Þjóðviljinn - 16.05.1964, Blaðsíða 7

í ár — nánar til tekið 17. mai
— eru liðin 150 ár frá því
Noregur hlaut stjórnarskrá
sína. Grunnloven. Sú stjómar-
skrá er þannig ein hin elzta
í heiminum og það sem er
jafnvel athyglisverðara: Hún
hefur á þessum tíma aðeins
breytzt smávægilega. Slíktvitn-
ar um rólega stjómmálaþróun
og staðfestir einnig, að það var
á þeirra tíma mælikvarða eink-
ar lýðræðisleg stjómarskrá,
sem staðfest var 1814. 1 tíð
N apoleons og Bandalagsins
helga var stjómarskrá Noregs
vafalaust hin frjálslegasta í
Evrópu. Af þeirri sömu á-
stæðu urðu Norðmenn að
heyja harða baráttu á áratug-
unum eftir 1814 gegn sænska
konungsvaldinu, sem leit slíka
stjómarskrá óhýru auga.
Landið var undir Danmörk
gefið i „Tviburaríkinu Dan-
mörk-Noregur”. Einvaldur kön-
ungur réði ríkjum, konungur
sem sat í Kaupmannahöfn og
var fremur öllu öðru danskúr
konungur. Á 18 öld tekur
landið að rétta við efnahags-
lega. bóla tekur á sjálfstæðis-
kenningum, sem í byrjun 19.
aldar fara ört vaxandi. Ástæð-
an er meðal annars mikil
beizkja yfir utanríkisstefnu
hins danska einvaldskonungs.
Hann gekk í bandalag við
Napóleon og flækti ríki sín
bæði i stríð við England og
bandamann þess Svíþjóð. Þetta
var stjómmálastefna sem mjög
braut í bága við norska hags-
muni. Með vaxandi siglingum
og timburverzlun voru Norð-
menn mjög háðir Englending-
urðu straumhvörf í sögu Nor-
egs,
Við friðarsamninginn í Kiel
afsalaði Friðrik VI. sér og af-
komendum sínum öllu tilkalli
til norsku krúnunnar. Fréttir
af þessu bárust til hinnar
norsku höfuðborgar, Christian-
iu, 24. jan. 1814. 1 Noregi var
forysta stjórnmálanna í hönd-
um hins danska krónprins,
Kristjáns Friðriks. Sambandið
milli Noregs og Danmerkur
hafði verið lítið á stríðsárun-
um og Kristján Friðrik hafði
þessvegna verið sendur f maí
1813 til Noregs sem ríkisstjóri,
og yfirhershöfðingi. Hann
brást illa við Kiél-samningnum
um afsal Noregs. Sama máli
gilti um Norðmenn. og i sam-
einingu skipulögðu þeir upp-
reisn gegn konunginum og
Stjórnarskránni lýst á Eiðsvallafundi. — Víðfrægt gamalt niálverk.
Stjómarskrá Noregs fæddist
á erfiðum árum og í skugga
atburðanna sem einkum ein-
kennast af falli Napóleons.
Rætur hennar er að rekja til
heimspeki upplýsingastefnunn-
ar, en einnig koma við sögu
enskar þingræðiskenningar og
stjórnmálakenningar sem áttu
rætur sfnar að rekja til
Frönsku stjómarbyltingarinnar
og frelsisbaráttu Bandaríkj-
anna. Ekki hvað minnstan
þáttinn á sú þjóðernisvakning,
sem átti sér stað í Napoleons-
styrjöldunum og rómantíska
stefnan í skáldskap og listum
ber glöggan vott um.
Til þess að skýra aðdrag-
anda stjórnarskrárinnar er
nauðsynlegt að rekja í örstutt-
um dráttum söguþróun Nor-
egs:
Noregur er eitt elzta kon-
ungdæmi Evrópu og stjórn-
málasaga landsins er á annað
þúsund ára gömul. Á víkinga-
öldinni verður Noregur eitt
riki, en seint á miðöldum
veikist konungdæmið og Nor-
egur er um langan aldur í
konungssambandi við Dan-
mörk eða Svíþjóð og ræður
litlu sem engu í þeim félags-
skap. 1814 hafði Noregur um
500 ára skeið mátt una slíku.
um. Þar við bættist, að land-
ið var algerlega háð erlendum
kornflutningi og siglingabann
Englendinga kom því afar
hart niður á landsmönnum.
Einnig var það Noregur, sem
hættast var við sænskri árás,
og þar við bættist, að Norð-
menn höfðu snöggtum meiri
samúð með Englendingum en
hinum franska keisara.
Jafnvel á síðustu árum Nap-
oleonsstyrjaldanna ríghélt
hinn danski konungur Friðrik
VI. í samband sitt við Napóle-
on. Þetta var vægast sagt við-
sjárverð stefna, einkum þegar
þess er gætt. að takmark
sænskra ráðamanna var að
innlima Noreg í Svíþjóð sem
uppbót fyrir missi Finnlands.
Rússar, Englendingar og Prúss-
ar samþykktu það allir, að
Svíþjóð tæki Noreg eftir að
Napóleon væri endanlega sigr-
aður. Eftir orustuna við læipz-
ig 1813 hélt krónprins Svía.
Karl Jóhann. sem áður hafði
verið marskálkur í her Napole-
ons, með her sinn til Dan-
merkur. Ætlunin var að beita
valdi til að framfylgja kröfum
Svía. Hann braut niður mót-
stöðu Dana og neyddi Friðrik
Danakonung til þess að semja
frið í Kiel 14. jan. 1814. Þá
samningnum. Þeir vildu lýsa
Noreg sjálfstætt riki.
★
Aðalatriðin voru fyrir Kristj-
áni Friðriki að sjálfsögðu
erfðalegs eðlis, það var meðal
annars erfðaréttur hans til
norsku krúnunnar, sem Frið-
rik VI. afsalaði sér og afkom-
endum sínum. Norðmenn voru
fullir beizkju yfir því. að kon-
ungurinn hafði látið af hendi
land þeirra eins og hvem ann-
an útskika eða einkaeign, án
þess að þeir væru að nokkru
spurðir. Þetta var árangurinn
af utanrfkisstefnu konungs,
sem þeir höfðu ætíð verið and-
snúnir. Þeim fannst þjóðar-
stolti sínu misboðið. Nýjar
hugmyndir um frelsi og sjálf-
stjóm, arfur frá frönsku og
bandarísku byltingunni, gripu
óðum um sig. Andúðaralda
reis bæði gegn Danmörku og
Svíþjóð, sem eftir aldagamla
danska stjórn var skoðuð sem
erfðafjandi.
Kristján Friðrik hugðist fyrst
lýsa sig norskan konung í
krafti erfðaréttar síns; það var
eðlilegt sjónarmið konungbor-
ins manns. En í því mætti
hann mótstöðu hjá norskum
Frá hátíðahöldum í Osló 17. maí. Séð yfir Karl Jóhann tll konungihallarinnar.
stjórnmálamönnum, sem hirifizt
höfðu af hinum nýju hug-
myndum aldarinnar0 Þeir
héldu því fram, að um leið og
konungurinn afsalaði sér rétt-
indum sínum væri allt vald
komið hjá hinni norsku þjóð,
sem ein réði örlögum sínum.
Þeir höfðu ekkert á móti
Kristjáni Friðriki sem konungi
í sjálfstæðu norsku ríki. en
hann varð að kjósa, hér dugði
enginn erfðaréttur til. Það
eru kenningar þeirra John
Lockes og Rousseaus, sem hér
voru fram bomar, og Kristján
Friðrik var nógu skynsamur til
þess að fallast á þær. Hann
vildi framkvæma uppreisnina
gegn Danakonungi og friðar-
samningunum í Kiel, og skipti
þá ekki máli þótt sú uppreisn
væri borin fram til sigurs af
þjóðemis- og lýðræðisbylgju
sem yfir landið gekk.
Arangurinn af viðræðum
hans við norska forystumenn
varð því sá, að hann lét kalla
saman þing, er setja skyldi
landinu stjómarskrá. Þingið
sátu 112 fulltrúar, kosnir af
Norðmönnum, og 10. apríl
kom það saman á Eiðsvelli,
skammt fyrir utan Osló. eða
Christianiu, eins og borgin
hét þá. 17. maí var stjómar-
skráin tilbúin og undirrituð,
dagurinn varð þjóðhátíðadag-
ur Norðmanna. Samtímis þessu
var Kristján Friðrik tH kon-
ungs tekinn.
Hin nýja stjómarskrá lýsti
Noreg frjálst, óháð ríki og
skyldi stjórnarform þess vera
þingbundin konungsstjóm.
Framkvæmdavaldið skyldi
liggja í höndum konungs, en
sér við hlið skyldi hann hafa
ráð, ríkisstjóm. og á henni
hvíldi hin stjórnmálalega á-
byrgð í ríkinu. Löggjafarvald
og fjármál skyldi liggja hjá
þjóðþingi, Stórþinginu. Enn
var ekki runnin sú tíð, að al-
mennur kosningaréttur þætti
sjálfsagður, en í raun og veru
var löggjöfin langt á undan
allri löggjöf í Evrópu í því að
veita bændum atkvæðisrétt og
þannig sterka stjórnmálaað-
stöðu. en bændur voru þá
mikill meirihluti landsmanna.
Dómsvald skyldi liggja hjá ó-
háðum dómstólum, sem hlutu
mjög sterka aðstöðu: Þeir gátu
— líkt og hæstiréttur Banda-
ríkjanna — numið lög úr
gildi ef þeir kæmust að þeirri
niðurstöðu, að þau væru í
andstöðu við stjórnarskrána.
Stjómskipun Noregs byggð-
ist þannig á kenningum Mont-
esquieu um dreifingu valdsins.
Áður höfðu þær kenningar
komið til framkvæmda með
stjórnarskrá Bandaríkjanna
1787, sem gerir ráð fyrir þrí-
skiptingu milli löggjafarvalds,
framkvæmdavalds og dóms-
valds. Þessar ákvarðanir sýna
það betur en flest annað. hve
vel stjórnmálamenn í þessu
afskekkta landi höfðu fylgt
með stjórnmálum og hug-
myndafræði aldarinnar. Sama
gildir um ákvæði stjórnar-
Myndia er frá Osló að sumarlagi.
skrárinnar um mannréttindi og
tryggingu hennar á málfrelsi
og réttaröryggi, bannið við rit-
skoðun, fangelsun án dóms og
laga, pyndingum o.s.frv.
Enda þótt Noregur hefði
hlotið stjómarskrá, sem sló
því föstu. að landið væri
„frjálst, sjálfstætt óskiptan-
legt og mætti ekki af hendi
láta” var það ekki nóg til að
tryggja sjálfstæði þess og
frelsi. Eftir sem áður var land-
ið peð á skákborði stórveld-
anna í Evrópu, og sænska
stjórnin hafði sízt af öllu í
byggju að láta af kröfum sín-
um. Stórveldin studdu Svíþjóð,
og þegar Norðmenn neituðu að
samþykkja friðarsamninginn i
Kiel brauzt út stríð milli Svi-
þjóðar og Noregs.
Jafnvel þótt stórveldum Evr-
ópu sleppti stóð Noregur
frammi fyrir ofurefli. Sænski
herinn var um það bil helm-
ingi fjölmennari en hinn
norski, og þar að auki þraut-
þjálfaður og undir stjóm æfðra
hershöfðingja. Landið var
einnig veikt eftir margra ára
strið og hafnbann, uppskeru-
brest og aflaleysi. Matarskórt-
ur var jafn mikill eða meiri
en vopnaskortur, og yfir vofði
hungursneyð. Eftir nokkurra
vikna bardaga var því vopna-
hlé samið og samningar hófust
við Svía. Enda þótt norska
þjóðin væri reiðubúin til að
verja stjómarskrána til hins
ítrasta, voru ýmsir sem álitu
það, að landið gæti ekki stað-
ið eitt sér í slíkum bardaga og
yrði því að fallast á ríkjasam-
band við Svíþjóð. Og fjöl-
mörgum fannst, að Sviþjóð
væri þá skömminni skárri að-
ili en Danmörk.
Við friðarsamningana sýndu
Svíar skynsamlega hógværð.
Árangúrinn varð sá, að Norð-
menn féllust á rikjasamband
við Svíþjóð en ekki á grund-
velli Kiel-samningsins. Noregur
varð þannig ekki herfang held-
ur frjáls aðili, og Norðmenn
gengu í ríkjasambandið sem
frjáls þjóð, í orði kveðnu að
minnsta kosti jafn réttháir
Svíum. Þetta skeði samkvæmt
ákvörðun Stórþingsins, hins
fyrsta í röðinni. Kristján Frið-
rik lagði niður völd og hélt
til Danmerkur. Mikilvægast
var það, frá norsku sjónar-
miði, að stjómarskráin var
eftir sem áður í gildi með
þeim breytingum einum, sem
nauðsynlegar voru í hinu
sænsk-norska ríkjasambandi.
öll réttindi stjórnarskrárinnar
héldu gildi sínu. Á nokkrum
mánuðum hafði Noregur
breytzt úr ósjálfstæðum aðila
danska ríkisins í sjálfstætt
ríki' með lýðræðislegu stjóm-
arfyrirkomulagi. Þetta er
norska kraftaverkið frá 1814.
Stjórnarskráin frá 1814 hef-
ur verið hin bezta undirstaða
aukinna lýðréttinda í Noregi.
þingræði sigraði endanlega 1
landinu 1884 og almennum
kosningarétti karla og kvenna
var komið á um síðustu alda-
mót. Ríkjasambandið við Sví-
þjóð skapaði að vísu baeði
vandkvæði og deilur milli
þjóðanna, en 1905 var því slit-
ið á eðlilegan og friðsamlegan
hátt og Noregur endurvann
fullt sjálfstæði sitt.
j^augaraagur íe. mai íaea
PJ4WV1LUMN
MINNZT 150 ÁRA
AFMÆLIS STJÓRN-
ARSKRÁR NOREGS