Þjóðviljinn - 21.12.1965, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 21. desember 1965 — ÞJÓÐVILJTNN — SÍÐA J
Sjálfsævisaga Vilhjálms Stefánssonar
bokmenntir
Vilhjálmur Stefánsson:
Sjálfsævísaga, — Her-
steinn Pálsson og Ás-
geir Ingólfsson þýddu.
Isafold, Rvík 1965.
Á aftari kápusíðu þessarar
bókar lýsir Isafold henni af
klæðilegri kurteisi sem „stór-
brotinni ævisögu víðkunnasta
Islendingsins, sem sögur fara
af“. Hvemig sem því er nú
farið, er hitt víst, að það er
gott til þes.s að vita, að Islend-
ingar skuli kynnast ögn nánar
þessum ágæta landa sínum.
Bækur hans hafa ekki nema
sumar, og raunar furðu fáar,
verið þýddar á íslenzku.
Þar er skemmst frá að segja,
að þessi bók bregður upp á-
kaflega geðfelldri mynd af höf-
undj sínum. Þó er bókin ekki
öll jafn læsileg; hún er á köfl-
um dálítið langdregin og les-
andanum reynist stundum erf-
itt að henda reiður á öllum
ferðalögunum, svo eitthvað sé
talið. Nú fer því samt _f;jarri,
að hér sé um eintómar íshafs-
lýsingar að ræða; fjölda manns
bregður fyrir f bókinni, enda
Vilhjálmur margan hitt á
langri leið, skáldið Kipling
hvað þá annað. Oft lendir Vil-
hjálmur í deilum við samferða-
menn sína og hefur bá að sið
ævisagnahöfunda alltaf á réttu
að standa. Frægasta deilan er
að sjálfsögðu sú, sem Vilhjélm-
ur lenti í við Roald Amund-
sen og fleiri vegna „ljóshærðu
Eskimóanna“. Raunar hafði Vil-
hjálmur aldrei sagzt hafa
„fundið“ neina slíka og úlfa-
þyturinn allur að kenna stíl-
glöðum blaðamanni. Sá kafli
ævisögunnar, sem hér að lýtur,
er á við beztu sýnikennslu í
því, hverju óheiðarleg og æsi-
kennd blaðamennska getur
valdið. Vilhjálmur hefur sann-
anlega aldrei látið sér um
munn fara margt af því, sem
honum er eignað, og á það
ekki hvað sízt við um þessa
víðfrægu Eskimóa.
Kannski hefur þessi Eski-
móadeila orðið til þess að fylla
Amundsen enn meiri tortryggni
gegn Vilhjálmi. 1 ævisögu
sinni gerir Norðmaðurinn harða
hríð að starfsbróður sínum,
sem hann virðist hafa talið
argasta loddara. Það er eink-
um bók Vilhjálms „The Friend-
ly Arctic“ sem þessu olli, Am-
undsen neitaði því með öllu,
að nokkuð gæti verið hæft í
því. að Vilhjálmur hefði lifað á
„landsins gæðum“, véitt sér til
matar og komizt vel af. Þó
er það staðreynd, að Vilhjálm-
ur og félagar hans, þeir Stork-
erson og Andreassen, lifðu á
veiðum í 41 dag samfleytt á
hafisnum og 80 daga á Banks-
eyju árið 1914. — Enda munu
nú fæstir draga það í efa, að
Vilhjálmur hafi farið hér með
Vilhjálmur Stefánsson
algjörlega' rétt mál. Hitt er
svo annað mál, hvort það er
allra eftir að leika.
Þrátt fyrir harðar deilur á
ýmsu skeiði ævinnar, er
langt frá því, að Vilhjálm-
ur sé i þessari síðustu bók
sinni haldinn teljandi beizkju
gegn fomum andstæðingum;
það er sáttur maður sem lítur
yfir farinn veg. Vilhjálmur er
heldur ekki alveg laus við
hégómleik og karlagrobb, e.n
allt er þetta sérlega elskulegt.
Alla tíð virðist Vilhjálmur
jafn opinn og næmur fyrir á-
hrifum, og ekki getur hann
nógsamlega fordæmt vísinda-
lega kreddufestu eða það át-
hæfi að koma með fyrirfram-
skoðanir að einhverju máli.
Upprennandi island
Hér fer á eftir þýðing á
grein, sem birtist í blaðinu
The New Yorker nú í mánuð-
inum um íslenzku listsýninguna
vestanhafs.
Einn af kostunum við það
að eiga heima í mikilli miðstöð
alþjóðalista er sá, að oss býðst
a.m.k. stöku sinnum færi á að
skoða margbreytilegt úrval. Nú
er m.a. boðið upp á íslenzka
málverkasýningu í safni Am-
erican Federation of Arts, sýn-
ingu listaverka úr margskonar
efni eftir unga ameríska Ind-
jána í Riverside Museum, og
loks sýningu indverskra lista
hefðbundinna í Asia House.
Ég kýs að ræða sérstaklega
um íslendingana — ekki sízt
vegna þess, að þetta er fyrsta
verulega yfirlitssýningin, sem
hér hefur verið haldin á verk-
um frá því landi, og er það
sögulegur eigi síður en list-
rænn viðburður. Þetta skilst,
þegar athugaður er ferill ísl.
málaralistar, sem naumast
upphófst fyrr en um aldamótin
(svo sem fram kemur í fjör-
legum og fróðlegum formála
að myndskránni). Þá voru ein-
ungis tveir starfandi málarar
í landinu og allt fram til 1912
urðu þeir ekki nema hálf tylft
manna. Smátt og smátt hættu
brautryðjendurnir sér utan —
fyrst til Danmerkur, „móður-
landsins", sem sjálf hafði í
listum dregizt aftur úr — síð-
an til Berlínar til þess að læra
handbrögð Evrópuskólanna.
Þegar athugað er, hversu
seint er til starfa tekið og
hversu nær alger einangrunin
var til þess tíma, er ekki að
undra að hrífandi upprunaleika
gætir mjög í verkum þessara
manna. En með honum fer
talsverður ofsi í miklum hluta
verkanna, og kynni að mega
rekja hann til þess, að íslenzk
menning hafði nær eingöngu
beinzt að bókmenntum, — sem
birzt hafa í Eddunum, Heims-
kringlu og öðrum norrænum
sögum — en myndlistinni hafði
myndlist
verið markaður þrengri bás,
svo sem tréskurður, þannig að
hinir nýju menn urðu að sækja
á til þess að brjóta hugmynd-
um sínum braut. Og sýningin
sannar þennan sóknarhug. Þeg-
ar Islendingar breyttu um
stefnu, brugðu þeir stýrinu
skjótt eins og forfeður þeirra
víkingarnir og létu vaða á
súðum. Ljóst er af sýningunni,
að í myndlist Islands er fjör,
afl og athafnasemi, þótt í henni
gæti nokkurrar óvissu. Nú er
sýningin sjálf, líkt og sýning-
arskráin, full-samandregin til
þess að til fullnustu sé hægt
að átta sig á því tímabili, er
hún tekur til, en það er h.u.b.
frá upphafi þessarar aldar til
nútímans. Hér er úr æði miklu
að velja, og þó að misjafn
svipur sé yfir sýningunni,
verður að hafa það hugfast,
að það er ekki nóg með að
ísland kæmi seint inn í Evr-
ópulistina og það á þeim tíma,
er hún var á hverfanda hveli
— impressjónistar að taka við
af realistum 19. aldar, síðan
post-impressjónistar, fauvistar,
kúbistar og allir hinir — held-
ur hefur list þess lifað tvær
heimsstyrjaldir, en í báðum
mátti ugga um örlög eylands-
ins.
Fimmtán listamanna verk
eru sýnd og ná yfir þrjá „ætt-
liði“, frá Þórarni B. Þorláks-
syni (1867—1920) sem árið 1900
varð fyrstur Islendinga til þess
að halda einkasýningu og að
eldheitum fylgjendum nútíma-
stefnu eins og Þorvaldi Skúla-
syni, Nínu Tryggvadóttur, og
Jóni Engilberts, sem öll hafa
háþróuð viðhorf. Eldri lista-
mennimir, sem notað hafa
þykka áferð (impasto) og breiða
myndbyggingu til þess að sýna
hrikaleik norrænnar náttúru.
munu nú á tímum þykja full-
þunghentir, ekki sízt vegna
þess að sum málverkanna, sem
máluð eru með grófri listaá-
ferð, þyldu vel að vera betur
hreinsuð, enda vantar flest
þeirra glit (sparkle). En þau
eru heiðarlega unnin, og mörg
þeirra — svo sem „Kvöld i
Reykjavík" með sínum óreglu-
legu húskumböldum við sjóinn,
eftir Ásgrím Jónsson, og dá'
lítið langsótt en þokkafull
mynd „Stapafell“ eftir Jóhann-
es S. Kjarval og „Á marglitum
kjól“ eftir s.ama málara, báðar
landlagsmyndir — eru heil-
steypt og virðingarverð verk
Verk yngri mannanna eru
miklu fjölbreyttari að stíls-
máta, og má ætla að þar gæti
árekstra milli áhrifa. . Meðal
þeirra má telja „Dagur í marz
og „Ströndin" eftir Eirík
Smith, sem bæði minna á
Hartung, fíngerð og smágerð
verk eins og „Vatnið“, abst-
rakt landslag eftir Guðmundu
Andrésdóttur, og loks áhrifa-
mikil verk eins og „Hrynjandi"
og „Gustur“ eftir Jóhannes
Jóhannesson, en í báðum verk-
um tekst málaranum að gefa
til kynnna raunverulega hreyf-
ingu með hörðum útskomum
formum í rúmi. Minnstum ár-
angri virðast þeir málarar ná,
sem heyra til annarri eða mið-
kynslóðinni, og má vera að það
stafi að því að þeir eru „inn á
milli" hins hefðbundna og hins
nýja. I hópi þeirra féllu mér
einungis sjávarmyndir Gunn-
laugs Schevings („Morgunn á
sjó“ og „Síldarbáturinn", m.a.)
Þó að þær myndir séu klunna-
lega byggðar og stirðlegar, búa
þær yfir sannleika sem ljær
þeim vissan- styrk.
Fáeinar ályktanir má gera,
en þær verða að vora nokkuð
af handahófi. Svo sem títt er
um allar upprennandi listhreyf
ingar, eru áhrifin víðasthvar
augljós — Frá Múnchenskólan
um meðal eldri manna og frá
Hartung, van Gogh og Gauguin
meðal hinna yngri. En það er
Framhald á 9. síðu.
Vilhjálmur hefur auðsjáan-
lega verið að eðlisfari einkar
frjálslyndur maður, og á
bandaríska vísu nánast rót-
tækur. Lýsing hans á þvi, er
kalda stríðið fer að segja til
sin vestra, er lærdómsrík. Vil-
hjálmur er að vinna að al-
fræðibók um heimskautasvæð-
in:
„Fyrst lenti ég í vandræðum
vegna bandarísks borgara, sem
talaði rússnesku og ensku jöfn-
um höndum, enda hafði hann
numið í tvö ár í Moskvu. Hvers
vegna hafði maðurinn gert það,
þegar ódýrara hefði verið fyr-
ir hann að Ijúka námi sínu í
Bandaríkjunum? Gæzlumenn
öryggis okkar við rannsóknar-
stöð flotans álitu feril þýðanda
míns mjög grunsamlegan. Hann
hlyti, sögðu þeir, að hallast að
kommúnisma. Sennilega væri
hann útsendari kommúnista.
Ég er hræddur um að við-
brögð mín hafi ekki verið rétt..
Ég minntist á það við flot-
ann, hvort ég lægi ekki sjálf-
ur undir grun. Ég hefði hrós-
að afrekum rússnesku flug-
mannanna Gromovs, Ymas-
hevs og Danilins, er þeir
hnekktu lengdarmetinu í flugi
1937. Þá móðgaði ég flotann
frekar með því að segja, að
það væri varla hægt að fella
fullnægjandi dóm um nær
11.000 km viðstöðulaust flug
frá Moskvu til Kaliforníu um
norðurpólinn með því að segja,
að kommúnisminn væri röng
kenning og Sovétríkin riðuðu á
barmi gjaldþrota. Vinir mínir
í flotanum urðu eilítið skelfd-
ir og sögðu, að ég hlyti að
<S> hafa „tilhneigingu" úr því að
ég léti mér slíkt um munn
fara. Þeir kröfðust þess að ég
sýndi raunverulega afstöðu
mfna í verki og ræki banda-
ríska þýðandann, sem numið
hafði í Moskvu“.
Þannig segist Vilhjálmi frá.
Og þá er ekki síður athygl-
isverð lýsing hans á því mold-
viðri forheimskunarinnar, sem
þyrlaðist yfir bandarísku þjóð-
ina á árunum upp úr heims-
styrjöldinni síðari. „McCarty-
ismi í Nýja Englandi“ nefnist
sá kafli og ber vitni furðu-
legri taugabilun heillar þjóð-
ar.
bróðir mfnn breytti nafni sínu
úr Jóhannes í Joseph, og ég
þekkti hann unclir gælunafn-
inu „Joe“ á uppvaxtarárum
mínum.
Þessar breytingar voru gerð-
ar árið 1878, árið cftir að Duff-
erin hafði hvatt Islendinga til
að vera um alla framtíð
hreyknfr af siðum sínum, bók-
menntum, og, að Því er ætla
verður, nöfnum sínum. — Ári’
síðar fæddist ég barn foreldra,
sem höfðu ætlað að skíra mig
Vilhjálm. Ég var vatni ausinn,
er þar að kom. Nafn það, sem
skrá ð var í kirkjubækur, var
Williom. Ég er fullviss um,
að faðir minn hefir aldrei
nefnt mig því nafnf, bótt flcst-
ir aðrir gerðu það. É.g veit að
móðir mín kallaði mig alltaf
Vilhjálm eða Villa. Leikfélag-
ar mínir og skólastjórar nefndu
mig Wíllie Stephenson, og er
frá leið varð ég „Bill“. Það
var ekki fyrr en ég var kom-
inn í menntaskóla. að ég hafði
nægt hugrekkf til að breyta
nafni mínu að Iögum og kalla
mig Vilhiálm að hætti gamla
heimsins".
J.Th.H.
Tvær spennandi
skemmtibækur
frá Snæfelli
Bókaútgáfan Snæfell í Hafn-
avfirði hefur nýverið sent frá
sér tvær spennandi þýddar
bækur, skáldsögu og frásögu-
þætti ævintýramanns.
Skáldsagan heitir Úlfadeild-
in og er eftir William M.
Hardy en þýðinguna gerði
Skúli Jensson. Segir þar frá
árás kafbátaflokks á japanska
skipalest í Kyrrahafsstyrjöld-
inni og gerast þar margir
spennandi og æsilegir atburð-
ir.
Hin bókin nefnist Líf mitt
er helgað hættum og er hún
eftir sænskan mann, Victor
Bergi, en þýðinguna gerði
Skúli Jensson. Segir höfundur
þar frá ýmsum ævintýralegum
atburðum sem fyrir hann komu,
m.a. á perluve'ðum í Kyrra-
hafi. Ennfremur segir hann
þarná frá dvöl sinni í fanga-
búðum Japana í Kyrrahafs-
styrjöldinni.
Bækumar eru báðar prentað-
ar í Prentverki Þorkels Jó-
hannessonar í Hafnarfirði en
bókband hefur Félagsbókbandið
annazt.
Bók um Jóhann
Sigurjónsson
Það er að sjálfsögðu land-
könnuðurinn og rithöfundurinn
Vilhjálmur Stefónsson, sem
tr.yggt hefur sér sess á bekk
sögunnar. En Vilhjálmur kunni
vel að meta íslenzkan upp-
runa sinn. Og eftir lestur þess-
arar bókar eru það tvær máls-
greinar, sem kannski verða á-
leitnastar íslenzkum lesanda.
Þær sýna það, að Vilhjálmi
var ekki með öllu ósárt um
það, hve fljótir landar hans
voru að glata þjóðemi sínu og
tungu vestan hafs. Þessar máls-
greinar fylgja hér á eftir. Þær
eiga við fátæka landnema í
fjarlægu landi, menn sem að
sjálfsögðu var nokkur og
kannski margföld vorkunn.
Okkur hinum geta þessi um-
mæli hins víðförla landkönn-
uðar orðið hvatning þess að
verjast sem bezt þeim engil-
saxnesku áhrifum, sem aldrei
hafa verið jafn áleitin og nú:
„Af þessu virffist mega ráða,
að Dufferin lávarður hafi vilj-
að að Islendingar varðveittu
þjóðareinkenni sín, héldu cins
fast við tungu sína og mcnn-
ingu og hinir frönsku land-
nemar í Kanada. En önnur ráð
máttu sín meira. I stað þess
að varðvcita og halda fast vfff
siði sína og erfðavenjur, köst-
uðu Islendingar hvoru tveggja
fljótlega — tóku fljótlega upp
cnska tungu og skozk nöfn,
því að um þær mundir þótti
fínast að vera Skoti í Mani-
toba. Föður mínum fannst cft-
irsóknarvcrt að verða John
Stephenson. Eldri systir mín,
sem þá var um það bil fimm-
tán ára, hét af tilviljun nafni,
sem var vinsælt, svo aff hún
hét Inga áfram. Þrettán ára
Sl. miðvikudag kom út í
Kaupmannahöfn á forlagi Ras-
mus Fischers ný bók eftir
Helge Toldberg um Jóhann
Sigurjónsson skáld, fyrsta
meiriháttar ritið sem samið
hefur veriff um ævi, lífsstarf
og list hins kunna leikritahöf-
undar og skálds.
Dr. Helge Toldberg hóf að
vinna við bók sína á árinu
1956, en þá um sumarið hafði
hann rekizt á allmörg sendi-
bréf til Jóhanns í háskólasafn-
inu í Kiel og það vakið áhuga
hans á skáldinu, sem hann
löngum hafði dáð. 1 júnímán-
uði 1964 lézt dr. Helge Told-
berg snögglega, en hann hafði
þá lagt síðustu hönd á bók
sína um hið íslenzka skáld og
skilað bókarhandritinu til for-
Jeggjara viku fyrir dánardægur
sitt.
Af öllum verkum sinum mun
dr. Toldberg hafa metið mest
þessa bók sína um Jóhann
Sigurjónsson, enda vandaði
hann til samningu hennar eft-
ir föngum, viðaði t.d. að sér
ýmiskonar efni sem ekki hef-
ur áður komið fyrir almenn-
ingssjónir, og hingað til Is-
lands lagði hann nokkrum
sinnum leið sína í upplý&ing-
arskyni.
Jóhann Sigurjónsson
I bókarauka eru nokkur ís-
lenzk kvæði Jóhanns Sigur-
jónssonar sem ekki hafa áður
á prent komið að því er segir
á kápusíðu bókarinnar. Bókin
er 184 lesmálssíður, auk all-
margra myndasíðna. — Verð
hennar í Danmörku er kr. 24,75
— þannig að hún ætti að kosta
um 150 krónur í bókabúðum
hér á landi.
Fimm nýjar barna- og ung-
lingabækur frá Snæfelli
Nýlega hefur Bókaútgáfan
Snæfell í Hafnarfirði sent frá
sér fimm bama- Og unglinga-
bækur. Þrjár þessara bóka eru
eftir séra Jón Kr. ísfeld.
Bern.skuár afdaladrengs er
saga fyrir drengi á aldrinum
8—13 ára. Vetrarævintýri
Svenna í Ási er aftur á móti
ætluð drengjum á aldrinum 10
til 15 ára. Er sagan framhald
af bókinní Svenn; í Ási, er út
kom í fyrra. Þriðja barnabókin
eftir séra Jón er ætluð telp-
um á aldrinum 7—11 ára og
nefnist hún Dóra fer til
draumalands.
Sögurnar eru allar mynd-
skreyttar af Bjarna Jónssyni
og prentaðar í Prentverki Þor-
kels Jóhannessonar, Hafnar-
firði.
Fjórða bamabókin frá Snæ-
felli er Djúphafsskútan eftir
Victor Appleton í þýðingu
Skúla Jenssonar. Er þetta 11.
bókin í flokkinum Ævintýri
Tom Swifts sem út kemur hér
á landi, en fyrri bækurnar hafa
notið mikilla vinsælda meðal
drengja.
Fimmta barna- og unglinga-
bókin er Þorpið sem svaf eft
ir frönsku skáldkonuna Mani-
que P. de Ladebat í þýðingu
Unnar Eiríksdóttur. Fjallar sag-
an um 10 ára telpu og dreng
á Iíku reki er komast ein lífs
af úr flugslysi í Pyreneafjöll-
um ásamt ungbarni og hafast
við í yfirgefnu þorpi í fjöll-
unum í 18 mánuði áður en
beim er bjargað. Teikningar I
bókinni eru eftir Margery Gill
en Prentverk Þorkels Jóhann-
essonar prentaði bókina.