézkra rithöfunda. Myndin var tekin á siðastliðnu ári, er nóbclsskáldið
og kona hans voru á ferð í Sovétríkjunum.
í senn styrkur hennar og
veikleiki. Flest sem fram kem-
ur við höfundinn fær ris og
spennu sem veitir því frásagn-
argildi. En þegar hið persónu-
lega viðhorf hrekkur ekki til,
þar sem meira reynir á sögu-
lega yfirsýn en einstaklings-
reynslu, vill heldur en ekki
snarast á hrossinu. Til dæmis
vill Halldór endilega telja ep-
ísk afreksverk Joyce, sögumar
Ulysses og Finnegans Wake,
hátind súrrealistisks skáldskap-
ar. enda þótt sú fyrri, sem
hann tekur langt framyfir hina,
kæmi út tveim árum áður en
súrrealistaávarpið varð til.
Það helzta sem Joyce og
súrrealistarnir eiga sameigin-
legt eru áhrif frá sálfræði-
kenningum Freuds. Þeim manni
eru ekki vandaðar kveðjumar
í Skáldatíma, en þó eru það
smámunir hjá öllum hnútun-
um sem beint er að Karli
Marx. Ekki ber að fyrirlíta þá
skemmtun sem hafa má af
hnútukasti, en kastarinn verð-
ur að vita hvar markið er.
Víst era þeir hjákátlegir sem
gert hafa kreddukerfi úr rit-
um Marx og Freud, en braut-
ryðjendastarf þeirra hvors á
sínu sviði stendur jafn óhagg-
að fyrir því. Þessir tveir guð-
lausu gyðingar mynda ásamt
lúterstrúarmanninum Kierke-
gaard þann aflvaka sem hugs-
un margra beztu heila sam-
tímans sækir orku til. Glósur
um þýzka heimspeki verða
harla ankannalegar þegar
þeim er beint að mönnum sem
átt hafa flestum meiri þátt í
að þoka athugun manna á
sjálfum sér og samfélagi sínu
frá háspekilegum heilaspuna til
hlutlægrar rannsóknar.
„Nasjónalsósíalisminn er
jaín óhugsanlegur án Marx
eins og stalínisminn", segir í
Skáldatíma. Látum vera þó
frumkvöðli kommúnismans sé
kennt um hreinsunina miklu
sannað gæti að hann hefði sak-
að stjóm Stalíns um gyðinga-
ofsóknir. Nú heiti ég eintaki af
verkum Halldórs þeim sem
rakið getur andlega ættartölu
frá kommúnisma Marx til
kynþáttakenninga Hitlers.
Að þvi er margsinnis vikið í
Skáldatíma hve Rússar og
reyndar aðrar þjóðir sem
ferðamaður fyrirhittir í Sovét-
ríkjunum era yndislegt fólk í
viðkynningu. Þar hitti höfund-
ur meðal annarra góðra manna
skáldið Dsjambúl. ólæsan og
óskrifandi hirðingja frá Kas-
akstan. Skáldskapur öldungs
þessa er Halldóri mjög hug-
stæður, en finnur nú þann ljóð
á að þar fer æði mikið fyrir
lofdýrð um Stalín. En fleiri en
þessi menningarlegi samtíma-
maður Egils Skallagrímssonar
áttu það til á þessum áram
að mæra húsráðanda í Kreml
í ljóði. Á blaðsíðum 126 og 127
í bók sem nefnist Gerska æfín-
týriö má lesa nokkur vers af
slíkum kveðskap.
Nú kemur á daginn að skáldi
því sem það Ijóð varð af
munni er hann rölti eitt sinn
sem oftar yfir Rauða torgið
með Kremlmúra fyrir augum,
var þá þegar Ijóst að margt
fór aflaga þar um slóðir, ekki
bara sökum undanfarandi ó-
stjómar, stríðshörmunga og
fákunnáttu margvíslegrar held-
ur einnig af völdum harðúð-
ugra yfirvalda. Því er lýst á-
takanlega í Skáldatima er
leynilögreglan sækir heim
konu nokkra. einmitt þegar
höfundur er þar staddur að
taka við skilaþoðum til ís-
lenzks bamsföður hennar í
Stokkhólmi.
Fúslega skal viðurkennt að
Gerska æfintýrið er mun
tempraðri bók en mörg önnur
verk sem til sömu bókmennta-
greinar teljast. Til að mynda
fæ ég ekki séð. að lýsingamar
í Skáldatíma á hrollvekjandi
aðkomu í Sovétríkjunum þeg-

sætisráðherra Sovétrikjanna
um tilhneigingu til að skella
allri skuld af mistökum og
hryðjuverkum á vankanta eins
dauðs manns. En hrakyrða-
flaumur um Stalín og upptaln-
ing á ódæðum sem unnin vora
í nafni hans er alls ekkertupp-
gjör við fortíð sem varðar
vissulega alla sósíalista, von-
andi einnig þá sem í Moskvu
era titlaðir prógressívir menn
og gúmanistar. Ekki bætir úr
skák að þekkingin er gloppótt
svo ruglað er saman aftöku
landflótta foringja p>ólskra
kommúnista skömmu fyrirstrið
og handtöku samningamanna
pólsku útlagastjómarinnar í
London undir stríðslok og einn
atburður gerður úr þessu
tvennu eins og á sér stað á
blaðsíðu 289 í Skáldatíma. Af
þeim Islendingi sem einna
kunnugastur er Sovétríkjunum
hefði mátt vænta ríflegra
framlags til nýs og haldbetra
mats en bókfestingar á við-
brögðum sem birta fátt annað
en ranghverfuna á svonefndri
persónudýrkun.
M. T. Ó.
Gosvísur
Byltist íslands hafsbrún helg
hrauni gýs úr kafi,
eldar lýsa sollinn svelg
sést Ey rísa úr hafi.
Hraun og leir úr heitum hver
höf að eyrum teygja,
út við Geirfugls úfið sker
öldur heyrast deyja.
Mökkur treðst úr mararslóð,
mistur hleðst að sjónum.
Öldin gleðst því upp sér tróð
eldfjall neðst úr sjónum.
Var sem hrint í hafið inn
hrauni og innt til veðra.
Vel er sinnt um söfnuðinn.
Svona er kynt í neðra.
Sé ég gegnum sextugt djúp
svörtu regni sleginn,
þann sem egnir Ægishjúp
— undir hegning dreginn.
Gígnum krýpur Ægir að
elda grípur striða
görugt sýpur gneista vað
græðis dýpið víða.
Kjarna hörðum hlaðast fjöll
hafið um svörðinn æðir
meistarans gjörð er máttug öll
meðan jörðin fæðir.
Nakin úr hafi Séstey sést
sæinn af sér toga.
Undir trafið æstir mest
eldar á hafi loga.
Vísdóms Harar Fróni frá
fram við mararsetur
tungum snara eldsins á
alheims varaletur.
Eldar rísa og æsast því
allt sem gýs þeir kanna
og gíginn hnísast ofan í
ármenn vísindanna.
Þar sem mest er lævið loft
og leir á festist vanga
út við Séstey sjást þeir oft
sjóinn í lestum ganga.
Af þeim hrekkur aldan grá
ólög fækka og lækka
undir mekki eins má sjá
eyjuna hækka og stækka.
En aumt er Séstey allt þitt safn
upp þá nestið gengur
og illa festist á þér nafn
ef þú sést ei lengur.
Tryggvi Emilsson.
Aðalfundur Bandalags kvenna
Framhaid af 4. síðu.
borgaryfirvöld Reykjavíkur ad
beita sér fyrlr því, að sérverzl-
anir skiptist á um að hafa op-
ið á kvöldin í öllum borgar-
hlutum.
9. Fundurinn fagnar sam-
þykktum borgarstjórnar frá 28.
marz sl. um byggingu leigu-
húsnæðis og væntir þess, að
framkvæmdir hefjist án frek-
ari tafa. Jafnframt bendir
fundurinn á. að Wnn tilfinn-
anlegi skortur á leiguhúsnæöi
bitni ekki hvað sízt á ungu
fólki, sem er að hefja búskap
og beinir því þeim tilmælum
t*l borgarstjói-parinnar, að hún
láti einnig byggja leiguhúsnæði,
sem ætlað sé ungu fólki fyrstu
búskaparárin. Ennfremur bend-
ir fundurinn á í þessu sam-
bandi, að byggingarkostnaður
er svo gífurlegur, að efnalitlu
fólki er ókleift að byggja eða
standa undir venjulegum leigu-
kjörum í nýju húsnæði, og
skorar þvi á Alþingi og ríkis-
stjóm að veita lánsfé með lág-
um vöxtum til fbúðarbygginga
eða byggingarsamvinnufélags,
sem síðan geti leigt þær með
vægum kjörum.
10. Fundurinn skorar á borg-
arstjórn að láta fara fram
athugun á því, hvort ekki sé
hægt að setja á fót stofnun
sem hafi milligöngu um sölu
og leigu húsnæðisins í borginni.
til þess að fyrirbyggja húsa-
brask og okur, sem nú á sér
stað.
11- Vegna þeirrar dýrtiðar.
sem myndazt hefur á undan-
fömum árum og eðlilega kemur
mjög við heimilin í landinu.
skorar fundurinn á stjómar-
völd oc löggjafarþing að af-
létta að verulegu leyti sölu-
s.katti og innflutningsgjöldum
af brýnustu nauðsynjavörum.
12. Fundurinn mótmælir af-
námi ákvæða um hámarksá-
lagningu verzlana á ýmsum
nauðsynjavörum, svo sem bús-
áhöldum, glervöru. kvenskó-
fatnaði. fatnaði og byggingar-
efni og krefst þess. að aftur
verði sett ákvæði um hámarks-
álagningu á þessar vörur.