Þjóðviljinn - 15.10.1965, Blaðsíða 7

▼
JÓHANNES
KJARYAL
ÁTTRÆÐUR
Jóhannes Kjarval er áttræðnr.
Svo lengi hefur hann dreift
kringum sig listaverkum af ó-
þrotlegri auðlegð. hvar sem
hann fór. að nú veit enginn
lengur þeirra tal. Sagt var að
einhvem daginn hefði nann
málað ellefu myndir, hverja
annarri ágætari. t>ær voru víst
,ækki nema'’ s.iö. Hvað er einn
dagur?
í þessari lítilli samantekt
verður ekki gerð tilraun til að
greina frá æviferli Jóhannesar
Kjarvals né heldur til skilgrein-
ingar á list hans. á andstæð-
um hrikalegrar og viðk'væmrar
fegurðar, auðnar og lífs,
skuggalegra hrjóstra og hátíð-
legs listfagnaðar. Enda hefur
þeim ritverkum fjölgað þar sem
greint er frá þessum atriðum
af fróðleik og ritgleði. En það
mætti ef til vill bera fram þá
spumingu, svo sem í tilefni
dágsins,-h-éort við höfum kunn-
að að meta sem skyldi örlæti
listamannsins við okkur.
Að vísu nokkuð erfið spurn-
ing. Hitt má svo af mörgu
ráða að við höfum um hríð
vitað af þessu örlæti, talað um
það, minnzt á skylt þakklæti
okkar. Að minnsta kosti getum
við tilfært margar ívitnanir í
þessa áít. Snorri- Hjartarson
skrifaði um Kjarval sjötugan:
.,Hér sjáum við landið, grábrún
hraun og gulgrænan mosa,
sem er vorið sjálft, nakin fjöll
og hamraborgir, álfheima,
kynjaverur, fólk og skip, að ó-
geymdum fuglum og dýrum,
land í deiglu sköpunar, í þrot-
lausri verðandi, land lista-
mannsins, hamskipti hinnar
ríku og heitu skapgerðar þessa
tröllaukna íslenzka myndsköp-
uðar. Ög þó þetta land hafi
orðið til í hug og handaverk-
um Kjarvals, þekkjum við það
öll og elskum af því hann hef-
ur alið okkur upp við það, gef-
ið okkur það til ævarandi
eígnár og varðveizlu."’
essa hugsun „hann hefur gef-
ið okkur landið1’ rekumst
við á í ýmsum tilbrigðum á
mörgum stöðum og ólíkum. Og
það væri næsta fróðlegt að ,ejta
að upphafi hennar. Frá árinu
1922 höfum við bjartsýnan
spádóm. Þá skrifar Einar Bene-
diktsson um sýningu Kjarvals.
nýkomins heim: ,,Hann hefur
gengið þyrnabraut listarinnar
með karlmennsku, dyggð og ó-
bifanlegri trú og nú liggur fyrir
framan hann ævalangur vegur
upp í hæðirnar. Hann er nú
genginn í skóla til síns sjálfs
og ísland er auðugt af verk-
efnum fyrir hann/’ Og svo
mikið er víst að ekki líður á
löngu áður en þeim tekur mjög
að fjölga sem telja spádóma
sem þennan hafa þegar rætzt.
Guðmundur Finnbogason skrif-
ar árið 1935 og lofar Kjarval
fyrir að hann hafi valið hið
góða hlutskiptið ,,er hann
hætti að draga ófúsa ýsu (Jó-
hannes var fimm vetur á sjó) cg
gerðist listamaður, því að hann
hefur numið landið á ný fyrir
augu vor.‘’ Halldór Laxness
skrifar fimmtán árum síðar:
,,Hann kemur ásamt tveim hin-
um eldri samtíðarmönnum sfn-
um í listinni að þessu landi
auðu, alt sem þeir gera er gott
af því þeir fundu Island, námu
það í skilningi nútímalegrar
myndgerðar,'’ Og enn líða
fimmtán ár þar til Thór Vil-
hjálmsson skrifar: ,,Með Kjar-
val kom hið íslenzka drama inn
í heimslistina. Islenzk náttúra,
veður íslands, Islands andlit.
Rómantísk þi’á, draumar þess
í klakaböndum. hjarnblóm,
steinfjötruð ævintýr, hjartað ó-
dauðlega undir svelli, hamra-
fannamynstur, mosi; landið í
manninum og maðurinn í land-
inu.1’ Enginn íslenzkur ’ista-
maður hefur fengið að heyra
ummæli sem þessi, og það er
mjög vafasamt að nokkur er-
lendur listamaður hafi heldur
orðið fyrir slíkri reynslu. Sú
saga virðist orðin áþreifanlegiir
veruleiki meðal okkar, að við
höfum verið krakkar að bjástra
við ýmsa praktiska hluti í
hálfgerðri þoku uppi á regin-
fjöllum og síðan hafi komið til
okkar viðfeldinn og stórfurðu-
legur huldukarl, sem sýndi
okkur dásemdir í hverjum hól
og það sem drottinn hafði gert
ökkur til handa var harla gott.
Það er þá heldur ekki undar-
legt þótt Ijóðað hafi verið á
slíkan mann. Fimmtugur er
hann ávarpaður með Ijóði eftir
Þorsteinn Gíslason sem byrjar
þannig: „Einn helzti kjamakarl
vors lands / hann Kjarval er.
Annað skáld, Ásmundur t'rá
Skúfsstöðum hefur séð Kjarval
„liljumál þýða / í Ijóstóna / úr
lífsþáttum / búa litaspeki.'’ Trú-
að skáld, Jakob Smári segir
listamanninn „kalla á sálirnar
hljóðar heim / f heilagrar dýrð-
ar veldi’1. Og að framan sögðu
er ekki undarlegt að listamað-
urinn fái svofellt þakkarávarp
sjötugur: ,Þér stærstu skepnur
sjávar senda þökk/og sömu-
leiðis rjúpan hvít og smá / og
jökulbreiðan jafnt sem mosa-
tóin / jarðbundið grjót og /atn-
ið tært í gja’. (Elías Mar).
Að sjálfsögðu má rekja miklu
fleiri dæmi um viðbrögð
fróðra manna og skáldhneigðra
við örlæti listamannsins, segja
margar sögur af áhrifum hans
og þýðingu. Við getum reyndar
ekki stillt okkur um að tilfæra
eina slíka — sem er reyndar
sögð í Kjarvalsbók Thórs Vii-
hjálmssonar.
Afmælissýning Kjarvals árið
1935 var haldin í Menntaskpl-
anum. Þeir sem fyrir henni
stóðu þorðu ekki að hætta á
það að listrænir sérhyggjumenn
heimsæktu skólann um nóttina
til að stela sólarljósi og flytja
heim í dimmar stofur þar sem
ævintýrið vantaði. Þeir fengu
fyrrverandi sjóhetju til að vaka
og gæta myndanna. Hann /ar
kallaður hinn stóri og kembdi
af honum þegar hann hafði
dubbað sig upp. Hann hélt sér
myndi kannske leiðast að vera
einn. Jón Kaldal fékk honum
teikniörk og blýant og leiddi
hann að myndinni Draumur
Vetrarrjúpunnar og sagði:
Þú verður að vera búinn að
teikna þessa mynd f fyrramálið.
Morguninn eftir var sá stóri
búinn að teikna eftirmynd af
Draumi Vetrarrjúpunnar. Hann
hafði löngum handleikið ann-
arskonar verkfæri en teiknitól
en nú vaknaði nýtt afl í honum
sem var honum ókunnugt áður,
og upp frá þessu var hann allt-
að að teikna og skipti sér ekki
af öðru fólki. Hann bjó einn.
sleit öllu sambandi sínu við
Bakkus. sem hafði verið dátt
og teiknaði togara þindarlaust.
En Kjarval hefur fleira lagt
til mannlífsins en það sem
lesið verður af myndum hans
Hann hefur komið ýmsum
hugðarefnum á framfæri í ein-
kennilegum blaðagreinum og
bókum litlum: I ..Grjót.. skrif-
ar hann til að mynda um
skipulagsmál: hann vill >era
Austur\mll að fullkomnum
borgarhluta, rífa öll hús um-
hverfis hann nema tvö og
dýpka hann um einn til tvo
metra, og margt fleira sem hér
verður ekki rakið. Sýnu merki-
ari en tillagan í sjálfri sér voru
bær ástæður. er Kjarval nefm'r
um tilorðningu hennar. Hann
c,egir: ,,Fólk sem hefði ráð á að
breyta bænum sínum, myndi
^bekkia sjálft sig öðruvísi á eft-
ir, og allt líf þess fólks og
allar hugsanir myndu verða
öðruvísi. Slíkt fólk myndi skapa
sér nýjan himinn og nýja jörð..,
1 eambandi við þessi ummæú
mættum við gjama taka upp þá
spumingu sem áðan var til-
færð: hvemig við höfum brugð-
izt við örlæti listamannsins?
Við höfum viðurkennt gjöf hans
og í þrjátíu ár hefur verið
skrifað um það, að við stæðum
í mikilli þakkarskuld við hann.
En þykjumst við þá hafa ráð á
því, að hugsanir okkar verði
(Eftirfarandi sögukafli
er úr „Grjót“: þar segir
af þjóð sem nam land,
lenti í hjaðningavígum
og landvættir reiddust
henni: þjóðin lagðist í
mörg hundruð ára
svefn, Kjarval skrifaði
ævintýrið árið 1908, og
máske er það einmitt
þessvegna ekki ófróð-
legur lestur — að
minnsta kosti þeim sem
hafa gaman af spádóm-
um).
Ein af vættunum var kona.
Hún var göfugust þeirra allra,
og þegar hinar vættirnar fóru
hamförum um landið, sat hún
á háfjöllunum hnípin og sorg-
mædd og hugsaði um afdrif
vesalinganna niður á láglend-
inu. Og hún fór þá sjá'lf til
að vekja þó, en henni gekk
það illa, þvi að fólkið gat
ekki vakað nema örlitla stund.
Hún varð að hverfa frá. Yfir-
komin af harmi hélt hún á
leið til fjallanna aftur, en a
leiðinni fann hún dálítinn kot-
bæ og þar var lftill drengur
og hann opnaði undir eins
augun, þegar hún snerti hann
með sprota sínum. Hann skildi
hana og vildi vaka. Og konan
varð glöð yfir þessum litla
sigri. Hún tók drenginn sér í
öðrtrvísi — svo nokkuð sé lagt
út af áðurgreindum ummæl-
um? Sumir kannski. ,.Án launa
flest sín verk hann vann,,. þessi
orð úr afmælisljóði frá 1935
eiga sjálfsagt ekki við nú. En
það var einu sinni talað im
Kjarvalshús, sem allir virtust
sammála um að byggja. Sú
saga hefur oft verið rakin: mál-
ið kvað hafa dagað uppi einr
hvemvegin milli ráðuneyta. Og
listamaðurinn gaf sjálfur á-
nafnað fé í byggingarsjóð mál-
verkasafn rikisins. Það hús er
heldur ekki til, eins og allir
vita. Og svo mikið er víst, að
þeim, sem vilja sjá verk þessa
ágæta meistara. eru flestar
bjargir bannaðar. Þeir geta séð
nokkrar myndir á listasafninu
— og búið. Ekki geta menn
gengið á milli efnaðri húsa og
spurt hvort Kjarval sé hér
mættur. Þeir yrðu ekki grunað-
ir um annað en ölvun.
Við — vont orð þetta, ,,v!J,.
segir aldrei nema hálfan sann-
leika. — Við stöndum rpypdar
höllum fæti í samskiptum okk-
ar við þann listamann sem í
dag er áttræður.
A slikum degi ámum við
honum heilla, og þeim okkar, er
þess þurfa, eindregins vilja til
að ,,skapa sér nýjan himin og
nýja jörð„.
A.B.
fang og blessaði hann, og sorg-
artárin hennar hrundu niðttr
á enni sveinsins, og hann fann
ylinn úr þeim leggja um sig.
Og þrám og ástin til fjallkon-
unnar fögru gegntók hann ail-
an. Nú langaði hann ekki til
að sofa lengur, nú langaði
hann að .yekja þá sem sofa. —
Og hann byrjaði að kveða, c-
sköp lágt fyrst — en svo hærra
og sterkara — og ljóðin urðu
þrungin afli grimmra endur-
minninga og bjartra vona og
hugsjóna og fólkið rumskaði
og smám saman tóku allir und-
ir með honum og vildu vaka,
og þá fyrst byrjaði landið að
eiga þjóð og hefndin þokaði
smám saman á braut.
Nú eru mörg ár liðin síðan
drengurinn söng fólkið af
svefninum langa. Hann hvarf
út úr landinu til þess að kveða
um framtíð þess annarsstaðar.
Nú vakir þjóðin af vilja og
hugrekki með von um að geca
rekið hefndina á braut, sem
enn á sér djúpar rætur í land-
inu hennar. Og þegar hugsjón-
irnar verða fyrir vonbrigðum
og áformin tefjast, safnar hún
iafnan nýjum kröftum með bví
að taka undir við Ijóðin hans,
sem ennþá bergmála 1 háfjöll-
unum og i klettunum við
ströndina.
Og þá fyrst hyrjaíi
landið að eiga þjóð
i
t
I