Þjóðviljinn - 17.07.1966, Síða 7

SöMWjdagOT 17. júlí 10fi6 — ÞJÓÐVIUINN — SÍÐA
Jónas Jónsson fró Hriflu:
Sverrir Kristjánsson: Tvö
sögurit—Þjóðflutningar og
Ritgerðir Jóns Sigurðssonar
Sverrir Kristjánsson:
Tvö sögurit. Þjóðflutn-
ingar og Ritgerðir Jóns
Sigurðssonar,
Sverrir Kristjánsson sagn-
fræðingur hefur samið eftir-
tektarverða bók um þjóðfjutn-
ingana. Mál og menning hef-
ur gefið hana út og veitt fyr-
irheit um framhaldsbindi um
fyrrihluta miðaldanna.. Þetta er
ekki stór bók, rúmlega 300
blaðsíður. en útgáfan vönduð
og allur frágangur í bezta lagi.
Það má segja að þetta sé i
senn auðveld bók og erfið. Með-
ferð höfundar lokkar lesandann
til að hraða ferðinni að lestr-
arlokum en efnið er margþætt,
viðamikið og samanslungið.
Það er auðséð að höfundur
hefur valið sér þennan þátt
veraldarsögunnar af því að
honum hefur þótt efnið heill-
andi. þó að það geti engan veg-
inn talizt líklegt til fjárhags-
legs frama á bókamarkaðinum.
Sverrir hefur verið nokkuð
lengi að semja þetta rit, samið
sumt erlendis á náms- og dval-
arárum sínum í Kaupmanna-
höfn Þar hefur hann getað
notið bókakosts. sem ekki er
fáanlegúr hér heima á íslandi.
Síðari hluti bókarinnar er full-
gerður í Reykjavík. samhliða
kennslustörfúm og við önnur
ritstörf sem ekki 6nerta efni
þessarar greinar.
Þegar litið er yfir efni bók-
arinnar verður manni auðskilið,
hvað hefur knúð rithöfundinn
til að vilja rita ítarlega bók
um tímabilið 300—630 e. Krist.
Það eru þær þrjár aldir þegar
þjóðflutningarnir eru megin
viðfangsefni þess mannkyns,
sem sögur fara af. Á þessu
tímabili mótast upphaf þeirrar
norðurálfu og nýju heimsmenn-
ingar sem þar hefur dafnað.
Bókin hefst með yfirliti um
hrun hins suðræna valds á
bökkum Miðjarðarhafsins, þar
sem forustulið valdastéttanna
hafði tæmt bikar velsældar-
lífshátta við veikan stuðning
guðamynda úr málmi og marm-
ara af mjög mannlegum keis-
urum og goðum Grikkja og
Rómverja Norðan- og austan-
vert við ' þetta fyrrverandi
heimsveldi bjuggu Germanir og
Slavar. hraustir menn. en fá-
kuhnandi um listir og bók-
menntir Þeir sækja móti suðri
eftir mildari veðráttu og snert-
ingu við heimkynni velsældar-
innar Þjóðflutiyngarnir eru
átök milli þjóða og kynþátta.
Þar er barizt um völd og lífs-
gæði. Oft renna í þeim átökum
djúpir blóðstraumar. en öllu
varð að fórna fyrir sigur. Einn
þáttur þessa máls er um fram-
þróun, og sigurfarir kristin-
dómsins á þióðflutningatíman-
um. Þar var upphaf sóknarinn-
ar andlegs eðlis. en ekki valda-
streita og vopnaglamur. Það
var leit eftir andlegu landnámi
á jörðinni og í öðrum heimi.
Síðar breyttist starfsemi hins
andlega valds með þátttöku í
lífsbaráttunni
Bók Sverris lýsir þessum
meginþáttum sögunnar, þar ger-
ist mikið hrun. Heimsveldi er
að liðast sundur eins og glæsi-
legur knörr ser.t brotnar í spón
á klettóttri strönd. Þá færð-
ust hraurtar. en lítt menntaðar
þjóðir úr austri og norðri frá
skógar- og 'heiðalöndum í sól
Sverrir Kristjánsson
arátt. Hreyfingar þeirra minntu
á taflmenn á skákborði. Hér
var það þráin eftir bættum lífs-
kjörum sem knúði menn til
framsóknar. Hér var vissulega
um margþætta nýsköpun að
ræða. Norðrið og suðrið bland-
ast á marga vegu — ótamin
lífsorka við aldagamla menn-
ingu suðurlanda. En yfirnáttúr-
leg lífstrú - austurvegar bræddi
andstæður saman.
Þannig var lagður sögulegur
grundvöllur að því sem koma
skýldi. Ný þjóðríki og nýjar
þjóðtqngur á langri framaleið.
Síðar kom endurreisnin í tveim
voldugum heimsbylgjum. Önn-
ur í litum og listum, hin í
auknum skilningi á heimsskoð-
un austurlanda. Þjóðflutning-
arnir eru hvarvetna í sögum
vesturlanda undirstaða hinnar
miklu og margþættu nýskipun-
ar síðari alda. Menning vestur-
landa reisir hátimbraða höll
sína á grundvelli þjóðflutning-
anna. Sýnilegt er að Sverrir
hyggst í næstu bók sinni að
tengja átök þjóðflutninganna
við frumsókn hinna nýju menn-
ingarþjóða þar sem orka hinna
lítt þjálfuðu norðanmanna hef-
ur sameinazt í einn farveg i
suðurlöndum. Það má teljast
furðulegt að íslenzkur fræði-
maður skuli leggja út í að rita
óarðgæfa visindabók um þetta
upphaf nútíma menningar.
Spyrja má hver leggur út i
svo torsótt verk.
Sá sagnfræðíngur er sonur
og fóstursonur Reykjavíkur og
sunnlenzkra sveita og hann á
báðum bessum aðilum mikið að
þakka. Hann er fæddur Reyk-
víkingur, gekk í barnaskóla
bæjarins og síðan i Menntaskól-
ann. en eyddi miklum hluta
æskudaga sinna austur í sveit
hjá frændum sínum þar. Hann
varð þannig i senn bæjarbarn
og sveitamaður. Með þessum
hætti naut hann skólagöngu
bæjarbúans og vinnu og bók-
lesturs sveitapiltsins. Sveita-
þátturinn í uppfóstrun Sverris
virðist vera allt að þvi óhjá-
kvæmilegur í lífi íslenzkra rit-
höfunda. Það er þvi líkast að
íslenzkt mál og bókmenntir hafi
frá upphafi verið nátengdar
sveitalifi og framleiðsluháttum
dreifbýlisins. Helgi Péturss er
talinn einhver gáfaðasti og bezt
þjálfaði sonur Reykjavikur um
alla bókfræði. Hann bjó að
lærdómi Latinuskólans og
kennslu í náttúruvísindum
Hafnarháskóla. En þegar þvi
námi var lokið með nafntog-
aðri doktorsritgerð um jarð-
fræði landsins komst þessi frá-
bæri gáfumaður með úrvals
skólagöngu að baki að þeirri
niðurstöðu að hann yrði að
bæta við nýju námi til að hafa
það vald yfir móðurmálinu sem
hugur hans stóð að.
Þegar hér var komið náms-
sögu Sverris Kristjánssonar
gerðist hann nemandi í sögu
við Hafnarháskóla. Þar var þá
starfandi frægur sagnameistari,
Erik Arup. Hann er íslend-
ingum að góðu kunnur fyrir
framkomu hans í sambúðarmál-
um fslendinga og Dana áður en
kom til sambandsslita 1944. Ar-
up var víðfrægur sagnfræðing-
ur íyrir sögu Danmerkur er
■hann ritaði í nýju og frumlegu
formi. Áður var mikill siður í
kennslu- og fræðibókum í sögu
að tengja fræðikafla og þátta-
skipti í sögu landa og ríkja við
veldisár meiriháttar þjóðhöfð-
ingja. Var þá siglt nærri sögu-
kenningu Carlýles um þýðing
hetjunnar í lifi þjóðanna. Arup
lýsti yfir þeirri stefnu sinni að
hann teldi danska bóndann
vera rauða þráðinn í sögu þjóð-
arinnar. Sverri íór sem flestum
öðrum námsmönnum í sögu við
Hafnarháskóla á þessum tíma,
að hann hailaðist nokkuð að
sögustefnu Arups um að þjóð-
höfðingjar og önnur stórmenni
ættu að sönnu þátt í íramvindu
þjóðanna, en þar yrði þó jafn-
manna og forráðamanna heima
fyrir þannig að aðkomumerua-
imir fengu ákveðinn hluta af
tilteknum jarðeignum, en Róm-
verjar héldu nokkru eftir. Kom
þá stundum til sambýlis á jörð-
um i suðurlöndum þannig að
aðkomumaðurinn og bóndinn
bjuggu hvor á sínu. Rómverjar
vörðust bæði með vopnum og
samningum. Stundum gátu þeir
fengið frið með því að ráða að-
komumennina til landvarna.
Þá vörðust Rómverjar eins
lengi og þeir gátu. í
sumum landshlutum tókst
þeim að hindra giftingar milli
heimafólks og aðkomumanna,
en til lengdar lánaðist ekki það
harðræði enda kom brátt í Ijós
að samruni þjóðanna, norrænna
og suðrænna, leiddi til stór-
felldrar umbótar á kynstofn-
inum. Norræn orka gaf suður-
landafólki þann þrótt, sem
langir og margir velsældardag-
ar við Miðjarðarhaf höfðu eytt
og gert þjóðina lítt færa- til
að halda sínum hlut í harðri
lífsbaráttu. Þegar liðnir voru
langir umbrotatímar blómgaðist
á Ítalíu heimslist sem ekki á
sinn líka fyrr eða síðar í þró-
unarsögunni. Þá fæddist upp í
enduríæddri Rómaþjóð einn af
óteljandi snillingum sinnar
samtíðar, Mikael Angelo, sem
var í senn mesti málari, myiid-
höggvari og húsameistari allra
Keltneskt virkisþorp í Norður-Portúgal. Þarna hefur verið byRgð
frá því um 500 og fram á fyrstu öld fyrir Krist. — Mynd úr
bók Sverris Kristjánssonar.
an fremst á að treysta á ávöxt
hinna vinnandi handa í þjóð-
félaginu. Þessari skoðun fylgir
Sverrir í bók sinni um þjóð-
flutningana. Þar kemur fram á-
sjónarsviðið hver þjóðin af
annarri. Slavar, Gotar, Vest-
Gotar. Langbarðar, Vandalir,
Keltar, Burgundar, Gallar,
Frankar og Engilsaxar og er
þó ekki allt talið. Samspil
þessara þjóða er margbreytt og
flókið og örlagaríkt. Rómaveldi
svignaði meir eftir því sem
tímar liðu undan þunga hinna
orkumiklu, en lítt menntuðu
þjóða sem sóttu inn í stórríkið.
Sjaldan var" um fullan sigur
að ræða í hverri einstakri lotu.
Lengi vel nutu Rómverjar yfir-
burða í vopnabúnaði og hern-
aðartækni en aðkomuþjóðirnar
höfðu meiri mannafla og með-
fædda likamsyfirburði. Oft komu
tii samningar milli innrásar-
Jón Sigurðsson á yngri árum.
alda. Samtímis fæddist og óx
upp norður á sendnum sléttum
Þýzkalands sá sköruglegi og
djarfi munkur Marteinn Luther,
sem lyfti hömlum af kristin-
dómnum og skapaði þýzkt bók-
menntamál. Höfundurinn leiðir
hér fram á sjónarsviðið þær
kynslóðir sem urðu efniviður
í nýjan heim, sem spratt upp úr
blóðstorkinni þjóðablöndu und-
ir verndarvæng heims- og
manngöfgiskenninganna frá
Nazaret. Höfundinum vex móð-
ur við að horfa yfjr þau und-
ur sem gróa upp af grísk-róm-
verskum rústum. Þar rís nýr
og glæsilegur heimur. sem virð-
ist hafa mátt til að spenna
vald sitt yfir lönd og þær þjóð-
ir sem þar búa og eiga að
búa á ókomnum tímum.
Enn er horfið að meðferð
timgunnar
Fyrr er þess getið. að einn
af vitmönnum islenzku alda-
mótakynslóðarinnar, dr. Helgi
Péturss, gekk af fúsum og frjáls-
um vilja í rit- og málsnilldar-
skóla til iöngu liðinna snill-
inga, auðugasta höfðingja
Sturlungaaldarinnar og fátæk-
asta skálds og málmeistara
úr Öxnadal. Vel farnast dr.
Helga Péturss í þessu óvenju-
lega menningarævintýri. Hann
mundi hafa verið snjall rithöf-
undur á móðurmáli sínu án '
þessarar viðkunnu námsferðar
til skálds og sagnfræðings. En
dr. Helgi gerði þjóð sinni mik-
inn greiða með dirfsku sinni
og hreinskilni. Hann var á sinni
tíð einn af þeim fáu rithöfund-
um sinnar samtíðar, ' sem gat
opinberlega játað að mál og
ritsnilld meistaranna væri sér-
stök listgrein, i senn meðfædd
gáfa og þó háð skipulegri æf-
ingu. Sá sem nálgast meistara
eins og Snorra i Reykholti og
Jónas Hallgrímsson kynnist
mönnum sem hafa öðlazt furðu-
vald með töfrum móðurmáls-
ins. Sverrir Kristjánsson er
einn af núlifandi meisturum
málsins. Bók hans um þjóð-
flutningana hefur þessvegna
tvöfalt gildi: Hún er gagnleg
heimild um tiltekið árabil í
veraldarsögunni. Þar gerir höf-
undurinn sögu sina að vekjandi
formála eða inngangsþætti i
nútima sögu vesturlanda og i
öðru lagi sýnir höfundurinn að
hann hefur neytt nokkuð af
eplum íslenzkra bókmennta-
stórviða. Bær Ingólfs, sunn-
lenzk sveit, eru megin uppsprett-
ur. Siðar hafa fornritin og
yngri bókmenntir gefið honum
nýja og mikilsverða þætti í þá
mælsku sem er fólgin í mál-
fari hans. jafnt i riti og tölr
uðu máli. Þannig munu rit-
verk hans hafa heppileg áhrif
á meðferð móðurmálsins á bylt-
ingartíma sjónvarps og kvik-
mynda.
Tvær Evrópuþjóðir sinna
undir misjöfnum kringumstæð-
um öðrum fremur málvöndun á
þá lund sem dr. Helgi Péturss
beitti á íullorðinsárurn sín-
um, það eru Frakkar og íslend-
ingar. í Frakklandi hefur aldrei
komið dásvefns-timabil í bók-
menntir þeirra frá tima end-
urreisnarinnar og fram á þenn-
an dag. f augum Frakka er
móðurmálið helgur dómur.
Frakkar læra jafnt af fyrir-
myndum liðinna og lifandi kyn-
slóða. íslendingar áttu mál-
verndar- og þjóðlegt menningar-
timabil öldum saman allt frá
landnáminu og þar til frelsi
þjóðarinnar var glatað. Frá
þessum mörgu liðnu öldum á
þjóðin mikinn og fjölbreyttan
auð andlegra verð-næta. Á
grundvelli þessarar fjölbreyttu
arfleifðar getur hver íslenzk
kynslóð endurtryggt sin þjóð-
ernislegu og andlegu verðmæti.
. bennan trausta grundvöll verða
fslendingar að nota á sama
hátt eins og hver kvnslóð í
Frakklandi Hýr að sinum alda-
gamla og óbilandi menningar-
arfi.
íslendingar haía líka eignart
aðra yngri og mjög ríkulega
andlega erfð. Það eru verk
skálda og annarra yfirburða-
manna hér á landi frá tima
Hallgrims Péturssonar og til
Steins Steinarrs. fslendingar
eiga með þessum hætti tvígild-
an varasjóð til verndar þeirri
tungu sem Reykjavíkurhjónin
Hallveig og Ingólfur og aðrir
íslenzkir landnemar mæltu við
börn sín og aðra samvistar-
menn fyrir ellefu öldum.
Nú hef ég í þessum greinar-
þætti leitt nokkur rök að þvi
að í hinni nýútkomnu þjóð-
flutningasögu hafi rithöfundur
úr hþfuðstaðnum unnið merki-
legt verk með því að semja í
hjáverkum sögurit þar sem
hann beitir undir erfiðum að-
stæðum vinnubrögðum nútíma
fræðimennsku við söfnun heim-
ilda, svo að það er mjög til.
fyrirmyndar. Ef bókakostur
fræðimanna verður aukinn hér
á landi með skynsamlegum
hætti í náinni framtíð, er hér
sýnt í verki hvað hægt er að
framkvæma með söguritun hér
á landi.
í öðru lagi hefur hann sýnt
hversu byggja má nútíma ritmál
íslendinga á þeim grundvelli
sem hægt er að treysta, en það
er daglegt mál almennings til
sjávar og sveita, fornritin og
hin nýju sígildu rit skálda og
rithöfunda, frá þvi andleg við-
reisn hófst i landinu og þar til
no.kkur dásvefns alda hefur um
stund lamað meðferð gálausra
fslendinga við að rita móður-
málið. f þjóðflutningabók Sverr-
is sagnfræðings • gætir víða
þeirrar frásagnargleði sem ein-
kennir íslenzku fornritin. Gömlu
höfundana skortir aldrei mátt
orðsins. ÞessVegna koma lík-
ingar og málmyndir stöðugt
inn i frásögnina, bomar fram
af orku tungunnar.
Grettissaga er. ein af djásn-
um sögustílsins. Viturleg spak-
mæli höfundarins verða oft sí-
gild í málinu. Lesandinn finnur
að þessi ógleymanlegu kjam-
yrði eru sprottin af innri nauð-
syn höfundar, sem óskar ekki
eftir aðfenginni hjálp. Þegar
Grettir vill bæta samkomulag
sitt við sjómennina f fyrstu
siglingunni. þá myndast spak-
mælið: „Það munar um manns-
lífið“. f hita augnabliksins, þeg-
ar Grettir ræðir við víkingana,
þar sem tafl er um Iíf eða
dauða er örlagaþáttur í leikn-
um. lýkur Grettir setningunni
með þessu fallega spakmæli:
,,Ö1 er annar maður“ Sögu-
hetjan vill ekki rjúfa gefin
heit, þó að við óvini sé að
etja, hann vill halda orð sín.
Sáttmálinn er ekki brotinn. ef
víkingurinn skilur rétt dýpt
málsins. Og þegar Grettir mæl-
ir að síðustu hin fögru og
viturlegu orð f kofanum í
Drangey: „Ber er hver að baki,
nema sér bróður eigi“ þá voru
engin orð til í öllum auði tung-
unnar, sem áttu jafn vel við í
samskipti bræðranna. eins og
Framhald á 9. síðu.
I