Þjóðviljinn - 07.04.1966, Side 3

(
Fimmtudagur 7. apríl 1966 — ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA J
Árni Björnsson:

A SOGUSLOÐUM
IDOLUMVESTUR
Sá sem ferðast vestur í Dali
fer naumast til að sjá óvenju-
legt landslag eða náttúruund-
ur. Slíkt er þar varia til. Frá
almennu sjónarmiði munuDal-
irnir trúlega teljast fremur
snotur og vinaleg sveit, þótt
Dalamönnum sumum þyki hún’'
að sjálfsögðu öðrum fegurri.
Það sem einkum gerir Dala-
sýslu markverða er hin mikja
sögufrægð hennar, því að
hvergi á landjnu munu vera
jafnmargir þekktir sögustaðir
á jafnlitlu svæði. Hún er ^ví
tilvalin fyrir þá, sem eru enn
svo þjóðlegir að hafa lifandi
áhuga á sögu okkar og bók-
menntum. Verður hér því eink-
um fjallað um hluti af því
taginu.
Á miðri Bröttubrekku eru
sýslumörk Mýra- og Dalasýslu
og er þar nú mæðiveikigirð-
ing til frekari áréttingar. Um
Jeið' og farið er niður efstu
beygjuna á þjóðveginum niður
í Suðurárdalinn blasir við nær
Járétt grasflöt allstór neðan
við klettana í fjalli því, sem
Bani heitir. Nefnist hún Grett-
isbæli og er sagt aiý Grettir
Ásmundsson hafi hafzti þar við
um tíma og setið fyrir mönn-
um, sem ætluðu yfir Bröttu-
brekku. Þangað sést hvorki
neðan úr dalnum né af gamla
veginum, en hins vegar má
sjá úr Grettisbæli langt niður
eftir Sökkólfsdal og inn Suð-
urárdal. Þarna fyrir neðan lét
Grettir lausan Þórodd Snorra-
son. því að hann kvaðst ótt-
ast ..hærukarlinn Snorra goða“
föður hans.
. Nú er komið niður í Mið-
dalasveit og gengur brátt dal-
ur til vinstri. sem kallast
Hundadalur. Þar leyndist Stíg-
andi, sonur galdrakindanna
Kotkels og Grímu eitt sumar
og var í þingum við f járgæzlu-
konu þar, en hún var keypt
til að svíkja hann í h-endur ó-
vina sinna, meðan hann svaf
í kjöltu hennar. í Hundadal
vó Þorgeir Hávarsson tvo
menn framan við kvíar af
mögru tilefni sem hans var
venja. Undir hlíðinni milli
Hundadals og næsta bæjarfyr-
ir vestan mun verið hafa
stakkgarðurinn, sem Vatns-
firðingar vörðust í, er Sturlá
Sighvatsson lét drepa þá 1232.
í miðri Miðdalasveit stend-
ur fell eitt mikið og heitir
Sauðafell. Suðvestan í fellinu
er samnefndur bær og ber
nokkuð hátt. Þar hefur margt
sögulegt gerzt. í einn tíma
bjuggu þar hjónin Þorbjörn
og Rannveig og var hann hinn
„mesti ójafnaðarmaður", en
liún „heimsk og harðráð",
enda vó Króka-Refur Þþrbjörn
þar í lokrekkju. Frægasti við-
burður þar á Sturlungaöld er
Sauðafellsför þeirra Vatnsfirð-
inga Þórðar og Snorra í janú-
ar 1229, er þeir ætluðu að
drepa Sturlu Sighvatsson, en
hann var floginn úr hreiðr-
inu. Komu Vatnsfirðingar
fram af fáheyrðri grimmd við
heímilisfólkið. Fyrir utan við-
burði Sturlungaaldar er Sauða-
fell þekktast fyrir það sem
»gerðist haustið 1550, er Jón
biskup Arason og synir hans
voru fangaðir þar af Daða
í Snóksdal í sjálfri kirkjunni,
en þar var kirkja til ársins
1919.
Hlíðin'til hægri, þegar kom-
ið er vestur fyrir' Sauðafell,
nefnist Náhlíð. Vestan til við
hana miðja er kirkjustaðurinn
Kvennabrekka. Þar lá Króka-
Refur í öskustó, unz hann
gerðist garpur. Þar fæddist
Leirulækjar-Fúsi og bróður-
sonur hans, Árni Magnússon
handritasafnari. Kvennabrekka
átti selstöðu fram á Geldinga-
dal, og var Matthias Jochums-
son skáld þar selsmali í æsku.
Fyrir neðan og vestan Ná-
hlíð stendur bærinn Harra-
staðir á sléttlendinu milli
Haukadalsár og Miðár. Lax-
dæla segir staðinn kenndan
við hinn ágæta forystuuxa Ó-
lafs pá. Harri var „apalgrár að
lit, meiri en önnur naut. Hann
hafði fjögur horn; voru tvö
mikil og stóðu fagurt, hið
þYiðja stóð í loft upp, hið
fjórða stóð úr enni og niður
fyrir enni honum; það var
brunnvaka hans; hann krafs-
aði sem hross. Einn fellivetur
mikinn gekk hann úr Hjarð-
arholti og þangað, sem nú
heita Harrastaðir, i Breiða-
fjarðardali; þar gekk hann um

F&rðamannaþjónusta
Benzín — olíur — smurning bíla.
FerðájVÖrur margskonar.
Öl, sælgæti — tóbak — niðursuðuvörur.
SöluskáSinn BÚÐ
Búðarrla!. Dalasýslu.
véturinn með sextán nautum
og kom þeim öllum á gras.“
Þessi saga er ekkí ótrúleg, því
að beit er mjög góð í Harra-
staðalandi.
Skammt frá Harrastöðum, en
áustar, í landi Stóra-Skógs
(Þykkvaskógs), eru leifarnar
af Leiðarhólmi, þa'r sem leið-
arþing voru haldin fi m undir
1700 og virðist hafa verið mik-
ill samkomu- og skemmtana-
staður með hestaþingum o.fl.
En frægastur er hann fyrir
hina svonefndu Leiðarhólms-
skrá eða „samþykktarbréf
Bændanna í móti Biskupanna
ofriki hér í landi“, sem þar
var gerð árið 1513 „af beztu
mönnum landsins fyrir norð-
an og vestan“ undir forystu
Björns Guðnasonar í Ögri. Var
það ein síðasta tilraun leik-
manna fyrir siðaskipti til að
sporna við yfirgangi katólsku
kirkjunnar. Miðá er nú óðum
að brjóta hólmann niður. Hon-
um virðist ekki hlífa neinn
hulinn verndarkraftur.
Haukadalur nefnist næsta
sveit fyrir norðan Miðdali. .
Hann liggur til austurs langur
en fremur þröngur, sumarfag-
ur en snjóþungur. Neðst í hon-
um er allstórt og rnjög djúpt
vatn, Haukadalsvatn. í því segja
þjóðsagnir vera sækýr með
blöðru á nösum. Samkvæmt
því náðust eitt sinn níu slíkar
kýr á Vátnshorni, þar sem
bóndanum tókst að sprengja
blöðruna á þeim með barefli.<|>-
Þær voru sægráar og af þeim
komið gott kúakyn í Dölum.
Sagt er að vatnið hafi undir-
göng við sjóinn og þykjast
menn oft heyra undarlegar
dunur í því. Eftir dalnum
rennur Haukadalsá í vatnið og
úr því. Er í henni talsverð
laxveiði ’neðan vatns.
Þekktastur bær í sunnan-
verðum dalnum er Jörfi, þar
sem Jörfagleðin var haldin, al-
ræmdasta gleðisamkoma á ís-
landi fyrr og síðar. Ekki er
vitað með vissu, hvenær hún
var haldin, en hún var bönn-
uð 1695 og fyrir fullt og allt
1708, því að hún þótti efla ó-
sið í landinu, enda segir sag-
an, að í hinni síðustu hafi
komið undir 19 börn, en ein
stúikan hafi orðið að lýsa 18
feður að barni sínu, áður en
hún hitti hinn rétta. Elzta
heimild segir, að hún hafi
jafnan verið haldin á kross-
messu á haust (14. sept.). Sagt
er að gleðin hafi verið sótt af
fól'ki úr öllum Breiðafjarðar-
dölum og allt utan af Barða-
strönd og Snæfellsnesi, en
kaupafólk hafi ekki viljað
ráða sig í vinnu nema með því
skilyrði, að það mætti fara til
gleðinnar.
Upp úr Haukadal liggur
Haukadalsskarð yfir í Stranda-
sýslu og var alfaraleið milli
sýslnanna fram á þessa öld.
Þar sátu Þórissynir fyrir Atla
bróðUr Grettis á Bjargi og
börðust við hann og féllu.
Vetrarhart hefur verið á skarð-
inu og margir borið þar bein-
in, eins og vísan sú arna bend-
ir á:
Haukadalsskarð ég muna má,
mín kona eftir frosin lá,
litla Borga til jarðar hné,
strákurinn Brynki stóð sem tré.
.Telejújá, jelejújá.
Neðarlega i norðanverðum
dalnum, rétt austan við kirkju-
staðinn Stóra-Vatnshorn, hafa
Eiríksstaðir verið. Þar bjó Ei-
ríkur rauði, og þar mundi
Kvennabrekka í Dölum. Útsýn til Hvammsfjarðar og Skógarstrandar.
Leifur heppni vera fæddur.
Tóttaleifar hafa verið grafnar
þar upp, en Haukadalsá brýt-
ur nú óðum land Eiríksstaða
og telja sumir, að sitthvað
tóttakyns sé komið í ána.
Sé nú haldið áfram Vest-
urlandsveg, er brátt komið
inn í Laxárdalshrepp. Fyrst-
ur frægra bæja þar er
Hrútsstaðir, þar sem Hrút-
ur Herjólfsson bjó. Þar vó
hann á gamals aldri Þjóst-
ólf þræl Hallgerðar langbrók-
ar, og á þessum stað fóru
fram hinar óhægu ástir hans
og Unnar Marðardóttur. Og
þar ginnti Gunnar á Hlíðar-
enda Hrút í gervi Kaupa-Héð-
ins eftir ráðum Njáls á Berg-
þórshvoli. Fyrir vestan túnið
er Eldgrímsholt, þar sem
Hrútur, áttræður að aldri, vó
Eldgrím, er hann vildi. stela
hrossum. Þar fyrir norðan
teygist Kambsngs, sem mynd-
ar holuna upp í ilina á
Hvammsfirði, og ku draga
nafn af því að Auður djúp-
úðga hafi týnt þar kambi sín-
um.
Síðan tekur við sjálfur Lax-
árdalur til norðausturs. Annar
bær á vinstri hönd er Hösk-
uldsstaðir. Þar bjó Höskuldur
Dala-Kollsson og þar fæddist
Hallgerður langbrók og dvald-
ist milli giftinga sinna. Þar
fæddi Melkorka hin írska Ó-
laf pá. Lækur fellur fyrir neð-
an túnbrekkuna og er þar
notalegur hvammur í hvarfi
frá bænum. Þar mundi Mel-
korka hafa setið á tali við
Ólaf son sinn tvævetran í
hinni fallegu frásögn Laxdælu
er Höslíuldur kom að þeim
mæðginum óvörum.
Fremsti bær í dalnum er
Sólheimar, en þaðan liggur
leiðin til Hrútafjarðar yfir
Laxárdalsheiði. Tíðum hefur
Páll lögmaður Vídalin riðið þá
heiði, t.d. er hartn kvað þessa
vísu í Sölvamannagötum:
Einatt liggnr illa á mér,
ekki eru vegir fínir.
Heilir og sælir séuð þér
snjótittlingar mínir.
hvort sem hún á nokkuð við
leiðina yfir heiðina. Sólheim-
ar eru einna þekktastir fyrir
Sólhéima-Móra, er var helztur
draugur í Dalasýslu til skamms
tíma. í Laxá rétt neðan við
túnið á Svalhöfða er Sól-
Heimafoss, ógengur laxi, en
mikið af honum í hylnum
undir og erfitt að veiða hann
þar, enda var þjóðtrú, að
„laxamóðirin“ héldi sig þar.
Norðan Laxár neðst í dain-
um standa Hjarðarholt og
Hrappsstaðir. Á hinum síðar-
nefnda b"æ bjó Hrappur, sem
lét grafa sig standandi í eld-
húsdyrum, svo að hann mætti
vendilegar sjá yfir hýbýli sín,
gekk aftur og gerðist hálfu
verri en í lifanda lífi. Hjarð-
arholt reisti Ólafur pá, bjó
þar við rausn með Þorgerði
Egilsdóttur Skalla-Grímsson-
ar, og þar uxu upp fóstbræð-
urnir Kjartan Ólaf-sson og
Vetur og sumar
býður Hreðavatnsskálínn gesti sína velkomna
ávallt til reiðu allar almennar veitingar.
Þar
eru
Auk þess tjaldstæði fyrir ferðafólk.
Fyrirgreiðsla ef bíllinn bilar.
Hjólbarðar á minni bíla-
*£> Benzín- og olíusala — Símstöð.
# MUNIÐ, að Hreðavatnsskálinn er opinn allt árið.
VERIÐ VELKOMIN !
Hreðavatnsskálinn
Hvítárskálinn við Hvítárbrú
er í hvers manns leið.
Þar er ávallt á boðstólum:
Ö1 — sælgæti — tóbak.
Heitar pylsur.
Benzín- og olíusala.
VERIÐ VELKOMIN í
Hvítárskálann
við Hvítárbrú. — Opnar 1. maí.